Reforma systemu bankowego w polsce (w 1989r.)
„Reforma systemu bankowego w 1989r.”
W 1989r. władze państwa polskiego postanowiły całkowicie przebudować system bankowy w Polsce, co miało nastąpić w kilku etapach:
1. powstanie nowego systemu prawnego: ustawa o NBP, oraz ustawa Prawo bankowe;
2. wyodrębnienie z NBP kas oszczędności i banków komercyjnych;
3. sprowadzenie roli NBP do roli banku centralnego;
4. powstanie nowych banków komercyjnych w ramach pobudzania konkurencyjności.
W związku z I etapem reformy w dniu 31.01.1989r. weszła w życie ustawa Prawo bankowe, które:
* zobowiązywała banki do utrzymywania płynności płatniczej,
* wprowadzała rozwiązania służące zapewnieniu bezpieczeństwa środków pieniężnych powierzonych bankom przez klientów, do rozwiązań tych można zaliczyć:
- zapobieganie nadmiernej koncentracji kredytów,
- zapobieganiu nadmiernym inwestycjom kapitałowym,
- nadzór nad działalnością banków, który został usytuowany w banku centralnym, jako Główny Inspektorat Nadzoru Bankowego,
- ustalenie zasad dotyczących uzdrawiania banków, ich likwidacji i ogłaszania upadłości.
Nowe prawo bankowe odstąpiło od podziału jednostek prowadzących działalność gospodarczą na jednostki gospodarki uspołecznionej i nieuspołecznionej. Osoby prawne i fizyczne otrzymały prawo swobodnego wyboru banku, z którego usług chciały by korzystać.
W tym samym dniu weszła w życie ustawa o NBP, zgodnie z którą NBP jest:
* centralnym bankiem państwa,
* bankiem emisyjnym,
* bankiem prowadzącym działalność umacniającą pieniądz polski,
* bankiem współdziałającym w kształtowaniu polityki gospodarczej państwa,
* bankiem prowadzącym działalność kredytowa dla innych banków (kredyty refinansowy),
* bankiem prowadzącym rachunki innych banków, budżetu i jednostek budżetowych,
* bankiem gromadzącym rezerwy obowiązkowe,
* wykonuje nadzór nad działalnością bankową.
W wyniku II etapu wyodrębniono z NBP:
* w dniu 01.01.1988r. kasy oszczędności i utworzono odrębny bank – PKO,
* w dniu 01.02.1989r. ( na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 11.04.1988r ) zostało powołanych IX banków państwowych:
1. Bank Gdański w Gdańsku,
2. Bank Śląski w Katowicach,
3. Bank Przemysłowo-Handlowy w Katowicach,
4. Bank Depozytowo- Kredytowy w Lublinie.
5. Powszechny Bank Gospodarczy w Łodzi,
6. Wielkopolski Bank Kredytowy w poznaniu,
7. Pomorski Bank Kredytowy w Szczecinie,
8. Państwowy Bank Kredytowy w Warszawie,
9. Bank Zachodni we Wrocławiu.
Banki te stały się samodzielnymi i samofinansującymi się jednostkami organizacyjnymi. Miały prowadzić działalność polegającą na gromadzeniu środków pieniężnych, udzielaniu kredytów i pożyczek pieniężnych oraz przeprowadzaniu rozliczeń pieniężnych. Każdy z wymienionych banków posiadał swobodę w zakresie:
* decydowania o przedmiocie i zakresie swojego działania i oferowania usług bankowych,
* zawierania umów z klientami – ustalanie wysokości oprocentowania lokat i kredytów.
Zmiany w systemie bankowym po 1989 roku wynikają z urynkowienia gospodarki polskiej oraz z reformą prowadzenia polityki pieniężno-kredytowej przez banki. Każdy z tych banków przejął obowiązki części oddziałów NBP. Jednak pomimo wydzielenia IX banków NBP nadal zajmował się pewnymi operacjami komercyjnymi w zakresie obrotu dewizowego, co było sprzeczne z założeniami reformy. Ostatecznie w 1994 roku powołano Polski Bank Inwestycyjny, który przejął ostatnie funkcje banku komercyjnego od NBP. Struktura polskiego systemu bankowego stała się przez to bardziej przejrzysta.
W czasie III etapu reformy przebudowano działalność NBP jako banku centralnego co oznacza:
* współdziałanie przy opracowywaniu rozwiązań społeczno-gospodarczego rozwoju kraju i kształtowaniu systemu funkcjonowania gospodarki narodowej,
* udzielanie kredytów refinansowych innym bankom,
* organizowanie i realizowanie rozliczeń gotówkowych i bezgotówkowych,
* administrowanie państwową rezerwą dewizową,
* sprawowanie funkcji nadzoru bankowego nad instytucjami bankowymi na podstawie rocznych bilansów, miesięcznych sprawozdań i bieżących meldunków,
* kształtowanie polityki kursowej i jej bieżącej realizacji,
* emisję znaków pieniężnych i organizowanie obrotu gotówkowego,
* organizowanie i przeprowadzanie rozrachunków międzybankowych,
* reprezentowanie interesów Polski w międzynarodowych instytucjach bankowych.
