Podstawowe zagadnienia i wykłady z ekonomii

PROCES GOSPODAROWANIA I JEGO PODSTAWOWE ELEMENTY
POTRZEBA to odczucie braku i chęć jego zaspokojenia (głód-brak jedzenia)
POTRZEBY LUDZKIE SĄ: a)nieograniczone co do rodzaju-stale pojawiają się nowe b)ograniczone w swej pojemności-w miarę zaspokajania potrzeb słabnie intensywność ich odczuwania c)substytucyjne-zastępowalne daną potrzebę można zastąpić różnie (masło-margaryna) d)komplementarne-wzajemnie uzupełniające się,występujące łącznie d)odradzające się-stale powtarzające się
RODZAJE POTRZEB: a)biologiczne(=podstawowe-materialne, fizyczne),kulturowe(=duchowe, psychiczne) b)teraźniejsze(zaspokajane na bieżąco, krótkotrwałe, bieżące),przyszłe(długookresowe)
Sytuacja taka zmusza ludzi i przedsiębiorstwa do dokonywania wyboru ekonomicznego czyli do podjęcia decyzji co do przeznaczenia posiadanych środków i sposobu ich wykorzystania.
c)indywidualne(własne),społeczne(zaspokajane środkami społecznymi)
Do zaspokojenia potrzeb niezbędne są dobra materialne i usługi.Dobra materialne umownie dzielimy na: a)dobra wolne(wyst. w przyrodzie w nieograniczonej ilości, nie są wynikiem pracy ludzkiej) b)dobra gospodarcze(wyst. w przyrodzie w ilości ograniczonej, są wynikiem pracy ludzkiej): konsumpcyjne(jednorazowego lub trwałego użytku), produkcyjne(paliwo, energia, surowce), inwestycyjne(maszyny, urządzenia, technologie, hale produkcyjne)
Część potrzeb ludzkich jest zaspokajana za pomocą usług czyli czynności świadczonych sobie wzajemnie przez ludzi.Rodzaje usług:
a)materialne(produkcyjne)-transportowe,remontowe,magazynowe b)niematerialne(nieprodukcyjne)-w zakresie służby zdrowia, oświaty, kultury
Ludzie starając się zaspokoić swoje potrzeby muszą gospodarować, tzn.wytwarzać,dzielić,wymieniać i spożywać dobra gospodarcze.
PROCES GOSPODAROWANIA jest kompleksem stale powtarzających się działań ludzkich w zakresie produkcji dóbr i usług, ich podziału, wymiany i spożycia.Celem gospodarowanie powinno być zawsze spożycie(konsumpcja0, czyli zaspokajanie potrzeb. podstawowym elementem procesu gosp. jest produkcja – jest to świadome, celowe zawłaszczanie dóbr naturalnych przez ludzi w celu zaspokojenia ich potrzeb.Elementami każdego procesu produkcji są; praca ludzka(człowiek, kwalifikacje,umiejętności), kapitał(w formie pieniężnej i w formie rzeczowej), ziemia z bogactwami.
Aby proces produkcji mógł sprawnie przebiegać musi istnieć dobra jego OiZ,oraz kooperacja, czyli współdziałanie z przeds. I rzetelna informacja(zwłaszcza rynkowa)
Stale powt. się produkcja (prod.ciągła) nazywamy reprodukcją (odtwarzaniem)(prosta, rozszerzona, zwężona)
1)reprodukcja prosta – odtwarzanie wielkości produkcji z okresu na okres w ilości niezmienionej.
2)reprodukcja rozszerzon-odtwarzanie wielkości produkcji w ilości zwiększonej. Podstawą jest akumulacja kapitału, przeznaczenie części zysków na nowy, dodatkowy kapitał.
3)reprodukcja zwężona-odtwarzanie wielkości produkcji w ilości zmniejszonej (np. kryzys gospodarczy, recesja)
Efekty produkcji będą tym większe im szerzej stosowana będzie zasada gospodarności, czyli racjonalnego gospodarowania osobowymi i rzeczowymi elementami produkcji.Zasada ta zakłada, że:
-przy danym nakładzie środków otrzymać maksymalny stopień realizacji założonego celu, tj. maksymalnego efektu ( zasada efektywności/wydajności)
-przy danym stopniu realizacji celu, tj. przy danym efekcie użyć minimalnego nakładu środków (zasada oszczędności/najmniejszych środków),bez szkody dla produktu.
Produkcja pod względem jakościowym, ilościowym i rodzaju musi być dostosowana do takiego systemu potrzeb jaki występuje w danym społeczeństwie. Brak dostosowania produkcji do systemu potrzeb pociąga za sobą nieuchronne straty.
PODZIAŁWytworzone produkty podlegają podziałowi między różne grupy społeczno zawodowe.
Przez podział rozumiemy udział różnych grup społecznych i zawodowych w całej masie wytworzonych przez społeczeństwo dóbr materialnych.
Formą podziału są:1)dochód pieniężny (płaca.emerytura,renta,zasiłek),2)dochód rzeczowy(umundurowanie,bony towarowe)
Podział produktów określony jest przez:wielkośc produkcji(rozmiary), strukturę produkcji(skład), charakter własności kapitału, środków produkcji.
Podział może mieć charakter rynkowy (kupno przez poszczególnych konsumentów) i nierynkowy(racjonowany).
