Międzynarodowa rola Kanady w XIX w.

Wiek XIX był przełomowym okresem w dziejach Kanady. Był to czas, w którym rozparcelowana Brytyjska Ameryka Północna, pokonując liczne przeszkody stające na jej drodze, przez stopniową konsolidację, skonfederowała się tworząc w 1867 roku Dominium Kanady. Bez wątpienia jest to ogromna droga, jaką przez 100 lat udało się pokonać Kanadzie. Droga, podczas której obszar ten zyskiwał na znaczeniu zarówno z punktu widzenia gospodarki światowej, polityki wewnętrznej Imperium Brytyjskiego, polityki regionalnej, a na polityce globalnej kończąc.

Cała ewolucja tego terytorium nie byłaby oczywiście możliwa bez ogromnego udziału Wielkiej Brytanii z jednej i obecności silnego sąsiada w postaci Stanów Zjednoczonych, które z wroga stały się partnerem, z drugiej strony. Jednakże nie tylko to, że Kanada była członkiem układu zwanego „Trójkątem Północnoatlantyckim” miało wpływ na jej rozwój. Bez wątpienia ogromne zasługi mają tutaj politycy Kanady, na czele z pierwszym premierem Dominium Kanady Johnem A. Macdonaldem, którzy potrafili w odpowiedni sposób wykorzystać położenie Kanady tak, aby możliwe było utworzenie i utrzymanie w końcu
XIX w. Dominium jako stosunkowo niezależnego podmiotu na arenie międzynarodowej.

Za punkt wyjścia dla rozwoju Kanady w XIX wieku należy przyjąć dokument, który regulował stosunki panujące w Brytyjskiej Ameryce Północnej od końca XVIII w. Dokumentem tym był Akt konstytucyjny z 1791 roku. Na mocy jego postanowień dokonano podziału dotychczas jednorodnej prowincji Quebec na dwie części: Górną i Dolną Kanadę, z których każda „miała posiadać oddzielnych gubernatorów i swoje odrębne ciała parlamentarne” . Ponadto Kanada wkraczała w XIX wiek posiadając, poza wspomnianymi wyżej, generalnego gubernatora, który był zwierzchnikiem gubernatorów wszystkich prowincji (Górnej i Dolnej Kanady, Nowej Szkocji, Nowego Brunszwiku, Wyspy Księcia Edwarda oraz do 1820 Cape Breton). Rozwiązanie takie, przyjęte niedługo po proklamowaniu niepodległości Stanów Zjednoczonych, miało zapewnić Wielkiej Brytanii kontrolę nad prowincjami, co nie było zadaniem trudnym zważywszy na nieduże zaludnienie tego terenu oraz brytyjskie siły wojskowe stacjonujące tam w celu utrzymania porządku.

Kanada, w takiej formie, była oczywiście traktowana jako przedłużone ramię Wielkiej Brytanii, co negatywnie odbiło się na jej kontaktach ze Stanami Zjednoczonymi. Problemy z niewyznaczoną dokładnie granicą między Brytyjską Ameryką Północną i Stanami Zjednoczonymi oraz duża aktywność Indian, wspieranych przez Anglików i Francuzów, zorganizowanych wokół wodza Tecumseha, przekonały Kongres do tego, aby w roku 1812 prezydent Madison wypowiedział Anglii wojnę. Naturalnym celem stała się wówczas Kanada, dla której ten konflikt mógł skończyć się całkowitym podporządkowaniem Stanom. Taką wolę wyrażały zresztą niektóre kręgi w amerykańskim Kongresie. Całą sytuację komplikowała sytuacja w Europie, gdzie Anglia, zaangażowana była w wojny przeciwko Napoleonowi. Z pozoru łatwy przeciwnik, jakim zdawała być się niezorganizowana, nieuzbrojona Kanada potrafił, przy pomocy stacjonujących tam wojsk brytyjskich, stawiać opór słabo wyszkolonym i źle dowodzonym wojskom amerykańskim. Jednakże decydującą zmianę sytuacji przyniosło zwycięstwo Wielkiej Brytanii w kampanii antynapoleońskiej, a co za tym idzie możliwość przerzucenia przez ocean części wojska celem pomocy walczącej Kanadzie. Przedłużający się konflikt, który zdawał się nie prowadzić do nikąd, został zażegnany podpisaniem kompromisowego pokoju w Gandawie w 1814 roku, który uznawał status quo ante bellum, oraz późniejszego porozumienia brytyjsko-amerykańskiego z 1818 roku określającego przebieg granicy na wschodzie. Wojna ta stała się początkiem integracji frankofonicznej i brytyjskiej części Kanady oraz przyczyniła się w ogromny sposób do kształtowania się poczucia wspólnoty narodowej wśród mieszkańców tych terenów. Doprowadziła ona także do zacieśnienia kontaktów między Kanadą a Królestwem, a z drugiej strony na dłuższy czas zapewniała pokój i przyjazne stosunki ze Stanami Zjednoczonymi.