Obowiązkową rezerwą zostały natychmiast objęte wszystkie środki pieniężne aktualnie znajdujące się w banku, przy czym stopa rezerwy nie mogła być wyższa niż 30% sumy wszystkich tych środków. Ustawa nie przewidywała natomiast oprocentowania środków odprowadzonych na rachunek rezerw obowiązkowych.
Wraz z IV etapem reformy nastąpiłam możliwość powstania nowych banków przy liberalnych zasadach tworzenia ich:
* niewielki kapitał zakładowy,
* własne pomieszczenia,
* projekt statutu,
* plan działania.
Wprowadziło to zasadę konkurencyjności oraz odejście od podziałów terytorialnych i branżowych.
Właściwości systemu bankowego w Polsce przed 1989 r.
Pozycja i zadania systemu bankowego w Polsce przed rokiem 1989 określone były przez charakter ustroju gospodarczego oraz wprowadzoną przez organa władzy politykę gospodarczą. Była to gospodarka centralnie zarządzana, o wysokim stopniu dyspozycyjności wszystkich instytucji wobec władz naczelnych. Można również powiedzieć, cytując W. Wilczyńskim, że była to gospodarka rzeczowa, w której pieniądz, traktowany instrumentalnie, nie pełnił samoistnej funkcji kryteryjnej. Oznaczało to, że wybór ekonomiczny, podejmowane decyzje w minimalnym zakresie były uwarunkowane rachunkiem pieniężnym. Pieniądz był, i to w ograniczonym stopniu instrumentem realizacji wcześniej podjętych decyzji rzeczowych. Mimo to w latach 80–tych nastąpiło w pewnej mierze urynkowienie gospodarki – istota systemu ekonomicznego pozostała niezmieniona.
W tym też okresie centralistyczny system gospodarki znajdował obicie w pozycji, charakterze i funkcjach NBP i innych ówczesnych banków. NBP jako „monobanku” cechowało:
* służebna obsługa pieniężna rzeczowych procesów gospodarczych bez możliwości dyskutowania na temat wysokości i celowości wypłat;
* brak posiadania jakiegoś bardziej znaczącego wpływu na politykę budżetową państwa
* finansowanie budżetu bezprocentowym kredytem.
W tej sytuacji NBP nie wykonywał czynności typowych dla banków centralnych w gospodarce rynkowej. Nie istniała ogólna stopa procentowa wyrażająca ogólne warunki kredytowania przez bank centralny, tak jak w późniejszych lub obecnych czasach. Nie było również normalnego oddziaływania na podmioty gospodarcze. Niewymienialność pieniądza izolowała NBP od gospodarki światowej, a tym samym od świata.
Istniejące oprócz NBP inne banki, takie jak: Bank Gospodarki Żywnościowej czy Bank Handlowy w Warszawie S.A., nie odgrywały żadnej samodzielnej roli w gospodarce państwa. Pewnym stopniem samodzielności (przy podległości wobec BGŻ) cieszyły się natomiast banki spółdzielcze. Banków prywatnych, mimo że niektóre z wymienionych wyżej banków były formalnie spółkami akcyjnymi, w praktyce nie było. Nie dopuszczano również do działalności banków zagranicznych na terytorium naszego kraju.
Pierwsze zmiany dostosowujące działalność systemu bankowego do potrzeb gospodarki rynkowej nastąpiły na mocy ustawy o prawie bankowym przyjętej przez Sejm w lutym 1982 r. Ustawa stworzyła możliwość wykorzystania aparatu bankowego jako ważnego ogniwa wpływającego w sposób aktywny na kształtowanie i realizację polityki gospodarczej państwa oraz równowagi gospodarczej.
Ustawa o prawie bankowym prowadzała również nową instytucję – Radę Banków, powołaną w celu zapewnienia spójności działania całego systemu bankowego w Polsce. Był to organ rozpatrujący wszystkie podstawowe sprawy związane z polityką pieniężno-kredytową oraz organizacją systemu bankowego.
Następne zmiany sytuacji na tym polu umożliwiły nowe ustawy z 1989 r.: Prawo bankowe i Ustawa o Narodowym Banku Polskim, którego cele są wymienione powyżej.