WYMIANA Przez wymianę rozumiemy ogół aktów kupna i sprzedaży zachodzących w danej gospodarce. Rozróżniamy wymianę: 1)towarowo-pieniężną (T-P-T) oraz2)barterową(T-T). Wymiana powinna być ekwiwalentna-równoważna, o równej wartości.
Sam akt zaspokajania potrzeb to spożycie/konsumpcja. Wyróżniamy 1)spożycie bezpośrednie(osobiste,właściwe)-dóbr jednorazowego lub trwałego użytku 2)spożycie pośrednie – zużycie produkcyjne surowców, materiałów, paliwa, energii, produkcji.
Kluczową sprawą w społecznym procesie gospodarowania jest powiązanie produkcji z konsumpcją.

KOSZTY DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTWA
Każda firma wytwarzająca dobra i usługi ponosi określone nakłady finansowe na rzecz czynników produkcji, co odzwierciedlają koszty produkcji.
Koszty produkcji określa się jako ogół wydatków związanych z funkcjonowaniem przes. oraz wytwarzaniem określonej wielkości produkcji.
Finansowym wyrazem działalności gosp. przeds. , a zarazem zwierciadłem tych działalności są koszty. Są one ważna kategorią rachunku ekonomicznego.
Zużyte czynniki produkcji w procesie wytwarzania i sprzedaży wyrażone w pieniądzu nazywamy kosztami. Czynnikami takimi mogą być np. materiały i surowce, praca ludzka, maszyny i urządzenia, części zapasowe, opakowania, energia technologiczna i oświetleniowa.
Koszty można umownie podzielić:
1)koszty materialne-tj. zużywanych w procesie prod. Materiałów i surowców, półproduktów, paliwa, komponentów, energii oraz amortyzacji maszyn i urządzeń oraz budynków i budowli.
2koszty osobwe-wynagrodzenia za pracę zatrudnionych pracowników i kierownictwa przeds.
3)koszty finansowe-składki na ubezp. społeczne i rzeczowe, oprocentowanie od zaciągniętych kredytów, czynsze od dzierżawionego majątku, nieściągalne długi.
W teorii i praktyce wyróżnia się kilka kryteriów klasyfikacyjnych kosztów np. rodzaj kosztów, miejsce powst. Kosztów, sposób rozliczania na gotowy produkt oraz reakcja kosztów na zmianę wielkości produkcji.
Koszty w układzie rodzajowym związane z zużyciem określonego rodzaju czynnika:
1)materiałowe 2)amortyzacja środków trwałych 3)osobowe 4)inne
Koszty wg miejsc ich powstawania:
1)koszty prod. podstawowej 2)koszty prod. pomocniczej i ubocznej 3)koszty działalności marketingowej 4)koszty bezpieczeństwa i higieny pracy 5)koszty informacji naukowej i technologicznej
Koszty z punktu widzenia przeprowadzenia kalkulacji :
1)bezpośrednie- to te,które można bezpośrednio, dokładnie w oparciu o dokumentację skalkulować na gotowy wyrób
2)pośrednie-są to koszty wydziałowe i ogólnozakładowe, rozlicza się je na dany wyrób lub usługę za pomocą tzw. klucza rozliczeniowego (np. ilość przepracowanych roboczo godzin, ilość zużytego mat.)
Ponadto rozróżniamy:
1)koszty stałe- obejmujące te wydatki, które są związane z funkcjonowaniem przeds. i nie są one zależne od wielkości wytwarzanej produkcji np. koszty amortyzacji kapitału trwałego, opłaty za dzierżawę, koszty ogrzewania, oświetlenia, odsetki od kredytów itp. Nawet gdy przeds. nie produkuje musi ponosi koszty stałe.
2)koszty zmienne- są one zależne od wielkości produkcji i obejmują przede wszystkim koszty zużytych materiałów i surowców, koszty ruchu maszyn i urządzeń, koszty robocizny bezpośredniej. Mogą być: proporcjonalne, progresywne i degresywne
KS+KZ=KC
Dzieląc kc prze ilość produkcji Q = przeciętne koszty całkowite na jednostkę produkcji
Koszty krańcowe określane są przyrostem kosztów całkowitych (delta KC) w stosunku do przyrostu produkcji (delta Q).
PIENIĄDZ – JEGO FUNKCJE I RODZAJE
W rozwiniętej gosp. towarowej pojawia się pieniądz jako powszechny ekwiwalent.
PIENIĄDZ-wszelkiego rodzaju środki wymiany i środki płatnicze,których zdolność do zapłaty jest nieograniczona zarówno wtedy, kiedy kupujemy jakiś towar lub usługę, jak i wtedy, gdy regulujemy jakieś zobowiązania finansowe.
Funkcje pieniądza:
1)F.miernika wartości towarów i usług – funkcję tę p. spełnia wówczas, kiedy służy do określania wartości danego towaru lub usługi (wartość towaru lub usługi wyrażona w pieniądzu to cena). Funkcję tę pieniądz spełnia za pośrednictwem tzw. skali cen, którą ustala państwo. Jest to podstawowa jednostka pieniężna państwa dzielona na części mniejsze.
