Walka Polaków na frontach podczas II wojny światowej

Powszechna walka narodu polskiego o niepodległość Polski w okresie II wojna światowej. Zapoczątkowana wojną obroną Polski 1939, prowadzoną przeciwko agresji niemieckiej i radzieckiej. Mimo poniesionej klęski, odtworzone na Zachodzie Polskie Siły Zbrojne kontynuowały wojnę z Niemcami i ich sojusznikami. W kraju działania zbrojne prowadziły oddziały partyzanckie, zorganizowane jako wojsko konspiracyjne, wchodzące w skład struktur polskiego państwa podziemnego. Wielu Polaków walczyło także w armiach koalicji antyhitlerowskiej i oddziałach partyzanckich okupowanych państw. Udział Polskich Sił Zbrojnych w wysiłku zbrojnym państw sojuszu antyhitlerowskiego ocenia się na 4 miejscu po ZSRR, Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. W końcowym etapie II wojny światowej w bezpośrednią walkę z Niemcami zaangażowanych było 17 dywizji polskich liczących ok. 300 tys. żołnierzy, a łączna liczebność Wojska Polskiego wynosiła ok. 600 tys. żołnierzy. W formacjach zbrojnych wszystkich polskich organizacji podziemnych służyło ok. 500 tys. Polaków. W ruchu oporu innych państw uczestniczyło ok. 55-60 tys. Polaków. Krajowe organizacje zbrojne prowadziły działalność sabotażowo-dywersyjną i walkę bezpośrednią, której zwieńczeniem była - akcja Burza i powstanie warszawskie. Oprócz walk zbrojnych Polacy prowadzili działalność na tzw. cichym froncie: poprzez bojkot i łamanie zarządzeń okupacyjnych, prowadzenie propagandy ulotkowej, wydawanie i kolportowanie prasy konspiracyjnej. Początkowo cywilne wystąpienia antyokupacyjne miały charakter mało zorganizowany, później kierowane były przez wyspecjalizowane ośrodki. Najważniejszym z nich było od 1941 Kierownictwo Walki Cywilnej (KWC) przy Delegaturze Rządu na Kraj (od 1943 Kierownictwo Walki Podziemnej przy Komendzie Głównej Armii Krajowej). KWC wzywało do bojkotu werbunku do pracy w Niemczech, bojkotu teatrów, kin, prasy okupacyjnej, piętnowało osoby współpracujące z okupantem. W związku z likwidacją polskiego szkolnictwa Tajna Organizacja Nauczycielska rozszerzyła program szkół powszechnych o przedmioty wycofane decyzją władz okupacyjnych i organizowała tajne szkolnictwo stopnia średniego i wyższego. Ogromny wpływ na podtrzymanie ducha oporu i walki narodu polskiego miała prasa podziemna i wydawnictwa książkowe. Największymi ośrodkami wydawnictw konspiracyjnych były Warszawa i Kraków. Rozbudowaną sieć drukarni posiadały Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze, podlegające Biuru Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK. Wszystkie tajne formy walki z okupantem składały się na polski ruch oporu, w którym wraz z podziemnymi organizacjami zbrojnymi zaangażowanych było ok. 1 mln osób.
Ruch oporu w Polsce 1939-1945, natychmiast po przegranej kampanii wrześniowej społeczeństwo polskie podjęło działania zmierzające do przeciwstawienia się okupantom i kontynuowania walki w konspiracji. Działania te, początkowo o charakterze żywiołowym i niezorganizowanym, polegały głównie na bojkotowaniu zarządzeń niemieckich władz okupacyjnych, uchylaniu się od pracy, zmniejszaniu jej tempa (szczególnie w zakładach zbrojeniowych i transporcie).
W Lubelskiem, Kieleckiem, w lasach pszczyńskich i Borach Tucholskich grupy żołnierzy z rozbitej we wrześniu armii prowadziły walki partyzanckie. Do maja 1940 nie złożył broni oddział wydzielony wojska polskiego majora H. Dobrzańskiego Hubala. Zbierano broń na terenach walk wrześniowych, przechowywano aparaty radiowe, maszyny do pisania i urządzenia poligraficzne.
Organizacje powstałe w porozumieniu z rządem emigracyjnym
W całym kraju spontanicznie tworzyły się tajne organizacje, których liczbę określa się na koniec 1940 na ok. 140. 27 IX 1939 w oblężonej Warszawie generał M. Tokarzewski-Karaszewicz rozpoczął tworzenie ogólnokrajowej organizacji - Służby Zwycięstwu Polski (SZP), której częścią stała się wkrótce Rada Główna Polityczna, złożona z przedstawicieli stronnictw politycznych działających w podziemiu.
Tworzenie SZP przy udziale oficerów sanacyjnych zostało źle przyjęte przez premiera rządu na emigracji, generała W. Sikorskiego. Późniejszą decyzją Sikorskiego SZP została rozwiązana. 13 XI 1939 powołano w jej miejsce Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) z komendantem głównym generałem K. Sosnkowskim przebywającym we Francji. Funkcję politycznego kierownictwa ZWZ spełniał Polityczny Komitet Porozumiewawczy przemianowany w czerwcu 1940 na Główny Komitet Polityczny, zastąpiony ostatecznie przez Delegaturę Rządu RP na Kraj.
Obok ZWZ, dążącego do pełnienia czołowej roli w okupowanym kraju, powstawały inne, drobne ugrupowania i organizacje stawiające sobie za cel walkę o odzyskanie niepodległości. Środowiska zbliżone do sanacji utworzyły Organizację Orła Białego i Tajną Organizację Wojskową, które zostały podporządkowane ZWZ. Nie udało się natomiast, mimo starań, wejść do ZWZ zdecydowanie sanacyjnemu Obozowi Polski Walczącej i Konwentowi Organizacji Niepodległościowych.
Wojskowe organizacje konspiracyjne utworzyła większość partii i stronnictw politycznych. Stronnictwo Ludowe "Roch" zorganizowało Straż Chłopską (Chłostra), przemianowaną w 1941 na Bataliony Chłopskie (BCh). Stronnictwo Narodowe powołało Narodową Organizację Wojskową, Stronnictwo Pracy - Komendę Obrońców Polski, Polska Partia Socjalistyczna - Wolność-Równość-Niepodległość - Gwardię Ludową i Socjalistyczną Organizację Bojową, środowiska chadeckie - Organizację Wojskową Unia.
Udział ZHP W konspiracji
Do konspiracji przeszedł Związek Harcerstwa Polskiego, który przyjął kryptonim Szare Szeregi i podporządkował się ZWZ. Harcerze stanowili m.in. podstawę oddziałów podległych Kierownictwu Dywersji (Kedywowi). Istniało ponadto wiele regionalnych organizacji polityczno-wojskowych, jak np. na Mazowszu Polska Organizacja Zbrojna, Tajna Armia Polska, na Kaszubach Gryf Kaszubski, w Poznańskiem Wielkopolska Organizacja Wojskowa.
Organizacje tworzone przez komunistów
Po ataku Niemiec na ZSRR do organizowania ogólnokrajowej partii i siły zbrojnej przystąpili komuniści poprzez działanie tzw. grup inicjatywnych, przerzucanych z terytorium radzieckiego. W 1942 powstała Polska Partia Robotnicza i Gwardia Ludowa (GL), przemianowana w 1944 na Armię Ludową (AL) podporządkowaną Krajowej Radzie Narodowej (KRN).
Istniały ponadto niezależne, słabe liczebnie organizacje wojskowe o zdecydowanym zabarwieniu narodowo-faszystowskim, jak np. Uderzeniowe Bataliony Kadrowe i Związek Jaszczurczy reprezentujące Obóz Narodowo-Radykalny. Największe zasługi dla ruchu oporu miał niewątpliwie ZWZ, przemianowany w lutym 1942 na AK, która prowadziła najdłuższą walkę zbrojną w czasie okupacji.
Ważną rolę w walce z okupantem spełniało także Kierownictwo Walki Cywilnej (KWC) podległe Delegaturze Rządu. Prasa konspiracyjna pod koniec 1939 liczyła 30 tytułów, w 1940 ponad 200, w 1941 ok. 300. Już w październiku 1939 powstała Tajna Organizacja Nauczycielska, która organizowała konspiracyjną naukę w zakresie szkolnictwa średniego i wyższego. Przy KWC działał także wydział sądowy, który wymierzał kary za zachowania niezgodne z poczuciem honoru narodowego. Wyroki wykonywane były przez Państwowy Korpus Bezpieczeństwa.
Ruch oporu istniał w formach zorganizowanych w Generalnym Gubernatorstwie i w nieco mniejszej skali na terenach włączonych do Rzeszy. Próby tworzenia siatek konspiracyjnych na terenach okupacji radzieckiej kończyły się ich szybką likwidacją przez rozbudowany aparat bezpieczeństwa (NKWD) i tajnych informatorów, przenikających do konspiracyjnych organizacji podziemnych.
Charakter prowadzonych walk w pierwszych latach okupacji
W pierwszych latach okupacji jedyna licząca się wówczas organizacja ruchu oporu, ZWZ, nie prowadziła otwartej walki z Niemcami. Działalność ograniczono do organizowania siatki konspiracyjnej, gromadzenia broni, szkolenia i prowadzenia wywiadu. W czerwcu 1940, w czasie kampanii francuskiej, wyjątkowo podjęto działania sabotażowo-dywersyjne na wyraźny rozkaz generała W. Sikorskiego. Podobnie było w lutym 1941, gdy dopuszczano możliwość niemieckiej inwazji na Anglię. Wszystkie akcje przeprowadził wówczas Związek Odwetu dowodzony przez F. Niepokólczyckiego.
