Białystok w czasie I i II wojny światowej
W I wojnie światowej Białystok nie był obiektem zaciętych walk, jednak doznał dotkliwych strat. Miejscowy przemysł zrujnowała przymusowa ewakuacja przeprowadzona przez wojska rosyjskie trzymające się zasady pozostawiania za sobą „spalonej ziemi”. Niemcy po zajęciu miasta (13 sierpnia 1915 roku) kontynuowali grabież.
Nowe władze przywróciły niektóre swobody narodowe, pogorszyły się jednak jeszcze bardziej warunki bytowania mieszkańców. Po nieudanej próbie rozbrojenia okupacyjnych oddziałów niemieckich w listopadzie 1918 roku, trzeba było czekać na wyzwolenie aż do 19 lutego 1919 roku. Spokój zresztą i wówczas nie potrwał długo, toczyły się jeszcze walki na wschodzie.
W końcu lipca 1920 roku weszły do miasta wojska radzieckie, a w byłym pałacu Branickich znalazł siedzibę Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski pod przewodnictwem Juliana Marchlewskiego i z udziałem Feliksa Dzierżyńskiego. Byli to komuniści działający w Rosji bolszewickiej. Zapowiedziano utworzenie Polskiej Socjalistycznej Republiki Rad, trwający jednak 3 tygodnie proces reform przerwała zwycięska kontrofensywa polska znad Wieprza.
Białystok pozostał stolicą województwa w II Rzeczpospolitej, wygrał konkurencje z Grodnem, Łomżą i Suwałkami, ulegając jednakże wpływom Warszawy i Wilna. Po odejściu Niemców Białystok wszedł w skład państwa polskiego, które odzyskało niepodległość po 123 latach niewoli. W 1920 roku rozpoczął działalność Urząd Wojewódzki i miasto stało się ważnym ośrodkiem administracyjnym. W Białymstoku mieściły się siedziby wszystkich władz i urzędów na szczeblu wojewódzkim. Tu również były siedziby Sądu Grodzkiego i Okręgowego, 12 banków ogólnopolskich, prywatnych i samorządowych oraz takich organizacji gospodarczych jak: Związku Przemysłu Włókienniczego, Izby Przemysłowo-Handlowej i Izby Przemysłowej.
Trudno zbilansować te niespełna 20 lat niepodległości. Białystok awansował do grona „stutysięczników” i zwiększył znacznie obszar wchłaniając miedzy innymi przydworcowy Antoniuk i fabryczne Dojlidy. Skład narodowościowy ludności Białegostoku był zróżnicowany. Według spisu ludności z 1931 r. większość (51%), stanowili Polacy. Dużo było także ludności żydowskiej (42%). Ludność rosyjska stanowiła 3% ogółu mieszkańców, nieco mniej było ludności niemieckiej (2%), zaś ludność białoruska występowała w znikomym odsetku - 0,5%. Wszyscy mieszkańcy miasta mieli zapewniony udział w wyborach do władz samorządowych i parlamentu na zasadach demokratycznych. Niemal zrównał się odsetek Żydów i Polaków, wyjechała natomiast większość Rosjan i znaczna część Niemców.
Ludność stanowili przeważnie pracownicy umysłowi (administracja) oraz robotnicy, natomiast wśród ludności żydowskiej, zajmującej się drobnym handlem i rzemiosłem, duży odsetek stanowił tzw. lumpenproletariat - najbiedniejsze warstwy społeczeństwa, ze względu na pochodzenie był szczególnie podatnym na antypolską, sowiecką, propagandę.
Odcięcie regionu od chłonnych rynków wschodnich sprawiło, że Białystok utracił miano „Manchesteru Północy”. Zmalała liczba zakładów (212 w 1938 r.). W latach największego kryzysu bezrobocie wśród robotników Białegostoku sięgało 90% stanu zatrudnienia, wybuchały strajki powszechne, przed sądami stawali działacze KPP i KPZB, PPS, ludowcy. Zarazem postępowała tu repolonizacja, rozrósł się wydatnie sektor usług i administracja handlowa, powiększyły obroty handlowe, rumieńców zaczęło nabierać życie kulturalne, pracowało 10 gimnazjów.