2)F.środka obiegowego- funkcję tę p. spełnia wówczas, gdy spełnia rolę pośrednika wymiany towarów i usług. W tej funkcji pieniądz ułatwia i rozszerza wymianę. Z drugiej jednak strony stwarza potencjalną możliwość zakłócenia obiegu, ponieważ dotychczas jednolity akt kupna i sprzedaży (T-T) ulega rozbiciu na dwa odrębne akty w czasie i przestrzeni (T-P-T).
3)F.środka gromadzenia- funkcję tę p. spełnia wtedy, gdy chwilowo wyłączony jest z obiegu i występuje w oszczędności ludności, akumulacji finansowej przesiebiorstw oraz w formie skarbu. Przekształcenie pieniądza w skarb nazywany jest tezauryzacją (odnosi się tylko do p.kruszcowych , wyrobów ze złota, srebra lub platyny oraz niepowtarzalnych dzieł sztuki).
4)F.środka płatniczego-funckję tę spełnia p., kiedy służy do uregulowania wszelkiego rodzaju zobowiązań dłużnych np. sprzedaż/kupno na kredyt, zwrot kredytów, opłaty za czynsz, światło, wodę, gaz (T-Z). W tej funkcji p przyczynia się do powstawania p. kredytowych tj. weksel, banknoty, czeki, obligacje oraz przyczynia się do powstawania systemu kredytowo-bankowego.
5)F.pieniądza światowego- kiedy służy do uregulowania transakcji handlowych na rynku międzynarodowym i światowym. Początkowo funkcję te spełniało złoto, następnie tzw.waluty kluczowe (dolar,marka,frank,funt). Na początku 1970 roku Międzynarodowy Fundusz Walutowy powołał do życia tzw.Specjalne Prawa Ciągnienia (SDR – Special Drawing Rights).1 stycznia 2002 roku pojawił się nowy pieniądz światowy- euro zarówno formie banknotów (7) jak i monet (8), czyli pojawił się nowy pieniądz obiegowy w 12 krajach UE ( za wyjątkiem W.B, Danii i Szwecji).
Rodzaje pieniądza:
1)pieniądz gotówkowy
- monety pełnowartościowe (kruszcowe) i podwartościowe (bilony) – w odniesieniu do mone pełnowartościowych wyróżniamy 2 systemy pieniężne:
a)MONOMETALIZM- ma miejsce wówczas, kiedy w obiegu znajduje się tylko jeden rodzaj monet (z reguły złoty)
b)BIMETALIZM- polega na tym, że jednocześnie obiegają 2 rodzaje monet (złote i srebrne)
Jeżeli w obiegu znajdują się dwa rodzaje monet wówczas moneta gorsza (zły pieniądz0 wypiera z obiegu monetę lepszą (dobry pieniądz), która podlega tezauryzacji. Jest to działanie prawa Kopernika – Greshame’a
-banknoty wymienialne na kruszec monetarny – w latach 1929- 1933 banknoty wszystkich krajów stały się niewymienialne na kruszec monetarny i przybrały formę pieniędzy papierowych.
-papierowe znaki pieniężne: bilety emitowane przez rząd albo niewymienialne bilety bankowe
2)pieniądz bezgotówkowy- występuje w formie zapisów na koncie osobistym klienta banku
-depozyty zwrotne na każde żądanie tzw. wkłady a vista, trzymane w banku na rachunku bieżącym i uruchamiane za pomocą czeków i poleceń przelewu.
-wkłady terminowe, którymi można dysponować tylko o uprzednim wypowiedzeniu.
Współcześnie na szeroką skalę w rozliczeniach bankowych wykorzystuje się pieniądz elektroniczny. Konta bankowe zapisane są w pamięci komputera i są automatycznie obsługiwane za pomocą urządzeń elektronicznych. Dotychczas stosowane formy rozliczeń bankowych ,jak czeki, czy polecenia przelewu, są zastępowane kartami magnetycznymi z pominięciem dokumentacji papierkowej. O ruchu pieniądza decydując impulsy elektryczne.

BILANS ORAZ RACHUNEK WYNIKÓW PRZEDSIĘBIORSTWA
Każda firma jest zobowiązana przepisami prawnymi do opracowywania i publikowania rocznych sprawozdań (raportów) weryfikowanych przez biegłych, niezależnych ekspertów, co stanowi gwarancję ich wiarygodności. Sprawozdania te są źródłem informacji o działalności firmy i jej rezultatach. Są one niezwykle użyteczne dla potencjalnych inwestorów (nabywców akcji i obligacji), dla banków kredytujących firmę, dla urzędów państwowych ustalających podatki, dla pracobiorców zgłaszających określone żądania płacowe oraz dla konkurentów, którzy mogą porównać swoje efekty z wynikami innych firm.
Najważniejszą częścią składową rocznego sprawozdania firmy (spółki) jest bilans oraz rachunek wyników.
Podstawowym sprawozdaniem finansowym jest BILANS – jest to zestawienie aktywów i pasywów przeds. na koniec roku obrachunkowego.
Aktywa to majątek jakim dysponuje przeds. ( najczęściej to majątek trwały i obrotowy)
Pasywa to źródła finansowania majątku i dzieli się je na : majątek własny i obcy.
AKTYWA=PASYWA – to podstawowa zasada rachunkowości
Bilans sporządza się wg zasady netto. Konsekwencją stosowania tej zasady jest to, że aktywa bilansu pomniejszane są o odpisy amortyzacyjne lub utratę wartości składnika majątku (np.papieru wartościowego, zapasów, należności).