Ewolucja systemu bankowego po roku 1989
Z dniem 1 stycznia 1990 r. rozpoczęło się wcielanie w życie „Rządowego programu stabilizacji gospodarczej”, co oznaczało:
* powrót do gospodarki pieniężnej (opanowanie hiperinflacji, dewaluacja, wewnętrzna wymienialność, odejście do instrumentalnego traktowania pieniądza),
* uruchomienie mechanizmu rynkowego (liberalizacja cen i zahamowanie inflacjogennego wzrostu płac, przywrócenia równowagi rynkowej, odejścia do centralnego, nierynkowego podejmowania decyzji itp.),
* mikroekonomizację gospodarki i rozpoczęcia jej prywatyzacji.
Przełom ustrojowy w gospodarce oznaczał całkowitą zmianę pozycji i roli banków. Z dnia na dzień banki stały się kluczowymi instytucjami i ogniwami funkcjonowania gospodarki w państwie. Przejęcie nowych funkcji napotkało od razu wiele barier zarówno w postaci złej sytuacji finansowej, jak i nawyków odziedziczonych po poprzednim systemie, nie doceniającym racjonalnej gospodarki pieniężnej. Wystąpiła też poważna bariera infrastrukturalna, braki wyposażenia itp. Mimo to w szybkim tempie nastąpiło przekształcenie się banków z niesamodzielnych jednostek wykonawczych w organizacje podejmujące suwerenne decyzje.
Narodowy Bank Polski zyskał znaczny stopień autonomii w polityce pieniężno – kredytowej. Wśród zadań NBP nadrzędne miejsce zajęło umocnienie pieniądza polskiego oraz wspieranie polityki gospodarczej państwa. w porównaniu do polityk gospodarczych świata. Wprowadzone zostały rynkowe zasady kredytowania budżetu państwa. NBP starał się również odejść od stosowania ujemnej realnej stopy procentowej. W regulowaniu podaży pieniądza NBP połączył metody rynkowe z nierynkowymi. Finansowanie deficytu budżetowego zostało ograniczone do ściśle określonych kwot. NBP przestał również być bankiem bezpośrednio obsługującym przedsiębiorstwa i indywidualnych klientów.
Wyodrębnione z NBP banki komercyjne, państwowe o ogólnokrajowym zasięgu działania przejęły obsługę przedsiębiorstw państwowych, często silnie zadłużonych. Wysoki odsetek tzw. złych kredytów w niektórych bankach wymagał od początku ich dokapitalizowania poważnymi sumami w formie restrukturyzacyjnych obligacji Skarbu Państwa. Banki te zostały przeznaczone do prywatyzacji, której warunkiem jest jednak uprzednie pozbycie się złych długów.
Państwowe banki komercyjne były początkowo dość liberalne w udzielaniu kredytów. Występowały też przejawy poczucia nadrzędności, świadomości przewagi, uprzywilejowanej sytuacji w porównaniu z innymi bankami. Z drugiej strony obarczono je zadaniami prowadzącymi do pogorszenia ich płynności. Dla zapewnienia im niezbędnego współczynnika wypłacalności (8%) konieczne było zaciągnięcie kredytów zagranicznych. Poprawiły one doraźnie ich sytuację, ale problem złych kredytów pozostał, zwłaszcza że ciągle występują przejawy presji w kierunku przyznawania przedsiębiorstwom państwowym kredytów o niedostatecznym prawdopodobieństwie zwrotu i przez długi czas nie malał.
Nowym elementem systemu bankowego w Polsce, będący rezultatem przejścia do gospodarki rynkowej, stały się banki prywatne. W krótkim czasie, dzięki niskiemu progowi wielkości kapitału założycielskiego, powstało ich około osiemdziesięciu. Była to grupa silne zróżnicowana, zarówno co do genezy, wielkości, profilu działalności, jak i co do jakości gestii. Niestety nie brakowało wśród nich instytucji nieuczciwie wykorzystujących ewolucję systemu bankowego dla swoich potrzeb, co osłabiało i tak już słaby system bankowy.
W stosunkowo krótkim czasie większość banków dostosowała się funkcjonalnie do wymagań gospodarki rynkowej. W znacznej mierze nadrobiono braki infrastrukturalne.
Do ważniejszych wydarzeń tamtego okresu należy przede wszystkim zaliczyć przeprowadzoną denominację złotego. Została ona uchwalona ustawą z dnia 7.07.1994. Od 1.01.1995 roku wprowadzono do obiegu nowe banknoty i monety opiewające na złote i zapomniane już grosze. Nowy złoty przyjął wartość 10 000 starych złotych, które przestały być środkiem płatniczym po dwóch latach od rozpoczęcia wymiany. Kurs złotego od połowy maja 1995 roku zaczął kształtować się na rynku walutowym. Z kolei 1.06.1995 roku złoty stał się walutą wymienialną według standardu Międzynarodowego Funduszu Walutowego.