Okres międzywojenny charakteryzuje się uporządkowaniem chaotycznej zabudowy, która była wynikiem okresu zaborów. Zakładano nowe parki miejskie, zbudowano wiele gmachów użyteczności publicznej. Rozpoczęto także budowę kościoła Świętego Rocha - symbolicznego pomnika odzyskania niepodległości. Kontynuując tradycje książęcego rodu Branickich stworzono w mieście wspaniały park imienia księcia Józefa Poniatowskiego.
Pomimo zmniejszenia dostaw na rynek rosyjski utrzymana została pozycja Białegostoku jako ważnego centrum przemysłu włókienniczego (28 fabryk, 11 przędzalni, 7 tkalni), oprócz tego były drobne zakłady garbarskie, papiernicze oraz liczne warsztaty rzemieślnicze, pracujące na rzecz przemysłu włókienniczego. Dzięki temu włókiennictwo białostockie, ze 100-letnią tradycją, zajmowało trzecie miejsce w Polsce, po łódzkim i bielskim.
Wygląd miasta poprawiał się z roku na rok, jednak Białystok nadal posiadał „mniej wielkomiejski charakter” na tle innych miast liczących ponad 100 tysięcy mieszkańców.
W latach 1937-1939 powstała koncepcja uporządkowania i rozbudowy miasta autorstwa Jerzego Pieńczykowskiego i Ignacego Tłoczka. Nie doczekała się jednak ona realizacji pomimo, iż miasto miało wszystkie dane na to, aby stać się bardzo pięknym i to stosunkowo tanim kosztem. Maria Dąbrowska (autorka „Nocy i dni”) widziała to oczyma wyobraźni: „...ulice wybrukowane gładko, domy otynkowane, szyby czyste, ludzi schludnych, nowe przepiękne gmachy, skwery pełne kwiatów, podwórza białe i uwite zielenią...”.
W czasie II wojny światowej 15. IX. 1939 r. wojska niemieckie weszły do Białegostoku.
Od chwili napaści Niemiec na Polskę (1.IX.1939 r.) Białystok stał się ważnym ośrodkiem uchodźstwa z ziem Polski Centralnej. Zdecydowaną większość wśród uchodźców stanowiła ludność żydowska uciekająca spod niemieckiej okupacji. Napływała ona do miasta także po ustaniu działań wojennych, nielegalnie przekraczając sowiecko-niemiecką linię demarkacyjną na Bugu. W wyniku tego ludność miasta wzrosła dwu-trzykrotnie.
22 września 1939 roku, na mocy postanowień paktu Ribentrop -Mołotow z 23 sierpnia 1939 r., który pozostawiał Białystok na terenie okupacji sowieckiej, miasto przekazane zostało Armii Czerwonej. Białystok został wcielony do Białoruskiej SRR.
W pierwszych dniach października 1939 r. rozpoczęła się wielka kampania propagandowa przed "wyborami" do tzw. Zgromadzenia Narodowego Zachodniej Białorusi. Przymusowej agitacji poddano wszystkich mieszkańców. Wyniki wyborów zostały sfałszowane, aby nie ujawnić wielkiej skali oporu społecznego przeciwko sowieckiej okupacji.
Do czerwca 1941 trwała okupacja sowiecka, której celem była eksterminacja ludności polskiej - głównie inteligencji i pracowników polskiej administracji państwowej. Kilkaset tysięcy osób (w przeważającej większości nie mających z armią nic wspólnego) zostało zesłanych w głąb ZSRR na Syberię i do Kazachstanu.
Około 90% z nich zginęło w sowieckich łagrach, a także padło ofiarą bestialskiego mordu dokonanego na polskich oficerach w Katyniu. Pomimo pozorów istnienia polskiego życia, regulowanego surową cenzurą, kierowaną przez NKWD (np.: działalność teatru kierowanego przez Aleksandra Węgierkę) próbowano zatrzeć ślady polskości. Istniały także plany zamiany kościoła Świętego Rocha na cyrk. Realizację tych planów przerwało pod koniec czerwca 1941 r. wkroczenie Niemców do Białegostoku.