Rachunek wynikowy(czyli rachunek zysków i strat) jest częścią składową bilansu przeds. O ile bilans odzwierciedla stan przeds. na koniec roku obrachunkowego (czyli statyczne ujęcie na dany dzień), o tyle rachunek wynikowy zawiera strumienie (przepływy) przeychodów i wydatków za cały rok obrotowy.

PODMIOTY GOSPODARCZE – POJĘCIE I RODZAJE
Każda gospodarka składa się w milionów podmiotów gospodarczych np. gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, instytucje finansowe, administracja państwowa i lokalna. Wg. Procesowa Nasiłowskiego podmiot gospodarczy to określona forma organizacji podejmująca samodzielne decyzje kierując się własnym interesem oraz związanym z tym ryzykiem. Lub też podmiotem gospodarczym możemy nazwać każdego aktywnego uczestnika procesów gospodarczych (produkcji, podziału, wymiany i spożycia).
Podmioty gospodarcze można przedstawić jako podmioty sfery realnej i sfery regulacji.
Podmioty sfery realnej można przedstawić następująco:
-podmioty sfery produkcji – gospodarstwa rolne, przedsiębiorstwa produkcyjne, zakłady rzemieślnicze
-podmioty sfery wymiany- przedsiębiorstwa handlowe, banki(centralny i komercyjny)
-podmioty sfery konsumpcyjnej- gospodarstwa domowe, instytucje zbiorowego żywienia
Podmioty sfery regulacji mogą mieć dwojaki charakter. Mogą one mieć charakter nadrzędny nas podmiotami sfery realnej. Są nimi ogniwa władzy gospodarczej różnych rodzajów i szczebli np. związki producentów,koncerny, cechy rzemieślnicze, rząd. Mogą to być także jednostki nie posiadające charakteru nadrzędnego wobec podmiotów sfery realnej np. banki, giełdy. Należy podkreślić, że w gospodarce rynkowej państwo nie ingeruje bezpośrednio w sferę konsumpcji ani w sferę produkcji. Oznacza to, że państwo ogranicza się w zasadzie do regulacji prawnej i ekonomicznej zmierzającej do ochrony interesów społecznych w szczególności przed negatywnym działaniem wytwórców i sprzedawców zajmujących monopolistyczną lub dominującą pozycję na rynku. Ważną rolę w procesie regulacji odgrywa tzw. podmioty demokracji gospodarczej np. związki zawodowe, związki pracowników, zrzeszenia konsumentów, stowarzyszenia konsumentów.
Z punktu widzenia charakteru własności zasobów będących podstawą działalności podmiotów można wyróżnić: przedsiębiorstwa, zakłady czy instytucje prywatne, publiczne, komunalne, spółdzielcze i pracownicze (tzw. akcjonariat pracowniczy). Wszystkie wyżej wymienione podmioty gospodarcze są ze sobą powiązane za pośrednictwem rynku ( a nie planu centralnego). W praktyce gospodarczej więzi rynkowe realizują się za pośrednictwem cen dóbr i usług, płac roboczych, kredytów i procentów, podatków, subwencji, rent, emerytur itp.
SPÓŁKI I ICH RODZAJE
Z ekonomicznego punktu widzenia spółka jest dobrowolnym zrzeszeniem ( w prozumieni 2 lub więcej osób fizycznych lub prawnych) albo też ugrupowaniem kapitału celem prowadzenia działalności gospodarczej. Przedmiotem działalności spółek może być zarówno profesjonalna działalność gospodarcza (np.producyjna, handlowa, budowlana, ubezpieczeniowa, usługowa), bądź działalność dla każdego dowolnego celu. Taka działalność zastawiona jest oczywiście na zysk lub inne korzyści finansowe.
Nowy kodeks spółek handlowych obowiązujący od 1.01.2001 wprowadza m.in. podział spółek handlowych na osobowe i kapitałowe.
Spółki osobowe to takie,które opierają się na działalności na zasadzie osobistej pracy wspólników, nie posiadają osobowości prawnej, za zobowiązania odpowiadają solidarnie majątkiem spółki i majątkiem osobistym łącznie. Do spółek tych zaliczamy : spółka jawna, spółka komandytowa (komplementariusze i komandytariusze), spółka komandytowo-akcyjna, spółka partnerska.
Spółki kapitałowe stanowią odrębny podmiot prawny tworzony przez udziałowców/akcjonariuszy wnoszących do niej kapitał. Posiadają one osobowość prawną,którą nabywa się z chwilą wpisu spółki do Krajowego Rejestru Sądowego(KRS). Spółki te odpowiadają swoim kapitałem, tzn, wkładem wspólników, przy czym wspólnicy nie odpowiadają za zobowiązania spółki wobec wierzycieli.
Do spółek tych zaliczamy: spółkę z o.o., spółkę akcyjna ( s.a).

RYNEK – POJĘCIE I RODZAJE
Rynek jest to miejsce, gdzie spotyka się globalna podaż z globalnym popytem, gdzie kształtuje się cena.
Pod pojęciem rynku rozumie się ogół warunków ekonomicznych w których dochodzi do zawierania transakcji wymiennych miedzy sprzedawcami oferującymi towary i usługi a nabywcami reprezentującymi potrzeby poparte określonymi funduszami nabywczymi.