Aktywizacja działalności wojskowej nastąpiła po agresji niemieckiej na ZSRR, gdy ziemie polskie stały się zapleczem frontu wschodniego. Powstała na polecenie Komendy Głównej AK organizacja Wachlarz, działająca na kresach wschodnich, przeprowadziła szereg akcji dywersyjnych na liniach komunikacyjnych i w łączności telefonicznej. Dowódcami oddziałów dywersyjnych byli w większości cichociemni oficerowie przeszkoleni w Wielkiej Brytanii.
Żydowskie organizacje
W maju 1942 wyruszył w pole pierwszy oddział partyzancki GL F. Zubrzyckiego - Małego Franka. Od ostatnich miesięcy 1942 do lata 1943 BCh i AK prowadziły walkę w obronie wysiedlanej ludności Zamojszczyzny. Zbrojny opór Niemcom w getcie w Warszawie stawiły: Żydowski Związek Wojskowy i Żydowska Organizacja Bojowa, prowadząc walki uliczne i broniąc się w bunkrach od 19 IV do 8 V 1943.
Próby walki podjęli także Żydzi w gettach w: Częstochowie, Białymstoku, Wilnie i Tarnowie. Żydom w czasie okupacji pomagała tajna organizacja pod nazwą Rada Pomocy Żydom (Żegota) oraz AK i in. organizacje polskiego ruchu oporu. Duże znaczenie w podtrzymywaniu na duchu społeczeństwa miały akcje odwetowe i zamachy na wysokich funkcjonariuszy policji, SS i administracji niemieckiej.
Akcje bojowe wykonywane były w większości przez oddziały Kedywu. AK i GL przeprowadzały również akcje zbrojne w celu zdobycia środków finansowych na potrzeby konspiracji. 1943 dowództwo AK podjęło na szeroką skalę działalność dywersyjną i partyzancką. Od wiosny 1944 działały również duże ugrupowania partyzantów AL i BCh. Do walki ze zbrojnym podziemiem Niemcy musieli przeznaczać coraz większe siły policji i Wehrmachtu, ponosili także wysokie straty w ludziach, sprzęcie wojennym i zaopatrzeniu materiałowo-technicznym.
Armia Krajowa
AK, kryptonimy: Polski Związek Powstańczy, PZP, Siły Zbrojne w Kraju, SZK, konspiracyjna organizacja wojskowa, działająca w okresie okupacji niemieckiej na obszarze państwa polskiego w granicach sprzed 1 września 1939. Stanowiła integralną część Sił Zbrojnych RP. Powstała w wyniku przekształcenia powołanej 27 IX 1939 Służby Zwycięstwu Polski w utworzony 13 XI 1939 Związek Walki Zbrojnej, przemianowany 14 II 1942 rozkazem Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych, generała W. Sikorskiego, na AK. Podlegała Naczelnemu Wodzowi i Rządowi Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie. W zamierzeniach rządu miała być organizacją ogólnonarodową, ponadpartyjną, a jej Komendant Główny jedynym, upełnomocnionym przez rząd dowódcą krajowej siły zbrojnej. Głównym zadaniem AK było prowadzenie walki o odzyskanie niepodległości przez organizowanie i prowadzenie samoobrony i przygotowanie armii podziemnej na okres powstania, które miało wybuchnąć na ziemiach polskich w okresie militarnego załamania
Niemiec. AK dowodzili generałowie: S. Rowecki "Grot" - do 30 V 1943, T. Komorowski "Bór" - do 2 X 1944, L. Okulicki "Niedźwiadek" - do 19 I 1945. Zastępcami komendanta i szefami sztabu byli: generał T. Pełczyński "Grzegorz" - do 2 X 1944, pułkownik E. Bokszczanin "Sęk"- do 19 I 1945. Komendant Główny AK podlegał Naczelnemu Wodzowi Polskich Sił Zbrojnych. Organem dowodzenia AK była Komenda Główna, w której skład wchodziły oddziały, piony organizacyjne i samodzielne służby: Oddział I Organizacyjny - zajmował się planowaniem i organizacją działań, sprawami personalnymi, utrzymaniem łączności konspiracyjnej z obozami jenieckimi i skupiskami Polaków na terenie Rzeszy, wywiezionych na roboty przymusowe. Oddziałowi podlegały m.in.: Centralne Biuro Legalizacyjne, Wojskowa Służba Kobiet oraz Szefostwo Służby Sprawiedliwości i Duszpasterstwo; szefowie: pułkownik A. Sanojca - do VII 1944, następnie podpułkownikk F.Kamiński. Oddział II Informacyjno-Wywiadowczy - zajmował się sprawami bezpieczeństwa, wywiadu ofensywnego, kontrwywiadu, legalizacji i łączności; szefowie: podpułkownik E. Drobik - do XII 1943, pułkownik K. Iranek-Osmecki - do X 1944, następnie podpułkownik B. Zieliński. Oddział III Operacyjno-Szkoleniowy - planował i przygotowywał działania związane z walką zbrojną i przyszłym powstaniem ogólnonarodowym oraz koordynował pracę inspektorów poszczególnych rodzajów broni; szefowie: generał S. Tatar - do V 1944, pułkownik J. Szostak - do X 1944, następnie major J. Kamieński. Odział IV Kwatermistrzostwa - koordynował prace służb: uzbrojenia, intendentury, sanitarnej, geograficznej i weterynaryjnej, kierował produkcją konspiracyjną. Oddziałowi podlegała Służba Ochrony Powstania; szefowie: pułkownik A. Świtalski - do X 1944, następnie pułkownik Z. Miłkowski. Oddział V Łączności Operacyjnej - zajmował się sprawami łączności operacyjno-technicznej, w tym także produkcją sprzętu, planowaniem i odbiorem zrzutów, opieką nad żołnierzami wojsk sprzymierzonych i służbą kurierską; szef: płk K. Pluta-Czachowski. Oddział VI Biura Informacji i Propagandy - kierował całokształtem działalności propagandowej; szefowie: pułkownik J. Rzepecki - do X 1944, następnie kapitan K. Moczarski. Oddział VII Finansów i Kontroli - zajmował się kontrolą gospodarki finansowej i zaopatrzenia finansowego oraz organizowaniem lokali konspiracyjnych; szefowie: pułkownik S. Thun - do X 1944, następnie major E. Lubowiecki. Ponadto w I 1943 utworzono Kierownictwo Dywersji, przygotowujące i przeprowadzające akcje bojowo-dywersyjne i specjalne; szefowie: pułkownik A. E. Fieldorf - do III 1944, następnie podpułkownik J. Mazurkiewicz. Szefostwem Służby Sprawiedliwości kierował pułkownik audytor K. Zieliński. Duszpasterstwo prowadzili księża: pułkownik T. Jachimowski - do VIII 1944, pułkownik S. Kowalczyk - do X 1944, pułkownik M. Paszkiewicz - do XI 1944, następnie do rozwiązania AK pułkownik J. Sienkiewicz. Terenowa struktura organizacyjna AK odpowiadała zasadni
czo przedwojennemu podziałowi administracyjnemu kraju. Na terenie województw tworzono okręgi, w powiatach obwody, w gminie lub kilku gminach placówki. Tworzone były także obszary będące jednostkami strukturalnymi, obejmującymi kilka okręgów. Na początku 1944 Komendzie Głównej AK podlegały 4 obszary i 8 samodzielnych okręgów: obszar białostocki (dowódca pułkownik E. Godlewski) z okręgami: Białystok (pułkownik W. Liniarski), Polesie (podpułkownik S. Dobrski), Nowogródek (podpułkownik J. Szlaski); obszar lwowski (pułkownik W. Filipkowski) z okręgami: Lwów (pułkownik S. Czerwiński), Stanisławów (kapitan W. Herman), Tarnopol (major B. Zawadzki); obszar zachodni (pułkownik S. Grodzki) z okręgami: Pomorze (pułkownik J. Pałubicki), Poznań (pułkownik H. Kowalówka); obszar warszawski (pułkownik A. Skroczyński) z podokręgami: prawobrzeżnym (pułkownik H. Suszczyński), lewobrzeżnym (pułkownik F. Jacheć) i Mazowsze (podpułkownik T. Tabaczyński); samodzielne okręgi: Warszawa-Miasto (pułkownik A. Chruściel), Kielce (pułkownik S. Dworzak), Łódź (pułkownik M. Stępkowski), Kraków (pułkownik J. Spychalski), Śląsk (pułkownik Z. Janke), Lublin (pułkownik T. Tumidajski), Wilno (podpułkownik A. Krzyżanowski), Wołyń (pułkownik K. Bąbiński). Okręgi dzieliły się na obwody - na początku 1944 było ich 280. Ogniwem pośrednim był podokręg. W zależności od potrzeb w ramach okręgów i podokręgów tworzono inspektoraty rejonowe, skupiające po kilka obwodów, natomiast w obwodach - rejony obejmujące kilkanaście placówek. Bojową jednostką kalkulacyjną był pluton pełny, liczący 35-50 ludzi, bądź szkieletowy, grupujący 16-25 ludzi, przewidziany do uzupełnienia po ogłoszeniu stanu czujności. W II 1944 Armia Krajowa miała 6287 plutonów pełnych i 2613 szkieletowych. W skład AK wchodziły także jednostki strukturalne, działające poza granicami kraju: Samodzielny Wydział do Spraw Kraju Sztabu Naczelnego Wodza (tzw. Oddział VI, podpułkownik J. Smoleński - do IV 1942, podpułkownik M. Protasewicz - do VII 1944, następnie pułkownik E. Utnik) oraz Oddziały AK na Węgrzech ("Liszt", podpułkownik J. Korkozowicz) i w Niemczech (Komenda Okręgu Berlin "Blok"). AK od swego powstania była organizacją masową, zwiększającą swe szeregi przez werbunek ochotników i kontynuowanie akcji scaleniowej, rozpoczętej przez Związek Walki Zbrojnej. 