W zasadzie o zwiększeniu międzynarodowej roli Kanady możemy mówić dopiero od czwartego dziesięciolecia XIX w. Stopniowa emancypacja społeczeństwa Kanadyjskiego, bunty reformatorów w 1837 roku, a także powstały w ich wyniku raport Lorda Durhama doprowadziły do powstania Zjednoczonej Prowincji złożonej z Górnej (później Zachodniej) i Dolnej (później Wschodniej) Kanady. Pomimo problemów na tle etnicznym, powstała na mocy Aktu Unii z 1841 roku Zjednoczona Prowincja była kamieniem milowym na drodze do stopniowych zmian politycznych i zwiększenia samorządności Kanady. Zmiana sytuacji politycznej w Wielkiej Brytanii oraz działania gubernatora Elgina doprowadziły do przeniesienia punktu ciężkości w stosunkach między władzami Kanady. Ogromna rola gubernatora, jaką miał na początku XIX wieku, stopniowa zaczęła spadać, za to wzrastało znaczenie odpowiedzialnego przed parlamentem i wyłanianego z większości parlamentarnej rządu. Było to jasnym znakiem coraz większego uniezależniania się Kanady.

Także zmiana sytuacji gospodarczej części składowych Imperium Brytyjskiego, które postanowiło otworzyć się na świat, zmusiło Kanadę do samodzielnego dbania o swoje interesy. Naturalnym tego następstwem było zwrócenie oczu na południe, w stronę dużego i potężnego sąsiada oraz chęć zawarcia z nim korzystnych umów handlowych. Do takich bez wątpienia należy zaliczyć Reciprocity Treaty z 1854 roku, który „stanowił ważny element strategii w staraniach o usamodzielnienie kolonii” . Przez stopniowe uniezależnienie od rynku brytyjskiego, Kanada pokazała, iż „weszła w fazę samodzielnego rozwoju” .

Lata sześćdziesiąte, które były „jednym z najważniejszych okresów w historii” Kanady, a przede wszystkim przemiany społeczne i polityczne, jakie w tym czasie dokonały się w Kanadzie, doprowadziły do zawiązania konfederacji, początkowo czterech, a w efekcie wszystkich prowincji Brytyjskiej Ameryki Północnej. Starania przedstawicieli partii liberalno-konserwatywnej, na czele z Macdonaldem, Cartierem, Brownem i Galtem, połączone z odradzającym się przekonaniem o zagrożeniu ze strony Stanów Zjednoczonych doprowadziły do powołania 1 lipca 1867, na mocy British North America Act, Dominium Kanady.

Pomimo, iż „w sensie prawnym Dominium było zatem nadal państwem zależnym” od Wielkiej Brytanii, to zmiana statusu prowincji i ich konfederacja znacznie wpłynęły na położenie i rolę międzynarodową Kanady. Stopniowo do początkowych czterech prowincji (Quebec, Ontario, Nowy Brunszwik, Nowa Szkocja) dołączały kolejne, aż w roku 1871, po dołączeniu Brytyjskiej Kolumbii, nowe państwo zrealizowało ideę a mari usqe ad mare.

Pierwsze kilka lat było jednak dalekie od spokoju. Konieczność uporania się z rozlicznymi problemami, jak zapewnienie sobie wpływów na całym terytorium między dwoma oceanami, rozwiązanie kwestii powstań Metysów, dołączenie do konfederacji pozostałych prowincji Brytyjskiej Ameryki Północnej, budowa transkontynentalnej linii kolejowej sprawiała, że Kanada skoncentrowana była na sprawach wewnętrznych. Tymczasem w opinii Stanów Zjednoczonych nadal „Kanada była tylko słabym surogatem państwowości angielskiej, zwykłą kolonią, przechrzczoną w pośpiechu na państwo” .