Rynek jest to proces, przy pomocy którego kupujący i sprzedający określają co chcą sprzedać lub kupić i na jakich warunkach.
Każdy rynek składa się z następujących, głównych elementów:
a) Dostawca przedmiotu (towaru i usług)
b) Nabywca przedmiotu (towaru i usług)
c) Przedmiot podlegający obrotowi
d) Cena sprzedaży
e) Osoby lub instytucje pośredniczące w sprzedaży
Podział rynku wg różnych kryteriów:
1 z punktu widzenia zasięgu terytorialnego:
lokalny, regionalny, krajowy, międzynarodowy, światowy
2 wg przedmiotu obrotu:
dóbr i usług konsumpcyjnych oraz rynek czynników wytwórczych: kapitału, pracy i ziemi
3 z punktu widzenia branżowego:
mięsny, cukru, zbożowy, węglowy, samochodowy, są to rynki jednorazowe, homogeniczne
4 w zależności od sytuacji rynkowej rozróżniamy:
rynek zrównoważony (AD=AS) i niezrównoważony (AS>AD, AS5 z punktu widzenia legalności:
rynki legalne (funkcjonujące zgodnie z przepisami prawa), nielegalne (szara strefa gospodarcza, czarny rynek)
6 w zależności od liczby podmiotów występujących na rynku
rynek wolnokonkurencyjny, monopolistyczny, oligopolistyczny
Rynek doskonały (wolnej konkurencji) - jest to taki stan, kiedy na rynku występuje duża liczba stosunkowo niezbyt wielkich przedsiębiorstw (producentów), z których każdy ma stosunkowo niewielki udział w łącznej podaży towarów. Żaden z nich nie jest w stanie wpłynąć w sposób istotny na cenę sprzedażną swego towaru. Cena rynkowa kształtuje się w rezultacie nieuzgodnionego rownoczesnego działania ich wszystkich, ale z punktu widzenia każdego z nich - jest od niego niezależna.
Celem działania na tym rynku (produkcji) jest oczywiście osiągnięcie jak największego zysku, ale celu tego nie można osiągnąć poprzez podwyższanie ceny: jedynie drogą do tego jest obniżanie kosztów własnych - wymusza to niejako na producencie stosowanie postępu technicznego i ulepszanie organizacji produkcji.
W okresie wolnej konkurencji panuje zasada: od równych kapitałów równe zyski. Jeżeli zasada ta jest niespełniona, wówczas wolne kapitały pieniężne swobodnie migrują z jednej gałęzi gosp. do drugiej aż ukształtuje się średnia stopa zysku. Główną formą prawno-organizacyjną przedsiębiorstw są firmy z jednoosobowym właścicielem, a główną formą konkurencji jest konkurencja cenowa.
Rynek niedoskonałej konkurencji, monopolistyczni, oligopolistyczny - jest krańcowym przeciwstawieniem modelu rynku doskonałej konkurencji. Rynek monopolowy to taki stan, kiedy konkurencja istnieje tylko po jednej stronie: albo między nabywcami, wtedy sprzedawca ma monopol (wyłączność) i może narzucać ceny sprzedaży, albo też między sprzedawcami, wówczas nabywca ma monopol.
Monopol jest wielkie zrzeszenie przedsiębiorstw lub pojedyncze przedsiębiorstwo, opanowujące rynek w stopniu, który pozwala mu na ustalanie dogodnych dla siebie cen oraz ogranicza możliwość powstawania lub rozwoju przedsiębiorstw konkurencyjnych.
Celem produkcji jest oczywiście osiągnięcie jak największego zysku, przy czym główną droga do tego jest podwyższanie ceny.
Główną formą prawno-organizacyjną są społki (korporacje), które są cenotwórcami na rynku. Konkurencja jest wielopłaszczyznowa. Stopy zysku są zróżnicowane.
Główne formy monopoli:
-pool (ring)
-kartel
-syndykat
-trust
-koncern
-konglomerat
-konsorcjum
-holding
W zależności od stopnia opanowania runku zbytu i produkcji rozróżniamy: monopol pełny, naturalny (np energetyka, PKP, TP); duopol - kiedy 2 wielkie przedsiębiorstwa opanowują rynek zbytu; oligopol - 3 lub więcej przeds. opanowuje rynek zbytu.
Oligopol jest to najpowszechniejsza forma opanowywania rynku przez kilka lub kilkanaście wielkich, niezależnych od siebie przeds.
Po stronie nabywców może także występować monopolista zwany monopsonem (np w skupie produktów rolnych), który dyktuje producentom warunki sprzedaży korzystne dla siebie.
Monopol musi się zawsze liczyć z potencjalną konkurencją (im bardziej wywinduje cenę w górę, tym silniejsza jest groźba takiej konkurencji).