1940-1944 do AK przystąpiły m.in.: Tajna Armia Polska, Polska Organizacja Zbrojna "Znak", Gwardia Ludowa, PPS-WRN, Tajna Organizacja Wojskowa, Konfederacja Zbrojna, Socjalistyczna Organizacja Bojowa, Polski Związek Wolności oraz częściowo Narodowa Organizacja Wojskowa, Bataliony Chłopskie i Narodowe Siły Zbrojne. Poza AK pozostały: Armia Ludowa, Polska Armia Ludowa i inne mniejsze organizacje. Liczba zaprzysiężonych żołnierzy AK wynosiła na początku 1942 ok. 100 tys., na początku 1943 ok. 200 tys., w lecie 1944 ok. 380 tys., w tym: ok. 10,8 tys. oficerów, 7,5 tys. podchorążych i 87,9 tys. podoficerów. Kadra AK rekrutowała się z oficerów i podoficerów armii przedwrześniowej oraz z absolwentów tajnych Zastępczych Kursów Szkoły Podchorążych Rezerwy i Zastępczych Kursów Podoficerów Piechoty, a także przerzucanych do kraju oficerów, tzw. cichociemnych. Od 1943 w jednostkach podporządkowanych Komendzie Głównej AK tworzono kompanie i bataliony, m.in.: "Zośka", "Parasol", "Miotła", "Czata", od 1944 - pułki, brygady, dywizje, zgrupowania pułkowe i dywizyjne. Potrzeby finansowe, materiałowo-sprzętowe i w zakresie uzbrojenia były zabezpieczane przez rząd RP i uzupełniane w drodze akcji bojowych i innych działań, mających na celu zaopatrzenie w broń, mundury, sprzęt i środki finansowe (m.in. zakupy broni, własna, tajna produkcja broni strzeleckiej - m.in. pistoletów maszynowych "Sten" i "Błyskawica" - granatów i materiałów wybuchowych). AK realizowała swe cele poprzez prowadzenie walki bieżącej i przygotowywanie powstania powszechnego. Walka bieżąca prowadzona była gł. przez akcje małego sabotażu "Wawer-Palmiry", sabotażowo-dywersyjne, np.: "Jula", "Wieniec", bojowe, m.in. "Taśma", i bitwy partyzanckie z siłami policyjnymi oraz regularnym wojskiem niemieckim, np. na Zamojszczyźnie. Specjalne miejsce w działalności bojowej AK zajmowały akcje odwetowe i represyjne w stosunku do SS i policji oraz zdrajców i prowokatorów, np. zamach na F. Kutscherę. Przygotowaniem i wykonaniem akcji sabotażowo-dywersyjnych i specjalnych zajmowały się autonomiczne piony wydzielone z KG AK: Związek Odwetu, "Wachlarz" i Kierownictwo Dywersji , pod nadzorem Kierownictwa Walki Konspiracyjnej, następnie Kierownictwa Walki Podziemnej. Innymi formami walki bieżącej były: oragnizowana na szeroką skalę akcja propagandowa wśród społeczeństwa polskiego (prowadzona przez Biuro Informacji i Propagandy), wydawanie prasy, np. "Biuletynu Informacyjnego", szerzenie dezinformacji wśród Niemców (akcja "N"), wywiad wojskowy, którego najgłośniejszym osiągnięciem było przejęcie i przekazanie do Anglii w VII 1943 informacji o niemieckich pracach w Peenemnde nad pociskiem V-1. Pierwsze oddziały partyzanckie AK rozpoczęły walki z Niemcami w obronie Zamojszczyzny na przełomie 1942/1943. Na początku 1944 walczyły 54 oddziały, istniejące praktycznie we wszystkich okręgach. Liczebność poszczególnych oddziałów ogromnie wzrosła po wprowadzeniu w życie planu "Burza". Utworzone wówczas duże jednostki sił AK prowadziły walki z Niemcami, na terenach wsch. także z radzieckimi oddziałami NKWD. Kulminacją wysiłku zbrojnego AK było powstanie warszawskie. Po klęsce powstania jednostki AK na terenach zajętych przez Armię Czerwoną zostały zdemobilizowane. 1 I 1945 Komendant Główny generał Okulicki wydał rozkaz o rozwiązaniu AK. Straty AK wyniosły ok. 100 tys. poległych i zamordowanych żołnierzy, ok. 50 tys. zostało wywiezionych do ZSRR i uwięzionych, np. w Riazaniu, Borowiczach i Ostaszkowie. Do moskiewskiego więzienia trafił m.in. generał Okulicki, sądzony w procesie szesnastu. Wobec represji radzieckich i polskich służb bezpieczeństwa nie wszystkie oddziały AK podporządkowały się rozkazowi o demobilizacji, m.in. wykonania rozkazu odmówił okręg białostocki. Powstały nowe organizacje konspiracyjne, np.: Ruch Oporu Armii Krajowej (ROAK), Zrzeszenie "Wolność i Niezawisłość". Żołnierze AK byli prześladowani przez władze komunistyczne, zwł. w okresie stalinizmu, wielu z nich skazano na karę śmierci (np. A.E. Fieldorfa "Nila") lub na wieloletnie więzienie.

Armia Ludowa
Konspiracyjna organizacja wojskowa utworzona na mocy dekretu krajowe rady Narodowej z 1 I 1944. Powstała w wyniku przemianowania Gwardii Ludowej. Działała wyłącznie na obszarze Generalnego Gubernatorstwa i na terenach polskich włączonych do III Rzeszy. Podlegała KRN, faktycznie kierowana przez Polską Partię Robotniczą, uznała aneksję polskich obszarów wsch. przez ZSRR. W swym statucie AL zakładała prowadzenie walki z Niemcami w celu odbudowy państwa polskiego, kierowanego przez komunistów, związanego trwałym sojuszem z ZSRR. Do jej głównych zadań należało organizowanie dywersji na tyłach armii niemieckiej, prowadzenie wywiadu wojskowego, bojowe współdziałanie z partyzantką radziecką i Armią Czerwoną oraz podejmowanie działań mających na celu przechwycenie władzy przez komunistów po zakończeniu wojny. Na czele AL stało Dowództwo Gł. w składzie: Naczelny Dowódca gen. M. Żymierski "Rola", zastępca i szef Sztabu Głównego F. Jóźwiak "Witold" i przedstawiciel KRN J. Czechowski. Organem dowodzenia był Sztab Główny składający się z oddziałów: 1.Operacyjny (dowódca podpułkownik G. Korczyński "Grzegorz"), 2. Informacyjny (major M. Spychalski "Marek"), 3. Organizacyjny (major W. Kuźnicki "Wiktor"), 4. Zaopatrzenia i Broni (major J. Małecki "Sęk"), 5. Propagandy (major S. Nowicki Felek), 6. Bezpieczeństwa (kapitan. S. Kurland "Korab"). W terenowej strukturze organizacyjnej obowiązywał podział na obwody (województwo lub kilka województw), okręgi lub podokręgi (kilka powiatów), powiaty i rejony (kilka gmin lub dzielnica większego miasta). W 1944 istniało 6 obwodów AL: I - Warszawski (bez dowództwa obwodu, dowództwa okręgów wchodzące w jego skład podlegały bezpośrednio Dowództwu Głównemu); II - Lubelski (dowódca podpułkownik M. Moczar "Mietek" - do VI 1944, następnie podpułkownik G.Korczyński); III - Radomsko-Kielecki (major A. Adryan "Felek" - do VI 1944, następnie podpułkownik Moczar); IV - Krakowski (major B. Kowalski "Zygmunt" - do marca, podpułkownik F. Księżarczyk "Michał" - do sierpnia, B. Pawlik "Bronek" - do października 1944, następnie S. Gębala "Kaleka"); V - Śląski (L. Lasek "Twardy" - do marca, K. Seeman "Ofik"(prowokator wprowadzony do AL przez gestapo) do sierpnia 1944, następnie J. Faruga "Granat"; VI - Łódzki (major W. Marchoł "Mazur"). W AL obowiązywał podział na jednostki partyzanckie (oddziały, bataliony i brygady) i uderzeniowe jednostki garnizonowe (sekcje, drużyny, plutony i kompanie). Kadra Armii Ludowej rekrutowała się w większości z żołnierzy o dłuższym stażu partyzanckim, awansowanych na stopnie podoficerskie i oficerskie. Akcja scaleniowa prowadzona przez AL nie przyniosła większych rezultatów, pod jej komendę przeszły oddziały bojowe ZWM i częściowo Milicji Ludowej Robotniczej Partii Polskich Socjalistów (RPPS). Na początku 1944 AL liczyła ok. 8 tys., w lipcu tegoż roku 30 tys. żołnierzy. Od chwili powstania AL przystąpiła do organizowania brygad partyzanckich - do IX 1944 z miejscowych oddziałów utworzono 6 brygad polskich. W skład AL weszły także 2 brygady utworzone ze zbiegłych jeńców radzieckich ("Zwycięstwo" i "Wolność"), zza Bugu przerzucono 5 brygad bądź ich zawiązków, z czego brygadę im. W. Wasilewskiej włączono formalnie do AL, 4 pozostałe (3 i 4 do zgrupowania partyzanckiego "Jeszcze Polska nie zginęła"), brygada "Grunwald" i brygada im. T. Kościuszki podlegały Polskiemu Sztabowi Partyzanckiemu (PSzP). Największą liczbę brygad sformowano w VII 1944, okres ich działań był jednak bardzo krótki i niejednokrotnie nie przekraczał jednego miesiąca. Brygada liczyła 150-750 żołnierzy. Ogółem siły partyzanckie w brygadach liczyły ok. 6 tys. żołnierzy, z czego 2,5 tys. przypadało na brygady podległe PSzP. Istniały także mniejsze jednostki, np. Batalion im. Czwartaków (Czwartacy). Broń i amunicję zdobywano na nieprzyjacielu oraz otrzymywano drogą zrzutów lot