Nowi okupanci kontynuowali politykę terroru, o czym świadczą masowe egzekucje na Pietraszach, Grabówce, Starosielcach. Pomimo represji ze strony obu okupantów w mieście istniał silny ruch niepodległościowy, kierowany przez Armię Krajową, która przeprowadziła wiele udanych akcji dywersyjnych. Ważną rolę pełniło tajne nauczanie w obliczu zakazów prowadzenia szkolnictwa polskiego (wydanych przez obu okupantów).
Hitlerowcy utworzyli w mieście getto żydowskie, które liczyło kilkadziesiąt tysięcy osób. Na wieść o planach likwidacji getta, grupa osób z konspiracji żydowskiej rozpoczęła walkę z niemieckimi oddziałami pacyfikacyjnymi. Znaczącą część uzbrojenia otrzymali Żydzi od Armii Krajowej. Po kilku godzinach oporu walka zakończyła się całkowitą likwidacją getta.
Pod koniec lipca 1944 r. wkroczyły do Białegostoku oddziały Armii Czerwonej. W wyniku działań wojennych miasto zostało zniszczone w 75 %.
Po II wojnie światowej Wilno i Grodno, główne ośrodki kultury na Kresach Wschodnich II Rzeczpospolitej, znalazły się w ZSRR w ramach granic ustalonych na konferencji w Jałcie. Zaistniała zatem potrzeba stworzenia kresowego centrum kulturalnego po przesunięciu granic. Taką rolę, dzięki właściwym tradycjom, mógł pełnić tylko Białystok.
Przez pewien czas ważyły się losy przynależności państwowej, ostatecznie Białystok przejęła administracja związanego ze Stalinem Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Te okoliczności tj. zniszczenia wojenne i niepewność co do dalszych losów miasta spowodowały, że kadra repatriowanego Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie wybrała na swoją siedzibę Toruń.
W Białymstoku nie zaprzestano walki zbrojnej wobec narzuconej Polsce ze wschodu władzy. Wiele osób za patriotyczną działalność zostało skazanych na karę śmierci, ciężkie więzienie, zesłanie na Syberię. Na Białostocczyźnie właśnie trwał najdłużej zbrojny opór przeciw okupantowi.
II wojna światowa oraz okupacja sowiecka i niemiecka wyrządziły miastu i krajowi szkody na niebywałą skalę. Zarówno jeden, jak i drugi najeźdźca konsekwentnie wyniszczał wykształconą i aktywną ludność polską, organizując masowe egzekucje i wywożąc do obozów koncentracyjnych.
Agresorzy grabili i niszczyli dzieła sztuki, zakłady przemysłowe i własność prywatną. Pomimo końca wojny, w czasie okupacji sowieckiej, sowiecki terror wymierzony przeciw polskiej inteligencji oraz chłopom, jeszcze się nasilił. Jeszcze w latach pięćdziesiątych odbywały się procesy, egzekucje, "zsyłki".
Regularne oddziały NKWD paliły i grabiły białostockie wsie i miasta. Szczególnie widoczne było to w Białymstoku, który był traktowany przez wojska sowieckie na równi z miastami niemieckimi: wywożono maszyny i urządzenia przemysłowe oraz rabowano mieszkańców.
Skutki szkód wyrządzonych przez okupantów Miastu i jego mieszkańcom są odczuwalne do dzisiaj.
Kilka lat po wojnie w prawie doszczętnie zniszczonym Białymstoku mieszkało ok. 40 tys. ludzi. Powoli postępowała odbudowa miasta. Powstały nowe arterie komunikacyjne i osiedla mieszkaniowe. Odrestaurowano zabytki, odtworzono przemysł włókienniczy, rozwinął się też przemysł spożywczy, budowlany, szklarski, drzewny, metalowy i elektroniczny.
Źródła:
1. Piotr Sawicki „Białystok moje miasto”
2. Adam Dobroński „Monografia Białegostoku”