1. Konkurencja substytutami - ogranicza siłę monopoli
2. Konkurencja zagraniczna - chyba, że wysokie cła uniemożliwią import.

GOSPODARKA RYNKOWA-POJĘCIE U RODZAJE
Gospodarka rynkowa – najogólniej biorąc – to gospodarka, w której zasadniczym regulatorem procesów gospodarczych jest samoczynnie działający rynek, czy też mechanizm rynkowy (a nie obowiązujący, obligatoryjny plan centralny)
Wśród modeli współczesnej gospodarki rynkowej można wyróżnić:
1)neoliberalną gospodarkę rynkową – tj. wolną od administracyjnej ingerencji państwa w jej mechanizmy np. gospodarka USA
2)interwencjonistyczna (socjaldemokratycznie korygowana) gospodarka rynkowa – idee gospodarcze socjaldemokratów (np. w Szwecji, Wielkiej Brytanii) wyrastają z przekonania, że korzyści płynące z określonego zakresu ingerencji państwa, są większe od strat z tytułu pewnych ograniczeń swobody działania gospodarki prywatnej
3)społeczna gospodarka rynkowa – gospodarka ta została ukształtowana w RFN, akcentuje istotną rolę ustawodawstwa o charakterze społecznym, tworzącego porządek gospodarczy, zapewniającego też określony poziom świadczeń socjalnych i pokój społeczny między głównymi stronami potencjalnych konfliktów społecznych tzn. pracownikami, pracodawcami i państwem.
Docelowym modelem dokonywanych przekształceń w Polsce powinna być społeczna gospodarka rynkowa
„Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej i własności prywatnej oraz solidarności dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej” Art. 20 konstytucji RP
Wyżej wymienione typy gospodarki rynkowej różnią się miedzy sobą (zwłaszcza w sferze podziału), ale jednocześnie charakteryzują się wspólnymi, uniwersalnymi, niezmywalnymi cechami i tak np.:
1 gospodarka rynkowa oparta jest na dominacji prywatnej własności zasobów (kapitału). Podejmowanie
decyzji gospodarczych oparte jest na rachunku mikroekonomicznym i na indywidualnej, materialnej odpowiedzialności za skutki tych decyzji.
2 gospodarka rynkowa ma charakter pieniężny, a nie rzeczowy. Miarodajny jest efekt pieniężny, nadwyżka pieniężna (zysk) jest miarą efektywności gospodarowania przedsiębiorstwa.
3 główną cecha funkcjonalna gospodarki rynkowej jest mechanizm rynkowy równoważący podaż z popytem, decydujący o alokacji zasobów gospodarczych przedsiębiorstw.
Tu powinien być wykres 
Podstawowym ogniwem łączącym całokształt współzależności rynkowych są ceny (wartość towaru wyrażona w pieniądzu)
Tu znowu powinien być wykres 
Ceny nie są tu -jak w gospodarce centralnie sterowanej- ustalone przez organ państwowy, ale kształtują się (poza nielicznymi wyjątkami) na podstawie aktualnych warunków rynkowych (prowadząc wciąż do wzajemnego dopasowywania się popytu i podaży towarów i usług).
Istota gospodarki rynkowej jest istnienie możliwie dużej liczby niezależnych podmiotów gospodarczych (przedsiębiorstw) – stwarza to bowiem możliwość istnienia konkurencji, a ta jest niezbędnym atrybutem rynku, siłą napędową każdej firmy. Konkurencja jest to proces w trakcie, którego uczestnicy rynku dążą do lepszej pozycji w stosunku do innych, przedstawiając oferty korzystniejsze od innych pod względem ceny, jakości, atrakcyjności i nowoczesności wyrobów i usług, warunków zapłaty, warunków dostaw, itp.

POPYT , RODZAJE
To zapotrzebowanie konsumentów na dobra lub usługi po określonej ich cenie i określonych dochodach ludności w danym czasie.
RODZAJE POPYTU:
- potencjalny(wirtualny)- jest to ilość towarów jaką nabywcy chcieliby nabyć,
-Rzeczywisty, realny, efektywny – ilość towarów rzeczywiście nabywanych,
-Substytucyjny, zastępowalny- jest to zapotrzebowanie na towary wzajemnie zastępujące się (np.sztuczna biżuteria),
-Komplementarny- wzajemnie uzupełniający się łączny , jest to zapotrzebowanie na towary wzajemnie uzupełniające się np. samochód+ benzyna,
-Popyt induwidulany, indywidualnego nabywcy na określone dobro,
-Rynkowy- jest sumą popytów indywidualnych czyli wszystkich nabywców danego dobra,
-Globalny- na wszystkie dobra i usługi ze strony wszystkich nabywców- ujęcie makroekonomiczne.
CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA WIELKOŚĆ STRUKTURE POPYTU
-Ceny danego dobra i poziom cen dóbr komplementarnych komplementarnych substytucyjnych
-Dochody konsumentów
-Liczby nabywców, ich struktury według wieku, płci wykształcenia, zawodu itp.
-Stopnia natarczywości odczuwanej potrzeby, upodobań, gustów, mody, tradycji, zwyczajów, naśladownictwa itp.
-Sytuacji społ-gosp i politycznych kraju i świata
Oczekiwanai co do zmiany cen i dochodów w przyszłości
CENOWA ELASTYCZNOŚĆ POPYTU:
1.stosunek względnej, procentowej , zmiany wielkości popytu do względnej(procentowej) zmiany ceny towaru
2.stopień(siła) reakcji wielkości popytu na określone dobro np.masło na zmiane ceny tego samego dobra nazywamy cenową elastycznością popytu
Ed=…..