niczych od PSzP. Siły partyzanckie AL działały zasadniczo na bezpośrednim zapleczu frontu, wykazując szczególną aktywność w niszczeniu transportów z dostawami dla wroga. Dochodziło do częstych potyczek i bitew z Niemcami, m.in.: pod Rąblowem (14 V 1944), w lasach janowskich (9-25 VI 1944), w lasach parczewskich (18-21 VI 1944), w lasach suchedniowskich (16-19 IX 1944), pod Gruszką (29-39 IX 1944). Dekretem KRN z 21 lipca 1944 z AL i Armii Polskiej w ZSRR 1944 zostało utworzone Wojsko Polskie. Na terenach okupowanych oddziały AL nadal używały dotychczasowej nazwy. W miarę zajmowania terenów Polski przez Armię Czerwoną większość oficerów i żołnierzy AL zasilało Urząd Bezpieczeństwa Publicznego i Milicję Obywatelską
Polska 1944-1945 Armia Czerwona przekroczyła przedwojenne granice Polski w okolicach Rokitna w nocy z 3 na 4 stycznia 1944. Większość społeczeństwa polskiego, nie wiedząc o wstępnych ustaleniach konferencji "Wielkiej Trójki" w Teheranie (gdzie Stalin zaczął przygotowywać dyplomatycznie zabór wschodnich ziem Rzeczypospolitej), uznała ten moment za początek wyzwalania kraju. Początkowo przekonanie to potwierdzał udział AK (w ramach akcji ._Burza") w zdobywaniu niektórych miejscowości na ziemiach wschodnich RP. Jednak przejmowanie tych obszarów pod kontrolę władz sowieckich, zdradzieckie traktowanie AK przez Armię Czerwoną, a także stopniowo napływające informacje o skutecznych zabiegach dyplomatycznych Stalina w sprawie nowego kształtu powojennej granicy wschodniej Polski pokazały, że władze sowieckie będą za terytorium polskie uważać jedynie ziemie położone na zachód od linii zbliżonej do tej, jaką ustalał sowiecko-hitlerowski pakt o przyjaźni i granicy z 28 września 1939. Wypieranie wojsk niemieckich z tego terenu rozpoczęło się w lipcu 1944 siłami 1. i 2. Frontu Białoruskiego oraz I. Frontu Ukraińskiego. 1. Front Białoruski (dowodzony do listopada 1944 przez marszałka K. Rokossowskiego, a następnie marszałka G. Żukowa) kontynuował natarcie rozpoczęte 23 czerwca 1944Jw ramach operacji białoruskiej, zdobywając m.in. Wilno (13 lipca, wspólnie z AK), a następnie (25 lipca) docierając - poprzez Chełm i Lublin - do Wisły (operacja brzesko - lubelska). Na zachodnim brzegu rzeki utworzyły przyczółek warecko - magnuszewski, w którego utrzymaniu wzięły udział także jednostki 1. Armii (ludowego) WP. Wojska 2. Frontu Białoruskiego, dowodzone najpierw przez gen. Zacharowa, a od 18 listopada 1944 przez marsz. K. Rokossowskiego, nacicraj4c na północ od 1. Frontu, zajęły równolegle (27 lipca) Białystok. Z kolei I. Front Ukraiński pod dowództwem marsz. I. Koniewa rozpoczął 13 lipca operację lwowsko-sandomierską, w ramach, której (po zajęciu Lwowa wspólnie z AK) zdobył
28 lipca Jarosław i Przemyśl oraz 18 sierpnia Sandomierz. W tym też rejonie uchwycił przyczółek w rejonie Wisły. Wojska 1. Frontu Białoruskiego zatrzymano kilkanaście dni wcześniej w wyniku politycznej decyzji Stalina, który nie chciał dopuścić, by wsparły trwające od 1 sierpnia powstanie warszawskie. Ogółem w ramach letniej ofensywy 1944 wojska sowieckie wyparły Niemców z województw lubelskiego, rzeszowskiego, białostockiego oraz części warszawskiego i kieleckiego, instalując na tym terenie podporządkowaną sobie władzę PKWN. Usuwanie Niemców z pozostałej części powojennego terytorium państwa polskiego (łącznic z przyznanymi na konferencjach "Wielkiej Trójki" w Jałcie i Poczdamie ziemiami zachodnimi) rozpoczęto się w styczniu 1945 z przyczółka sandomierskie. I. Tron ( Ukraiński po przejściu Nidy i Warty zajął 17 stycznia Częstochowę, 18 stycznia Kraków i Piotrków, a do 28 (po przeprowadzeniu manewru oskrzydlającego) także Zagłębie Dąbrowskie i Górny Śląsk. Od 8 lutego oddziały I. Frontu Ukraińskiego przystąpiły do operacji na t
erenie dolnego Śląska, gdzie głównym ośrodkiem oporu niemieckiego pozostał zaciekle broniony Wrocław (skapitulował dopiero 6 maja). 1. Front Białoruski wznowił ofensywę 14 stycznia z przyczółka warecko - magnuszewskiego. Po zajęciu Warszawy 17 stycznia przez polską 1. Armię, dotarł 19 stycznia do Łodzi i Kutna, a 23 lutego osiągnął Poznań. W akcjach ofensywnych na powojennym terytorium Polski brał także udział I Front Białoruski, który zajął północną cześć Mazowsza a od 10 lutego atakował na terenie Pomorza. Do końca marca oddziały I. i II. Frontu Białoruskiego, wraz z jednostkami polskiej I. Armii zdobyły całe Pomorze sięgając 20 marca po Szczecin. W operacjach wojskowych przeprowadzonych przez Armię Czerwoną na terytorium przyznanym po wojnie Polsce poległo ok. 600 000 sowieckich żołnierzy i oficerów. Za jednostkami Armii Czerwonej posuwała się nowa władza - wywodząca się z komunistycznej, związanej z Moskwą lewicy - wprowadzająca przy pomocy m.in. NKWD rządy terroru skierowane przeciw wiernym polskiemu rządowi żołnierzom podziemia.
Burza
Akcja Burza, działania bojowo-dywersyjne prowadzone przez Armię Krajową na tyłach wojsk hitlerowskich przed wkroczeniem Armii Czerwonej na tereny przedwojennej Polski. Akcja Burza, poza działaniami militarnymi, miała swój aspekt polityczny. Rząd w Londynie udowadniał w ten sposób prawo Polski do jej granic z 1939, co nie było zgodne z intencjami radzieckimi. Prawie we wszystkich przypadkach po zakończeniu walk oddziały Armii Krajowej zostały rozbrojone przez Armię Czerwoną a żołnierze postawieni przed alternatywą: walka w armii Berlinga, bądź wywóz do łagrów. Akcję Burza rozpoczęli żołnierze 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej, z dowódcą J. Kiwerskim (pseudonim Oliwa), którzy od marca do maja 1944 walczyli na Wołyniu wspólnie z partyzantką radziecką i w uzgodnieniu z dowódcami regularnych oddziałów radzieckich. Po zakończeniu walk część żołnierzy przebiła się na zachodni brzeg Bugu, część na stronę Armii Czerwonej, gdzie zostali internowani przez Rosjan. Na Wilensz
czyźnie oddziały Armii Krajowej okręgu Wilno i Nowogródek, z dowódcą, podpułkownikiem A. Krzyżanowskim, zdobyły Wilno w walkach prowadzonych od 7 do 14 VII 1944 (operacja Ostra Brama). Po wkroczeniu wojsk radzieckich dowództwo i sztab zostały aresztowane przez NKWD. Prawie całe siły sił Armii Krajowej wycofały się do Puszczy Rudnickiej. Po stoczeniu walk z oddziałami NKWD zostali internowani. Walki o Lwów trwały od 23 do 27 lipca. Zgrupowanie Armii Krajowej pod dowództwem pułkownika W. Filipkowskiego zdobyło miasto wspólnie z czołgami radzieckimi. Część żołnierzy Armii Krajowej trafiła do armii generała Berlinga, pozostałych wywieziono do obozu w głąb ZSRR. 21 VII 1944 KG AK zadecydowała, aby objąć akcją "B" Warszawę, w wyniku czego 1 VIII 1944 rozpoczęło się powstanie warszawskie. Jednocześnie mobilizowano nowe grupy: okręg kielecko-radomski sformował 2 dywizje i pułki (podjęli próbę marszu na pomoc Warszawie), okręg Łódź wystawił pułk piechoty, w okręgu Kraków utworzono dywizje piechoty oraz Krakowską Brygadę Kawalerii. Jesienią 1944 oddziały AK rozformowano, a realizację akcji "B" zawieszono. W ramach Akcji Burza prowadzone były także walki we wszystkich okręgach AK do jesieni 1944.