Kres temu myśleniu, a co za tym idzie częściowe uznanie podmiotowości Kanady, położyło dopiero podpisanie, przez Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone, jednakże w obecności i za zgodą premiera Kanady Macdonalda, w 1871 traktatu waszyngtońskiego. Był to dokument, który ostatecznie przesądził o pokojowych stosunkach kanadyjsko–amerykańskich, a także potwierdził rosnącą rolę Kanady na arenie międzynarodowej. Także za pierwszych rządów premiera Macdonalda doprowadzono praktycznie do wycofania z Kanady wojsk brytyjskich oraz jednoczesnego przejęcia bezpieczeństwa kraju całkowicie przez rząd kanadyjski. „Był to dalszy oczywisty dowód wzrostu niezależności i pozycji Kanady” .

Późniejsze rządy liberałów, z premierem Alexandrem Mackenziem, przyniosły dalszy rozwój samorządności Kanady. Ustanowiono kanadyjski sąd najwyższy, co zdecydowanie zmniejszyło ilość odwołań do Privacy Council w Londynie oraz znacznie ograniczono władzę gubernatora generalnego. I pomimo iż instytucja została zachowana, a jej prestiż nadal był wysoki, prawie wszystkie faktyczne kompetencje i uprawnienia przeszły w ręce rządu.

Ostatnim XIX-wiecznym potwierdzeniem rosnącej roli Kanady na arenie międzynarodowej była prośba Wielkiej Brytanii o militarne wsparcie wojsk angielskich w II wojnie burskiej. Wysłanie kontyngentu żołnierzy, w zamian za uzyskanie zapewnienia, iż Kanada w przyszłości będzie miała prawo odmowy interwencji w prowadzonych przez imperium wojnach kolonialnych, pokazało, iż ze kilku prowincji, jakie tworzyły Brytyjską Amerykę Północną na początku XIX wieku powstał dość silny, stabilny i stosunkowo niezależny byt państwowy jak Dominium Kanady.

Stopniowa ewolucja pozycji Kanady w dużej mierze związana była z relacjami brytyjsko – merykańskimi. Zapewniająca Kanadzie bezpieczeństwo Wielka Brytania, której te terytoria na początku XIX wieku były całkowicie podporządkowane, stopniowo zmieniała swoją politykę kolonialną. Wraz ze wzrostem świadomości narodowej wśród mieszkańców Brytyjskiej Ameryki Północnej, powstawaniem kanadyjskich partii politycznych, dążeniami do reform i coraz większej samorządności, rząd brytyjski wychodził tym oczekiwaniom naprzeciw. Umożliwiło to Wielkiej Brytanii z jednej strony udział w kształtowaniu się nowego państwa, które, mimo iż nie było pod koniec XIX wieku całkowicie pod jego kontrolą, to do dziś zachowało z nią więzi, a z drugiej stało się w XX wieku silnym ekonomicznie i politycznie partnerem brytyjskim na arenie międzynarodowej. Pójście drogą stopniowych ustępstw sprawiło też, że naród kanadyjski nie postrzegał Wielkiej Brytanii jako wroga, a starał się widzieć w nim przyjaciela i być jednocześnie partnerem oraz liczącą się częścią Imperium.

Stosunki regionalne, od wojny brytyjsko-amerykańskiej w latach 1812-1814, przez konflikty graniczne w latach trzydziestych i czterdziestych oraz niepewną sytuację podczas i po wojnie secesyjnej, przeszły do fazy stabilizacji i przyjaźni po podpisaniu w 1871 traktatu waszyngtońskiego, Wyrażając na niego zgodę Kanada potwierdziła, iż także przez Amerykanów pragnie być postrzegana jako równorzędny partner, jako nowe państwo, pozostające nadal pod wpływem brytyjskim, ale chcące kształtować swój byt samodzielnie. Taka postawa zaowocowała bardzo dobrymi stosunkami kanadyjsko-amerykańskimi w XX wieku i zdecydowanie pomogła młodej Kanadzie w rozwoju gospodarczym.

Tym samym, pod wpływem wielu czynników i na skutek rozmaitych wydarzeń i procesów, w ciągu XIX wieku pojawiło się na zachodniej hemisferze nowe państwo, które z kilku całkowicie podporządkowanych Brytyjczykom prowincji stało się równorzędnym partnerem zarówno dla Wielkiej Brytanii jak i dla Stanów Zjednoczonych. I na całkiem innych prawach niż w XIX, mogło wejść w XX wiek.

Bibliografia:
1. Dobrzycki Wiesław, Historia Stosunków Międzynarodowych 1815-1945,
Warszawa 2003
2. Grabowski Jan, Historia Kanady, Warszawa 2001
3. Ładyka Stanisław, Kanada: dzieje, gospodarka, wymiana handlowa z Polską, Warszawa 1984
4. Story Norah, The Oxford companion to Canadian history and literature, Toronto 1967
5. Zins Henryk, Historia Kanady, Wrocław 1975