∆d- jest to przyrost lub spadek wielkości popytu na skutek zmiany ceny
d- dotychczasowa wielkość popytu na dane dobro
∆P- przyrost lub spadek ceny danego dobra
P- dotychczasowa cena danego dobra
W zależności od cenowej elastyczności popytu rozróżniamy:
Popyt proporcjonalny Ed=1
popyt elastyczny Ed>1
popyt nieelastyczny, sztywny Ed=0
Istnieją dwa sposoby mierzenia cenowej elastyczności popytu:
Elastyczność popytu punktowa
Elastyczność popytu łukowa – w pewnym przedziale
Ponadto wyróżniamy mieszaną(krzyżową) cenową elast. popytu- odnosi się to do dóbr(towarów) substytucyjnych albo komplementarnych.
Obok uzależnienia wielkości popytu od zmiany ceny istnieje również zależność odwrotna- to jest ceny od zmiany popytu
Stopień reakcji ceny na zmianę popytu- inaczej giętkość ceny jest odwrotnością cenowej elast.popytu
1/Ed=……………
współczynnik giętkości ceny informuje o sile rekacji ceny na zmianę ceny popytu. Mówi on o ile procent zmieni się ceny jeśli popyt zmieni się
DOCHODOWA ELASTYCZNOŚĆ POPYTU
Ważnym czynnikiem wpływającym na wielkość i strukturę popytu konsumpcyjnego jest wielkość dochodu jakim rozporządza nabywca.
Miernikiem reakcji(wrażliwości) popytu na zmianę dochodu jest współczynnik dochodowej elastyczności popytu
Ei=……
Współczynnik Ei jest stosunkiem względnej(procentowej) zmiany popytu do procentowej zmiany dochodu. Informuje on o ile zmieni się popyt, jeśli dochód konsumenta zmieni się o 1 %
ERNEST ENGEL (1821-1896)
Statystyk niemiecki, dokonał jako pierwszy szerokich badań zależności wydatków na poszczególne dobra od wysokości dochodów konsumentów. Badania wykazały, że w miarę wzrostu przeciętnego dochodu na 1 członka rodziny nie tylko rosnie ogólny poyt ale zmienia się również jego struktura. Zmiany te wyrażają się zmniejszeniem procentowego udziału wydatków na żywność oraz inne dobra niższego rzędu, oraz zwiększaniu udziału wydatków na dobra wyższego rzędu. Prawidłowość tę wyraża się w literaturze Prawem Engla
To teza głosząca , że poziom życia społeczeństwa jest tym wyższy, im niższy jest udział wydatków na dobra podstawowe, albo wraz ze wzrostem dochodów ludności względnie maleją wydatki na artykuły pierwszej potrzeby.

PRZEDSIĘBIORSTWO – POJĘCIE, RODZAJE, CELE
Przedsiębiorstwo należy do najmłodszych podmiotów ekonomicznych, a jednocześnie odgrywa najważniejszą rolę we współczesnej gospodarce rynkowej.
Przedsiębiorstwo jest wyodrębnioną pod względem ekonomicznym jednostką prowadzącą działalność produkcyjną, handlową lub usługową (Milewski).
Przedsiębiorstwo według profesora Nasiłowskiego nazywamy podmiot gospodarczy prowadzący na własny rachunek działalność produkcyjną lub usługową w celu osiągnięcia określonych korzyści.
Nieco szerzej przedsiębiorstwo można zdefiniować jako zorganizowany zespół pracowników wyposażonych w środki produkcji (kapitał), wytwarzających dobra i usługi na wymianę i sprzedających je na zasadzie odpłatności.
Przedsiębiorstwo charakteryzują się zatem wyodrębnieniem ekonomicznym, organizacyjnym i prawnym.
Istotę ekonomicznego przedsiębiorstwa wyodrębnienia w gospodarce rynkowej można ująć następująco:
1)Przeds. posiada odrębność majątkową, tzn. działa na bazie wyodrębnionych w określony sposób zasobów majątkowych, które są jego własnością i stanowią kapitał własny.
2)Reprodukuje (odtwarza) we własnym zakresie zużywane zasoby majątkowe przez odpłatne zbywanie swych wyrobów i usług, przy zachowaniu zasady rentowności, zgodnie z którą przychody ze sprzedaży muszą być wyższe od kosztów i obciążeń podatkowych, co jest warunkiem uzyskania zysku.
3)Występuje zazwyczaj pewna zależność wysokości dochodów pracowników przeds. od jego wyników ekonomicznych. Zainteresowanie nimi stwarza sytuację motywacyjną, bodźcową w przeds. (Płaca spełnia 2 zasadnicze funkcje: 1)dochodową-wobec pracowników, którzy zmierzają do jej maksymalizacji i 2) kosztową-wobec pracodawców,którzy dążą do minimalizacji kosztów.)
4)Gospodarowanie (produkcja,podział,wymiana) wiążą się zawsze z większą lub mniejszą niepewnością. Przeds. działa więc w warunkach określonych szans osiągnięcia zysku ( przy dobrej koniunkturze) i równocześnie zagrożenia przeniesieniem, straty, przeds. podejmuje zatem ryzyko ekonomiczne. Ma o szczególne znaczenie w warunkach gospodarki rynkowej, w której utrata zdolności płatniczej powoduje, że przeds. staje w obliczu groźby upadłości(likwidacji).