Powstanie Warszawskie 1944

"To miasto ma całkowicie zniknąć z powierzchni ziemi i służyć tylko jako punkt przeładunkowy dla transportu Wehrmachtu. Kamień na kamieniu nie powinien pozostać. Wszystkie budynki zburzyć aż do fundamentów..." - Heinrich Himmler
Walka zbrojna z niemieckim okupantem podjęta 1 sierpnia 1944 w stolicy Polski przez AK przy powszechnym udziale ludności cywilnej i wszystkich organizacji Polski Podziemnej. W końcu lipca sowieckie czołgi otoczyły Warszawę od południowego wschodu, zajmując Otwock i Radzymin. Komendant AK, gen. Tadeusz Komorowski otrzymał jednocześnie depeszę z Londynu informującą, że premier Stanisław Mikołajczyk udał się do Moskwy na rozmowy ze Stalinem, co zdawało się przywracać perspektywy porozumienia z Rosjanami i uzgodnienia działań z Armią Czerwoną 31 lipca na odprawie Komendy Głównej AK w Warszawie podjęto (na podstawie tych informacji) ostateczną decyzję o powstaniu, którą wcześniej już przygotowało postanowienie gen. Komorowskiego (z 21 lipca) o włączeniu Warszawy do akcji "Burza". AK miała w Warszawie przeszło 30 000 żołnierzy i dodatkowo ok. 10 000 w obwodzie podmiejskim (siły te mogło uzupełnić ok. 500 żołnierzy AL, 800 NSZ oraz mniejsze grupy innych organizacji). Brak było ciężkiego sprzętu, a zaledwie ok. 5000 żołnierzy dysponowało bronią strzelecką. Garnizon niemiecki w Warszawie liczył 15 000 żołnierzy, których szybko wzmocnił specjalny korpus SS i policji liczący 25 000 ludzi. Zgodnie z założeniem powstanie rozpoczęło się 1 sierpnia. Pierwsze walki wybuchły jeszcze przed godziną 17, wyznaczoną poprzedniego dnia jako termin rozpoczęcia akcji. Toczyły się w ośmiu obwodach podległych komendantowi Okręgu Warszawskiego AK, płk Antoniemu Chruścielowi ("Monter"): Śródmieście, Żoliborz, Wola, Ochota, Mokotów, Praga, Powiat warszawski, Okęcie. Skoncentrowane uprzednio oddziały AK zaatakowały ważniejsze punkty strategiczne miasta. Celem pierwszego natarcia było opanowanie tych punktów i utrzymanie ich do momentu wkroczenia Armii Czerwonej. W tym czasie nacierająca na Warszawę sowiecka 1. Armia Gwardii otrzymała rozkaz przejścia do obrony, a do 3 sierpnia Stalin zatrzymał praktycznie wszystkie siły Armii Czerwonej idące w kierunku miasta.
U zachodnich, aliantów, nie powiadomionych wcześniej o planowanym powstaniu w Warszawie, interweniowali od 3 sierpnia przedstawiciele Rządu RP na Wychodźstwie z prośbą o natychmiastową pomoc w postaci zrzutów sprzętu i amunicji, uznania żołnierzy AK za pełnoprawnych kombatantów, wreszcie o nacisk na Moskwę, by udzieliła walczącej Warszawie wsparcia. Premier Stanisław Mikołajczyk przedstawiał jednocześnie w Moskwie propozycję unormowania stosunków z ZSRR w oparciu o wspólną walkę z Niemcami. Przyjęty dwukrotnie przez Stalina (3 i 9 sierpnia) nie uzyskał nic poza ogólnikowymi obietnicami pomocy, które zresztą Stalin odwołał kilka dni później już po powrocie polskiego premiera do Londynu stwierdzając, że dowództwo sowieckie postanowiło otwarcie odżegnać się od awantury warszawskiej. Stalin chciałby by powstanie wykrwawiło wierną Rządowi RP w Londynie Polskę Podziemną, co utorowałoby drogę do władzy przygotowanej przez niego komunistycznej ekipie powołanego dwa tygodnie wcześniej PKWN.) Powstańcy opanowali do 4 sierpnia w większą część Śródmieścia z Powiślem, Stare Miasto, Wolę, Żoliborz, Mokotów i część Ochoty. Główne punkty oporu Niemców - mosty, koszary, dowództwa, strzeżone przez wojsko urzędy, nie zostały jednak zdobyte. Od 3 sierpnia Niemcy energicznie przystąpili do ściągania posiłków do miasta. Na rozkaz Himmlera skierowana została z Poznania specjalna grupa SS i policji pod dowództwem gen. Heinza Reinfartha (w skład Grupv wchodziła m.in. brygada SS Dirlewangera złożona z przestępców kryminalnych). Na Warszawę skierowano również brygadę SS złożoną z ochotników rozmaitych narodowości Związku Sowieckiego tzw. Russkoj Osvoboditielnoj Narodnoj Armii (RONA) gen. Mieczysława Kamińskiego, która pozostawiła po sobie pamięć największych okrucieństw. Wprowadzone do walki oddziały Reinefartha i Dirlewangera przeszły 5 sierpnia do kontrnatarcia. Dowództwo nad całością operacji przeciw powstaniu przejął gen. SS Erich von dem Bach. Niemcy opanowali Wolę gdzie 5 i 6 sierpnia w masowych egzekucjach rozstrzelali ok. 40 000 osób. Atak grupy Reinefartha odciął Śródmieście od Starego Miasta (tu znajdowała się Komenda Główna AK, Delegat Rządu i władze cywilne). Oddziały AK zostały także stopniowo wyparte z Ochoty, gdzie szczególnie bestialskich mordów na ludności cywilnej dokonywała brygada RONA. Główne natarcie niemieckie skoncentrowało się na Starym Mieście, bronionym przez ok. 9000 żołnierzy AK. Niemcy szturmowali tę dzielnicę nieprzerwanie od 7 sierpnia przy użyciu lotnictwa, ciężkiej artylerii i czołgów. Powstańcy (2(>-21 sierpnia) bezskutecznie próbowali jednoczesnym kontratakiem od strony Starego Miasta i Żoliborza doprowadzić do połączenia obu odizolowanych od siebie dzielnic. Nie udała się również próba przebicia ze Starego Miasta do Śródmieścia. 26 sierpnia Komendant AK, Delegat Rządu i przewodniczący Rady Jedności Narodowej przedostali się kanałami do Śródmieścia. Tą samą drogą ewakuowało się do Śródmieścia i na Żoliborz ok. 4500 obrońców Starego Miasta. Ostatnie grupy osłonowe ze Starówki zeszły do kanałów 2 września. Ewakuacja nie objęła ok. 7000 rannych i 35 000 ludności cywilnej. Część z tej liczby wkraczający Niemcy wymordowali, a część przesiedlili do obozu w Pruszkowie. Skupienie większości sił korpusu von dem Bacha na Starówce pozwoliło powstańcom osiągnąć kilka lokalnych sukcesów w pozostałych rejonach oporu, przede wszystkim w Śródmieściu, gdzie opanowali m. in. Pałac Staszica, gmach PAST-y oraz Komendy Policji na Krakowskim Przedmieściu. Brak wsparcia Armii Czerwonej, jak również ze strony aliantów (pierwsze zrzuty sprzętu miały miejsce 4-5 sierpnia, lecz wskutek dużych strat loty polskich i brytyjskich lotników z baz we Włoszech zostały ograniczone do rzadkich i nieskutecznych na ogół lotów ochotników), odebrał praktycznie szanse na powodzenie dalszych działań powstańców. Walczący żołnierze AK zyskali jedynie (30 sierpnia) uznanie przez rządy Wielkiej Brytanii i USA swoich praw kombatanckich, co oznaczało, że represje wobec żołnierzy powstania będą odtąd traktowane jako pogwałcenie praw wojennych obowiązujących Niemcy. Po opanowaniu Starego Miasta Niemcy, licząc się z ewentualnym natarciem sowieckim na Pragę, skoncentrowali swoje ataki na Powiślu, by zabezpieczyć trasę odwrotową dla swoich wojsk przez Wisłę, a zarazem odciąć od rzeki teren objęty powstaniem. Do 6 września zmasowany atak brygady SS Dirlewangera i grupy Reinefartha zmusił powstańców do opuszczenia Powiśla. W toku zaciętych walk o utrzymanie pozycji powstańczych w północnej części Śródmieścia gen. Bór-Komorowski. nic widząc możliwości dalszego oporu bez pomocy z zewnątrz, zdecydował się w porozumieniu z Delegatem Rządu na rozpoczęcie pertraktacji kapitulacyjnych. Propozycje honorowej kapitulacji gen. von dem Bach wysuwał już 18 sierpnia, a 8 września zgodził się na ewakuację z Warszawy grupy ludności cywilnej, która chciała opuścić miasto 10 września jednak, kiedy miały się zacząć pertraktacje, rozpoczął się atak wojsk sowieckich na Pragę, a jednocześnie Komendant AK otrzymał z Londynu zapowiedź dużej pomocy lotniczej od aliantów zachodnich. Wobec nowej nadziei powstańcy wycofali się z kapitulacyjnych rozmów. Nadzieje te podtrzymały również pierwsze sowieckie zrzuty uzbrojenia i żywności w nocy z 13 na 14 września, a także nadawana przez lubelskie Radio odezwa PKWN, która zapowiadała odsiecz dla powstania i wzywała do kontynuowania walki. W celu podtrzymania powstania wyniszczającego stolicę Polski i elitę niepodległościowego podziemia Stalin wyraził nawet 12 września zgodę na lądowanie na sowieckich lotniskach samolotów alianckich, wykonujących loty ze zrzutami dla Warszawy (wcześniej przez ponad miesiąc odmawiał). Po zajęciu Pragi przez wojska I. Frontu Białoruskiego dowódca I. Armii WP gen. Berling zdecydował się na podjęcie próby forsowania Wisły (16-22 września). Pozbawiony wsparcia lotniczego i artyleryjskiego ze strony sowieckiej