Nadzór bankowy w Polsce
W Polsce, na mocy ustawy z 1989 r. zadanie sprawowania nadzoru bankowego powierzono Narodowemu Bankowi Polskiemu (NBP), a w zasadzie prezesowi NBP. W dniu 6 maja 1989 r. w strukturach banku centralnego został powołany Departament Nadzoru Bankowego. Następnie ustawa z 1997 r. przekazała funkcję sprawowania nadzoru organowi kolegialnemu, tj. Komisji Nadzoru Bankowego (KNB). Decyzję i zadania określone przez Komisję są wykonywane przez Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego (GINB).
Celem nadzoru bankowego w Polsce jest zapewnienie:
* bezpieczeństwa środków pieniężnych gromadzonych na rachunkach bankowych,
* zgodności działalności banków z przepisami ustawy Prawo bankowe ustawy o NBP, ze statutem i z decyzją o wydaniu zezwolenia na utworzenie banku.
NBP prowadzi politykę rezerw obowiązkowych państwa, kształtował politykę stopy procentowej - obecnie kształtowaniem się stopy procentowej zajmuje się Rada Polityki Pieniężnej.
W ramach funkcjonującego systemu bankowego możemy wyróżnić następujące rodzaje banków:
- banki komercyjne,
- banki rozwojowe,
- spółdzielcze,
- oszczędnościowe
- banki specjalne.
Banki komercyjne - zajmują się głównie przyjmowaniem depozytów, oraz udzielaniem kredytów oraz wykonywaniem wszelkiego rodzaju operacji rozliczeniowych. Celem działania banku komercyjnego jest zaspokojenie wszelkich potrzeb jednostkom prowadzącym działalność gospodarczą, jak i klientom indywidualnym w zakresie usług bankowych.
Banki rozwojowe, czyli inwestycyjne - zajmują się całą gamą usług związanych z zarządzaniem finansowym i doradztwem. Gromadzą, więc one środki mające charakter długoterminowy, emitują papiery wartościowe oraz przyjmują lokaty. Mogą również uczestniczyć w rynkach surowcowych, organizować syndykaty finansowe, nadawać płynność rynkom kapitałowym, sprzedawać pożyczki i kapitałowe, ubezpieczenia.
Banki spółdzielcze - ze względu na charakter i zakres usług traktowane są często jako banki komercyjne. Ich działalność ma również charakter uniwersalny, polegający na świadczeniu różnego rodzaju usługi finansowych dla różnych grup klientów. Funkcjonują one przede wszystkim na terenie obszarów wiejskich.
Banki oszczędnościowe - są to banki świadczące usługi depozytowo-kredytowe (w tym kredyty dla ludności) realizowane poprzez uzyskiwanie indywidualnych oszczędności drobnych wytwórców, gospodarstw domowych oraz samorządów terytorialnych.
Banki specjalne - charakteryzują się tym, że oferta ich ma specjalny charakter odnoszący się do zakresu i formy działania, albo do rodzaju klienteli. Źródłem pozyskiwanych środków finansowych, przeznaczonych przede wszystkim na finansowanie inwestycji, są depozyty składane przez klientów, a także emisja i sprzedaż własnych obligacji. Banki te specjalizuj ą się przede wszystkim w gromadzeniu powszechnych oszczędności, w finansowaniu średnio i długookresowych potrzeb przedsiębiorstw, projektów inwestycyjnych, programów restrukturyzacyjnych np. Polski Bank Rozwoju S.A. w Warszawie, Bank Inicjatyw Gospodarczych S.A. w Warszawie, Bank Rozwoju Budownictwa Mieszkaniowego S.A. w Warszawie, banki obsługujące handel zagraniczny(również poszczególne jego obszary wydzielone przedmiotowo).
Literatura
1. "Współpraca przedsiębiorstwa z bankiem" - Jacek Grzywacz
2. Jaworski W.L., Bankowość. Podstawowe założenia, Warszawa 2000, Poltext
3. Encyklopedia PWN
4. Solarz J. K., Rozwój systemów bankowych, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 1996
5. "Najnowsza historia Polski 1914-1993" - Andrzej Albert
6. Wilczyński W., Pożądane kierunki przekształceń polskiego systemu bankowego na tle jego obecnego stanu, „Bank i Kredyt”, 1-2/1995.
7. Wyczyński P., Gołajewska M., Polski system bankowy 1990–1995, Fundacja im. Fredricha Eberta, Warszawa 1996.
8. www.wikipedia.pl
9. Dziesięć wieków pieniądza polskiego" - Henryk Cywiński