5)Rozwój przeds. przez powiększenie np..jego majątku trwałego, uzależniony jest od możliwości pokrycia związanych z tym nakładów inwestycyjnych z jego własnych dochodów bieżących lub spodziewanych dochodów (np. kredyty bankowe,z emisji papierów wartościowych-akcje, obligacje). Obok wyodrębnienia ekonomicznego przeds. charakteryzuje się odrębnością prawną i organizacyjną. Odrębność prawna daje podstawę do działań prawnych, co oznacza, że przeds. może, zgodnie z obowiązującymi przepisami, występować jako samodzielny podmiot prawa, posiada osobowość prawną (z chwilą wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego KRS), tzn. może zawierać umowy z kontrahentami, zaciągać zobowiązania i odpowiadać wobec prawa za skutki swojego działania.
Odrębność organizacyjna oznacza, że przeds. stanowi pewną zorganizowaną całość, formalną organizację zdolną do samodzielnego spełniania założonych celów za pośrednictwem wyodrębnionych organów występujących w jej imieniu.
Przed. jako instytucja zostało ukształtowane w warunkach rozwiniętych stosunków towarowo-pieniężnych, w ramach gosp, kapitalistycznej ( na przełomie XVIII/XIX w.), jako pierwszy ośrodek stosowania zasady racjonalnego gospodarowania (gospodarności,ekonomiczności).
Celem przeds. można nazwać przyszły, pożądany stan rzeczy, do którego zmierza podmiot swoim działaniu, i który wyznacza cele, kierunek i strukturę jego działania.
Niezależnie od różnorodności celów można sformułować pewien ogólny cel podstawowy, stanowiący rację bytu przeds. , czyli tzw. misję. Zakłada się, że misja jest to posłannictwo przeds., powód jego istnienia i rola jaką ma spełnia w środowisku.
Zakłada się, że misja powinna uwzględniać:
a)efektywne wykorzystanie zasobów (kapitału,pracy,ziemii)
b)doskonalenie warunków pracy i zaspokojenie oczekiwań załogi
c)ochronę naturalnego środowiska człowieka
Stosując kryterium następstwa celów wyróżnić można cele finalne(główne) oraz pośrednie(cząstkowe). Do realizacji celu głównego konieczne jest ustalenie wiązki celów cząstkowych i środków ich realizacji.
Do wiązki celów można by m.in. zaliczyć:
a)wzrost technicznego i technologicznego poziomu
b)ilościowy i jakościowy wzrost produkcji, obniżenie materiałochłonności i energochłonności
c)powiększenie produkcyjnego majątku trwałego, głównie przez efektywne inwestowanie w nowoczesne maszyny, urządzenia, technologie
d)zwiększenie udziału produkcji na eksport-ekspansja eksportowa
e)przystosowanie przeds. do procedur obowiązujących w Unii Europejskiej , zwłaszcza w zakresie normalizacji i certyfikacji oraz wspólnowalutowego systemu oceny zgodności wyrobów i systemów jakości
Ze względu na stopień ogólności (konkretności) oraz horyzontu czasu wyróżnia się cele:
strategiczne, taktyczne i operacyjne. Cele strategiczne (o najdłuższym horyzoncie czasu) określają, co ma być zrobione, taktyczne i operacyjne: jak to ma być zrobione, tzn. przy użyciu jakich metod techniczno-technologicznych.
Z punktu widzenia przedmiotu można mówić o celach: techniczno-produkcyjnych, ekonomicznych i społecznych. Cele te mają charakter równorzędny w tym sensie, że wszystkie powinny być w określonym stopniu równolegle realizowane w praktyce gospodarczej. Realizacja wyżej wymienionych celów przeds. wiąże się z prowadzeniem różnorodnych działań. Działania te usystematyzowane według jednorodnych lub zbliżonych charakterem czynności nazywa się funkcjami. Funkcje przeds. po raz pierwszy sformułował francuski inżynier górnik Henry Fayol (1841-19925), który zwrócił uwagę na to , że sprawne funkcjonowanie firmy zależy głównie od realizowania w sposób ciągły, ściśle określonych czynności. Wyróżnił on następujące czynności (funkcje) przeds. :techniczne, finansowe, handlowe, ubezpieczeniowe, rachunkowe oraz w zakresie zarządzania i administrowania (np. przewidywanie, organizowanie, rozkazywanie, koordynowanie, motywowanie i kontrolowanie). Opierając się na tych 6 grupach czynności można zestawić podstawowe funkcje przeds. w układzie poziomym (horyzontalnym) i w układzie pionowym (wertykalnym). W pierwszym układzie wyróżnia się następujące funkcje: techniczne, handlowe, finasowo-rachunkowe, personalne, administracyjne i rozwojowe.
W układzie pionowym wyodrębnia się natomiast funkcje związane z zarządzaniem i funkcje wykonawcze. Oba układy wzajemnie się nakładają na siebie, czyli w ramach każdej funkcji układu poziomego można wyodrębnić funkcje zarządzania i wykonawcze.
W okresie transformacji ustrojowej i kształtowanie się gospodarki rynkowej w Polsce (od 1990r.), dominującą formą własnościową przeds. są firmy prywatne (zatrudniają obecnie ok. 80% pracowników), będące własnością pojedynczych osób lub rodzin i spółki. Ponadto, występują przeds. państwowe (publiczne), komunalne, spółdzielcze oraz przeds. będące własnością pracowników – tzw. akcjonariat pracowniczy.