atak nieprzygotowanych do walk w mieście żołnierzy I. Armii został przez Niemców odparty, a uzyskane przyczółki na Powiślu, Żoliborzu i Czerniakowie zlikwidowano. W połowie września stan oddziałów AK w Warszawie wynosił jeszcze 32 000 ludzi (łącznie z Wojskową Służbą Kobiet), oddziałów AL 660 ludzi. Sytuacja powstania była już jednak beznadziejna. Zrzuty, z których największy dokonany został 18 września, przez grupę 110 samolotów amerykańskich, zostały całkowicie wstrzymane od 21 września z powodu złych warunków atmosferycznych. Po zlikwidowaniu przyczółka czerniakowskiego Niemcy przystąpili do natarcia na Mokotów zdobyty ostatecznie 27 września (do niewoli oddało się z górą 1000 żołnierzy AK, części udało się przejść kanałami do broniącego się jeszcze Śródmieścia). Dalsze natarcie Niemcy prowadzili na Żoliborz, który skapitulował 30 września tu w ręce wroga dostało się ok. 1500 żołnierzy AK i 400 rannych. Dowództwo AK podjęło wówczas decyzję o przyjęciu niemieckiej oferty rozmów 2 października w kwaterze gen. von dem Bacha przedstawiciele AK podpisali umowę kapitulacyjną. Powstańcy, którzy złożyli broń, mieli korzystać z praw kombatanckich jeńców wojennych, z praw tych miały korzystać również osoby "niewalczące", ale "towarzyszące AK". Ewakuacja ludności cywilnej z miasta miała zostać przeprowadzona "w sposób oszczędzający zbędnych cierpień". Straty niemieckie w 63-dniowej walce z powstaniem wyniosły ok. 10 000 zabitych, 7000 zaginionych i 9000 rannych. Straty polskie były niewspółmiernie większe: 18 000 powstańców zginęło dwadzieścia kilka tysięcy zostało rannych, 16000 (w tym dowództwo AK z Komendantem Głównym gen. Komorowskim "Borem") oddało się do niemieckiej niewoli. Szacunkowe straty ludności cywilnej miasta wyniosły przeszło 150 000 nabitych, ponad 50 000 ludzi wywieziono do obozów koncentracyjnych, około 150 000 skierowano na roboty w głąb Niemiec. Pozostała część ludności Warszawy została po upadku powstania wywieziona na tereny Kielecczyzny i Krakowskiego. Dowódca SS. Heinrich Himmler wydał rozkaz zrównania całej Warszawy z ziemią; był on realizowany aż do wkroczenia wojsk sowieckich w styczniu 1945. Straty kultury polskiej w zniszczonej stolicy były nie do oszacowania. Powstanie zakończyło się militarną i polityczną klęską, stało się jednak dowodem woli walki z niemieckim okupantem, a zarazem zachowania niepodległości wobec zbliżającej się Armii Czerwonej i groźby sowieckiej dominacji nad Polską.
Armia Polska na Wschodzie
APW, związek operacyjny Wojska Polskiego powołany rozkazem Naczelnego Wodza generała W. Sikorskiego z 12 września 1942. Powstała w wyniku połączenia Wojska Polskiego na Środkowym Wschodzie i Armii Polskiej w ZSRR 1941-1942, ewakuowanej przez Iran do Iraku. Dowódcą był generał W. Anders, zastępcą generał J. Zając, szefem sztabu generał B. Rakowski. Operacyjnie podlegała brytyjskiemu dowództwu "Paiforce" ("Persja, Irak"). APW była kilkakrotnie reorganizowana z powodu przechodzenia żołnierzy na etaty brytyjskie, rozwiązywania pułków, tworzenia brygad w dywizjach piechoty oraz zmniejszania się stanu osobowego, m.in na skutek odesłania części żołnierzy do Szkocji i dużej śmiertelności. Ogółem APW liczyła we wrześniu 1942 ok. 70,5 tys., w styczniu 1943 ok. 62,5 tys. żołnierzy. Na początku 1943 w jej skład wchodziły 4 dywizje piechoty (3 Dywizja Strzelców Karpackich, 5 Kresowa, 6 Lwowska i 7 Dywizja Piechoty), brygada czołgów, grupa artylerii oraz inne oddziały i służby korpuśne i armijne. Ponadto dowództwu APW podlegały: Centrum Wyszkolenia Armii, oddziały Pomocniczej Służby Kobiet, Junaków i Junaczek oraz komendy garnizonów, szpitale, urządzenia i oddziały kwatermistrzowskie. W VI 1943 z APW został wyłoniony samodzielny Drugi Korpus Polski, który został przesunięty do Egiptu, następnie na przełomie 1943/44 przerzucony na front włoski. Po opuszczeniu Egiptu przez Drugi Korpus Polski pozostali na Bliskim Wschodzie żołnierze jednostek tyłowych w liczbie ok. 10 tys. podlegali Dowództwu Etapów APW, przekształconemu w V 1944 na Dowództwo Jednostek Wojskowych na Środkowym Wschodzie (dowódca generał M. Karaszewicz-Tokarzewski, od marca 1945 generał J. Wiatr), noszące od sierpnia do grudnia nazwę 3 Korpusu Polskiego, który nie został jednak sformowany 1946 jednostki APW weszły w skład Polskiego Korpusu Rozmieszczenia i Przysposobienia.
Armia Polska w ZSRR 1941-1942
Właściwie Polskie Siły Zbrojne w ZSRR, związek operacyjny Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, utworzony w konsekwencji układu polsko-radzieckiego z 30 lipca 1941 i polsko-radzieckiej umowy wojskowej z 14 sierpnia 1941 na mocy, której podlegać miał organizacyjnie i personalnie Naczelnemu Wodzowi Polskich Sił Zbojnych, generałowi W. Sikorskiemu, operacyjnie Naczelnemu Dowództwu Armii Czerwonej ZSRR. Uzbrojenie, umundurowanie i wyposażenie dostarczyć miały władze ZSRR oraz częściowo Wielka Brytania. Dowództwo nad formacją powierzono generałowi W. Andersowi, którego sztab znajdował się w Buzułuku koło Kujbyszewa. 16 VIII ustalono wstępnie, że Armię Polską tworzyć będą dwie dywizje piechoty i pułk zapasowy (30 tys. żołnierzy). Armia formowana była z obywateli polskich deportowanych w głąb ZSRR oraz więzionych po 17 IX 1939 (pakt Ribbentrop-Mołotow), a także z polskich jeńców wojennych. Do XII 1941 powstały dwie dywizje piechoty: 5 Kresowa Dywizja Piechoty (w Tatiszczewie koło Saratowa) i 6 Lwowska Dywizja Piechoty (w Tockoje koło Buzułuku). W trakcie formowania znajdowały się: 7, 8, 9 i 10 Dywizje Piechoty (tworzone na nowych terenach lokalizacji Armii, głównie w Uzbekistanie i Kazachstanie). Wokół miejsc postoju Armii gromadziła się ludność polska, zabiegając o pomoc materialną i możliwość wydostania się z ZSRR. Według ustaleń polsko-radzieckich Armia miała osiągnąć stan 96 tys. żołnierzy, a osiągnęła (w III 1942) stan ok. 66 tys. osób. Trudności stwarzane przez władze radzieckie w tworzeniu i aprowizacji formacji polskich, żądanie jak najszybszego wysłania na front pojedynczych oddziałów lub dywizji mimo nie osiągnięcia przez nie stanu pełnej gotowości bojowej oraz brak odpowiedzi na noty rządu polskiego w sprawie oficerów więzionych do 1940 w obozach w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku pogorszyły stosunki polsko-radzieckie. Wstępne ustalenia angielsko-radzieckie pozwoliły na ewakuację od III do IV 1942 do Iranu ok. 33 tys. żołnierzy (8, 9, 10 Dywizje Piechoty) i ok. 11 tys. osób cywilnych (tzw. I ewakuacja). Na mocy układu angielsko-radzieckiego z 25 V 1942 (sprecyzowanego w protokole polsko-radzieckim z 31 VII 1942) postanowiono przenieść Armię Polską w całości do Iranu, w celu wzmocnienia następnie sił brytyjskich w Egipcie. Ewakuacja głównych sił Armii Polskiej przeprowadzona została od VIII do IX 1942 (tzw. II ewakuacja). Ogółem opuściło ZSRR około 114 tys. osób, w tym około 30 tys. osób cywilnych (ok. 13 tys. dzieci). Z formacji wojskowych ewakuowanych z ZSRR i jednostek Wojska Polskiego na Środkowym Wschodzie powstała Armia Polska na Wschodzie.
Armia Polska w ZSRR 1944
Związek operacyjny powstały 16 III 1944 z inicjatywy Związku Patriotów Polskich ( ZPP) i na podstawie uchwały Rady Komisarzy Ludowych ZSRR z 8 V 1943. Utworzona w wyniku przekształcenia Pierwszego Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR. Politycznie podlegała formalnie Zarządowi Głównemu ZPP, faktycznie Centralnemu Biuru Komunistów Polskich w ZSRR, operacyjnie zaś Naczelnemu Dowództwu ZSRR, od IV 1944 dowódcy 1 Frontu Białoruskiego. 23 VI 1944 podporządkowano ją Krajowej Radzie Narodowej. Dowódcą był gen. Z. Berling. Stacjonowała na Ukrainie, w rejonie Sum i Trościańca k. Żytomierza, od V 1944 również w rejonie Kiwerc na Wołyniu. W VII 1944 w skład Armii wchodziło: 6 dywizji piechoty, 1 brygada kawalerii, 5 brygad artylerii, 1 dywizja artylerii przeciwlotniczej, brygada pancerna, 2 pułki lotnictwa, 1 korpus pancerny (razem około 107 tys. oficerów i żołnierzy). 21 VII 1944, po połączeniu z siłami Armii Ludowej, weszła w skład Wojska Polskiego. Jej siły polowe, noszące od 29 VII
nazwę 1 Armii Wojska Polskiego, brały udział w operacji wiślańsko-odrzańskiej i operacji berlińskiej.
Berlińska operacja
Łużycka operacja, całokształt działań operacyjnych wojsk radzieckich przeciwko zgrupowaniom wojsk niemieckich broniących Berlina. Brały w niej udział wojska 1 Frontu Białoruskiego, a w jego składzie 1 Armia Wojska Polskiego, 2 Frontu Białoruskiego oraz 1 Frontu Ukraińskiego w skład, którego wchodziła 2 Armia Wojska Polskiego i polski Korpus Pancerny. W wyniku działań zaczepnych, w dniach od 16 do 25 IV 1945, przełamano obronę niemiecką na linii Odry i Nysy, okrążając zgrupowanie wojsk 4 i 9 armii niemieckiej, w sile ok. 1 mln żołnierzy. Wojska radzieckie dotarły do Łaby na odcinku Torgau-Riesa. Przypuszczono bezpośredni szturm na Berlin, który został zdobyty w dniu 2 V 1945. Operacja ta przyspieszyła bezwarunkową kapitulację III Rzeszy.
Białoruska Operacja 1944
Jedna z największych operacji strategicznych II wojny światowej, przeprowadzona przez armię radziecką, pod kryptonimem "Bagration" przeciwko siłom niemieckiej Grupy Armii "Środek" ( "Mitte") i skrzydłowym formacjom GA "Północ" oraz GA "Północna Ukraina" w VI.-VIII.1944. Celem operacji miało być zniszczenie głównych sił niemieckiej GA "Środek" oraz wyzwolenie zachodnich terytoriów ZSRR. Strona radziecka użyła w kampanii jednostek 1-go Frontu Bałtyckiego (dowódca gen. armii I.Ch. Bagramian), 1-go Frontu Białoruskiego (dowódca gen. armii KK..Rokossowski), 2-go Frontu Białoruskiego (dowódca gen. armii G.F.Zacharow), 3-go Frontu Białoruskiego (dowódca gen.płk I.D. Czerniachowski), w sumie 166 dywizji (1,4 mln żołnierzy), 31,7 tys. dział i moździerzy, 5,2 tys. czołgów, ok.6. tys. samolotów. Dowódca GA "Mitte" felmarszałek E. Busch (a od końca VI.1944 feldmarsz. W. Model dysponował 63 dywizjami (800 tys. żołnierzy), wyposażonych w 10 tys. dział ok. 900 czołgów i ok.1300 samolotów. Główne uderzenia radzieckie skierowano na kierunkach: bobrujskim, mochylewskim, orszańskim, witebskim. Już na początku lipca wojska radzieckie przeszły do pościgu za uciekającymi jednostkami Wehrmachtu. Operacja zakończyła się wyzwoleniem Białorusi a także części Litwy, Łotwy, Polski i zatrzymała się na linii Wisły. Na obszarze Polski w składzie 1 – go Frontu Białoruskiego operowała 1 Armia Wojska Polskiego. Pas działania operacji "Bagration" miał szerokość do 1000 km i głębokość do 600 km. Straty niemieckie wyniosły 38 tys. zabitych, 158 tys. jeńców 10 tys. dział. 57 tys. pojazdów.
Pierwsza Armia Wojska Polskiego
1 AWP, związek operacyjny utworzony w rejonie Żytomierza pod nazwą 1 Armii Polskiej w ZSRR. Powstała z 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR po zwiększeniu stanu osobowego o zmobilizowanych obywateli polskich z terenów dawnej Polski wschodniej zajętych przez Armię Czerwoną. Po przekroczeniu Bugu w ramach operacji brzesko-lubelskiej, połączona z Armią Ludową, utworzyła Ludowe Wojsko Polskie (LWP), podporządkowane organizacyjnie Krajowej Radzie Narodowej. W składzie LWP nosiła nazwę 1 Armii Wojska Polskiego (od 29 lipca dowodzona przez generała M. Rolę-Żymierskiego) i miała stanowić jedną z trzech armii planowanego Frontu Polskiego. Z uwagi na duży wysiłek organizacyjny i brak możliwości zaopatrzenia materiałowo-technicznego do końca wojny zdążono zorganizować jeszcze tylko 2 Armię Wojska Polskiego i do utworzenia Frontu Polskiego nie doszło. 1 AWP liczyła ponad 100 000 żołnierzy i składała się z czterech, od grudnia 1944 pięciu dywizji piechoty, brygady kawalerii, brygady pancernej oraz innych jednostek armijnych, m.in.: grupy artylerii, brygady saperów, pułku łączności. 1 AWP dowodzili kolejno generałowie: Z. Berling, W. Korczyc, S. Popławski, M. Rola-Żymierski. Pod względem operacyjnym podlegała dowództwu 1 Frontu Białoruskiego. Od sierpnia 1944 prowadziła działania nad Wisłą w rejonie Dęblina i Puław. Od 8 sierpnia do 13 września oddziały 1 AWP broniły przyczółka warecko-magnuszewskiego. W dniach 10-15 września oddziały 1 dywizji wzięły udział w wyzwalaniu warszawskiej Pragi. W dniach 16-23 września żołnierze 2 i 3 dywizji walczyli o zdobycie i utrzymanie przyczółka czerniakowskiego w Warszawie. 17 I 1945 oddziały 1 AWP wkroczyły do Warszawy, od 20 stycznia do 20 lutego brały udział w przełamaniu umocnień Wału Pomorskiego, od 1 do 18 marca w operacji pomorskiej, tocząc walki o Kołobrzeg. W dniach 30 kwietnia - 2 maja wydzielone jednostki 1 AWP wzięły udział w szturmie Berlina. Siły główne 1 AWP w natarciu przeprowadzonym w dniach 3-4 maja osiągnęły Łabę, gdzie nawiązały łączność z nacierającą od zachodu 9 Armią Amerykańską.

Pierwszy Korpus Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR
Jednostka wojska polskiego tworzona od sierpnia 1943 do stycznia 1944 (Sielce, Smoleńszczyzna, okolice Żytomierza). W skład korpusu weszły: 2 Dywizja Piechoty imienia J. Dąbrowskiego, 3 Dywizja Piechoty imienia R. Traugutta, 1 Brygada Pancerna imienia Bohaterów Westerplatte oraz 1 Pułk Lotniczy Warszawa. Organizacyjnie w skład Korpusu wchodziła sformowana wcześniej Pierwsza Warszawska Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Dowódcą Korpusu mianowano generała Z. Berlinga, zastępcą do spraw liniowych generała K. Świerczewskiego. W marcu i kwietniu 1944 przekształcony w Pierwszą Armię Wojska Polskiego
Układ polsko-radziecki 30 lipca 1941
Układ Sikorski-Majski, układ zawarty między rządami RP i ZSRR w Londynie. Rozmowy toczyły się od 5 lipca 1941, układ został podpisany 30 lipca 1941 przez premiera rządu RP na uchodźstwie W.E. Sikorskiego i ambasadora ZSRR w Wielkiej Brytanii J.M. Majskiego. Zawierał: oświadczenie o utracie mocy traktatów radziecko-niemieckich z 1939, deklarację przywrócenia stosunków dyplomatycznych, udzielenia pomocy i poparcia w wojnie przeciwko III Rzeszy, a także zgodę ZSRR na utworzenie na jego terytorium Armii Polskiej. Dodatkowe protokoły dotyczyły udzielenia amnestii obywatelom polskim więzionym w ZSRR. 14 sierpnia 1941 został zawarty układ wojskowy dotyczący formowania Armii Polskiej w ZSRR. Układ nie zyskał poparcia części rządu (rezygnację złożyli ministrowie A. Zaleski, M. Seyda i generał K. Sosnkowski) oraz prezydenta W. Raczkiewicza. Opozycja krytykowała go m.in. za brak jednoznacznego uznania przedwojennych wschodnich granic Polski ustanowionych traktatem ryskim (1921).
Wiślańsko-odrzańska operacja 1945
Działania zaczepne wojsk radzieckich prowadzone od 12 stycznia do 7 lutego 1945 przez wojska 1 Frontu Białoruskiego i 1 Frontu Ukraińskiego z udziałem 1 i 2 Armii Wojska Polskiego oraz polskiego 1 Korpusu Pancernego. Na całość działań składały się dwie operacje zaczepne: warszawsko-poznańska, prowadzona przez 1 Front Białoruski, i sandomiersko-śląska - 1 Frontu Ukraińskiego. Wojska 1 Frontu Ukraińskiego rozpoczęły ofensywę 12 stycznia z przyczółka sandomierskiego i w ciągu 6 dni przełamały obronę niemiecką na froncie o szerokości 250 km i głębokości od 120 do 150 km. Pod koniec stycznia podeszły na przedpola Wrocławia i rozpoczęły forsowanie Odry. Wojska 1 Frontu Białoruskiego rozpoczęły natarcie 14 stycznia z przyczółka warecko-magnuszewskiego i w ciągu dwóch dni przełamały obronę niemiecką 22 stycznia okrążyły Poznań, 30 stycznia sforsowały Międzyrzecki Rejon Umocniony i do 2 lutego Odrę w rejonie Kostrzynia, gdzie utworzyły przyczółek o szerokości 12 km i głębokości 3 km.
W wyniku operacji wiślańsko-odrzańskiej wyzwolone zostały ziemie polskie między Wisłą a Odrą (m.in. 17 stycznia Warszawa, 18 stycznia Kraków). Przeprowadzenie operacji wiślańsko-odrzańskiej stworzyło warunki do przeprowadzenia operacji berlińskiej.

Wojskowa Służba Kobiet
WSK, wydzielona formacja AK, 1942-1944 kierowana przez referat Oddziału I (Organizacyjnego) Komendy Głównej AK. Organizowana od października 1939, formalnie powołana w lutym 1942 na mocy rozkazu Dowódcy AK. Jej szefem była podpułkownik M. Witek. WSK liczyła kilkadziesiąt tys. kobiet-żołnierzy, które kierowane były do pracy w sztabach, łączności, służbie sanitarnej, a także w wywiadzie i dywersji. Podczas powstania warszawskiego (1944) pełniły one służbę sanitarną i były łączniczkami.


Zośka
Harcerski batalion warszawskich Grup Szturmowych Szarych Szeregów, podlegający pod względem wojskowym Kierownictwu Dywersji Komendy Głównej AK (Kedywowi). Utworzony w sierpniu 1943 z rozbudowanego i przekształconego Oddziału Specjalnego Jerzy. Od 1 września 1943 otrzymał nazwę: Batalion Szarych Szeregów Zośka, na cześć T. Zawadzkiego(pseudonim Zośka), dowódcy Grup Szturmowych Chorągwi Warszawskiej, poległego pod Sieczychami (1943). W skład batalionu Zośka wchodziły 3 kompanie, po 3 plutony każda. Dowódca porucznik harcmistrz R. Białous, pseudonim Jerzy 3 kompania Agat (antygestapo, później Pegaz - przeciwgestapo), tylko formalnie wchodząca w skład Zośki, była przeznaczona do akcji specjalnych przeciwko gestapo i posiadała własne dowództwo. Z czasem z 3 kompanii utworzono odrębny batalion Kedywu Parasol. Żołnierze Zośki dokonali kilkunastu akcji sabotażowo-dywersyjnych na liniach kolejowych, spalili 5 samolotów na lotnisku Bielany (5 maja 1944), uczestniczyli w odbijaniu więźniów ze szpitala Jana Bożego (29 czerwca 1944). Batalion Zośka, w sile 3 kompanii, plutonu kobiecego służby sanitarnej i łączności oraz wydzielonego zespołu sanitarnego, razem ok. 420 żołnierzy, wziął udział w powstaniu warszawskim (1944), walcząc w zgrupowaniu Radosław na Woli, Starym Mieście i Czerniakowie. Stracił ok. 300 zabitych i zaginionych.
Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie
Podczas II wojny światowej, PSZ, polskie jednostki wojskowe tworzone w krajach Europy Zachodniej po kampanii wrześniowej 1939 przez rząd polski na emigracji. Powstawały już od połowy września staraniem Polaków zamieszkałych we Francji.
Polskie Siły Zbrojne we Francji
Po utworzeniu rządu polskiego we Francji z generałem W. Sikorskim jako premierem, opracowano w połowie października program przewidujący utworzenie na terenie Francji dwóch polskich korpusów piechoty, dywizji pancernej i 15-20 eskadr lotniczych. Polskie siły morskie działać miały z baz w Wielkiej Brytanii, gdzie już pierwszego dnia wojny dotarł dywizjon polskich niszczycieli 7 listopada 1939 premier W. Sikorski mianowany został Naczelnym Wodzem Wojska Polskiego.
Utworzenie silnej armii stało się priorytetowym zadaniem rządu. Wodzowi Naczelnemu podlegał Sztab Naczelnego Wodza, Ministerstwo Spraw Wojskowych (od 1942 Ministerstwo Obrony Narodowej), Kierownictwo Marynarki Wojennej i Inspektorat Polskich Sił Powietrznych. Odbudowę armii planowano oprzeć na ochotniczym zaciągu spośród polskiej emigracji zarobkowej i żołnierzach kampanii wrześniowej, którym udało się przedostać do Francji.
Formowanie oddziałów przeciągało się w czasie, głównie wskutek opóźnień w dostawach uzbrojenia i sprzętu przez stronę francuską. Nieprzerwany udział w walkach z Niemcami brała polska marynarka wojenna stacjonująca w Wielkiej Brytanii i piloci polscy walczący we Francji.
Przedstawicielami armii lądowej, którzy podjęli walkę z Niemcami po klęsce wrześniowej, byli żołnierze Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich walczącej w bitwie o Narwik (28 maja - 4 czerwca 1940). W "bitwie o Francję" wzięły udział: 1 dywizja grenadierów (16 165 żołnierzy, dowódca generał B. Duch) walcząca w Lotaryngii od 9 do 18 czerwca 1940. Została rozwiązana na rozkaz dowódcy 21 czerwca 1940, żołnierze w rozproszeniu przebijali się do południowej Francji.
2 dywizja strzelców pieszych (15 830 żołnierzy, dowódca generał B. Prugar-Ketling), która walczyła w Alzacji, prowadząc szczególnie ciężkie boje w dniach 17-19 czerwca 1940. Pozbawiona możliwości kontynuowania walki, okrążona przez Niemców, wycofała się na terytorium Szwajcarii, gdzie została internowana. 10 Brygada Pancerna (1079 żołnierzy, dowódca generał S. Maczek) walczyła w Szampanii i Burgundii.
Ewakuowana z Narwiku Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich (SBSP) zdążyła powrócić na ostatnie dni kampanii francuskiej 136 polskich pilotów zestrzeliło 52 samoloty nieprzyjacielskie przy stratach własnych 26 pilotów. Bezpośredni udział w obronie Francji wzięło 55 tys. żołnierzy polskich. Po klęsce do Wielkiej Brytanii udało się ewakuować zaledwie 20,5 tys. żołnierzy.
Pochodzący z polskiej emigracji zarobkowej żołnierze powrócili do swych domów na terenie Francji, ponad 16 tys. trafiło do niewoli niemieckiej, 13 tys. internowano, pojedynczy żołnierze przedzierali się przez południową Francję, Hiszpanię i Portugalię do Wielkiej Brytanii. Jedynie formowana w Syrii Brygada Strzelców Karpackich (4038 żołnierzy, dowódca generał S. Kopański) po kapitulacji Francji przedostała się do brytyjskiej Palestyny.
Armia polska po klęsce Francji
Rząd Sikorskiego przeniósł się do Londynu, gdzie na podstawie umowy wojskowej polsko-brytyjskiej z 5 sierpnia 1940 przystąpił po raz kolejny do odbudowy polskich sił zbrojnych. W pierwszym okresie zwracano uwagę na tworzenie polskiego lotnictwa i marynarki, jednakże wobec bezpośredniego zagrożenia niemiecką inwazją przystąpiono do organizacji sił lądowych.
Zasadniczą przeszkodą w tworzeniu polskich sił zbrojnych na Wyspach Brytyjskich był brak bazy rekrutacji żołnierzy. Akcje werbunkowe w USA, prowadzone z udziałem W. Sikorskiego oraz generała J. Hallera i I.J. Paderewskiego doprowadziły do pozyskania zaledwie 2600 ochotników.
Sformowany wówczas Pierwszy Korpus Polski w Szkocji składał się z dwóch rozwiniętych brygad strzeleckich i kilku brygad skadrowanych, odpowiadających sile batalionu piechoty. Korpus otrzymał zadanie obrony 200 km wybrzeża na wypadek inwazji niemieckiej. Osamotnionej w walce Wielkiej Brytanii pomagało polskie lotnictwo i polska marynarka, odnosząc znaczące sukcesy w bitwie o Anglię i w bitwie o Atlantyk.
1941 Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich generała S. Kopańskiego wzięła udział w czteromiesięcznych walkach o utrzymanie Tobruku, następnie w przełamaniu pozycji włoskich pod El Ghazala. Przeformowana, po uzupełnieniu żołnierzami z ZSRR, rozwinęła się w 3 Dywizję Strzelców Karpackich.
Możliwości mobilizacyjne wojska polskiego na Zachodzie uległy wyraźnej poprawie dopiero po ewakuacji Armii Polskiej generała W. Andersa ze Związku Radzieckiego na Bliski Wschód (1942). Część żołnierzy ewakuowanych z ZSRR wykorzystano do uzupełnienia Pierwszego Korpusu Polskiego w Szkocji, zwłaszcza 1 Dywizji Pancernej i Samodzielnej Brygady Spadochronowej, pozostała część utworzyła Armię Polską na Wschodzie.
II Korpus Polski
W lipcu i sierpniu 1943 z Armii Polskiej na Wschodzie utworzono Drugi Korpus Polski w skład, którego weszła także 3 Dywizja Strzelców Karpackich. 50-tysięczny Korpus przerzucono na przełomie 1943 i 1944 do Włoch, gdzie w składzie 8 Armii brytyjskiej otrzymał zadanie natarcia w kierunku na Rzym. Odniósł zwycięstwo pod Monte Cassino, zdobył Ankonę, przełamał obronę na tzw. Linii Gotów i zdobył Bolonię.
Po inwazji sprzymierzonych we Francji 1 Dywizja Pancerna generała S. Maczka rozpoczęła swe walki od zwycięstwa pod Falaise. Polscy pancerni wyzwolili znaczne obszary Francji, Holandii i Belgii, kończą