Polski ruch oporu w czasie II wojny światowej

Polski ruch oporu w II wojnie światowej rozwinął się do rozmiarów nie spotykanych dotychczas w historii wojen. Polska stanowiła pomost pomiędzy III Rzeszą a armią stacjonującą na wschodzie, dlatego też ruch oporu rozwiał się w niezwykle trudnych warunkach. Aparat administracyjny i policyjny był wspierany przez stale stacjonujące wojska. Na szybkie utworzenie ruchu oporu miały wpływ tradycje narodowowyzwoleńcze i powstańcze. Polski ruch oporu skierowany był przeciwko okupantom hitlerowskim. Został on sprawnie zorganizowany dzięki bogatym tradycjom narodu na polu organizacji wszelkiego rodzaju spisków i konspiracji w okresie XIX i na początku XX wieku. Został on zapoczątkowany przez jednostki Wojska Polskiego, które po kapitulacji nie złożyły broni, lecz wycofały się do lasu by podjąć walkę partyzancką.
Specyficzną cechą polskiego ruchu oporu w pierwszych latach okupacji było jego rozdrobnienie na liczne organizacje. Nadrzędnym ich celem było wyzwolenie narodowe, ale występowały między nimi istotne różnice, dotyczące stosunku do Związku Radzieckiego i aliantów zachodnich, metod walki z okupantem, ustroju społecznego, politycznego i kształtu terytorialnego przyszłej Polski. Z tych różnic wywodzą się nurty: narodowy, centrowo -prawicowy, lewicowy i ludowy.
Ruch narodowy skupiony wokół Stronnictwa Narodowego tworzył własną siatkę wojskową, pod nazwa Narodowa Organizacja Wojskowa, która rozłamała się pod wpływem akcji scaleniowej. Z części nie podporządkowanej Armii Krajowej i nacjonalistycznego Związku Jaszczurczego powstały Narodowe Siły Zbrojne, o zdecydowanie anty-lewicowej orientacji.
Obóz lewicowy był inicjatorem walki partyzanckiej z okupantem, mimo iż nie posiadał własnej partii aż do początku 1942 roku, kiedy to utworzono Polska Partię Robotniczą. Ta powołała jeszcze w miesiącu własnego powstania lewicową organizację zbrojną - Gwardię Ludową (którą przekształcono w 1944 roku w Armię Ludową). Lewicowcy dążyli do rozwijania przyjaznych stosunków ze Związkiem Radzieckim i przeprowadzenia demokratycznych reform społeczno-ustrojowych w przyszłej Polsce.
Ruchem ludowym w kraju kierowało Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego "Roch" stworzone przez Stronnictwo Ludowe. Ludowcy od sierpnia 1940 roku dysponowali własną masową organizacją, zwaną początkowo Strażą Chłopska ("Chłostra"), a potem Batalionami Chłopskimi. Bataliony te zaczęły tworzyć na przełomie 1942/43 roku stałe oddziały partyzanckie.
20 października 1939 roku gen. Władysław Sikorski stworzył nowy emigracyjny rząd polski we Francji. Program jego rządu zakładał odbudowę państwa polskiego w granicach sprzed 1939 r. i rewindykację ziem zachodnich. Sikorski wysunął program państwa demokratycznego, opartego na najszerszych warstwach narodu. Rządy miały być kontrolowane przez rzetelne przedstawicielstwo narodowe, wybrane w uczciwych wyborach. Sikorski chciał zreformować rolnictwo i zlikwidować bezrobocie. Wiedział, że pokój w nowym państwie nie jest możliwy ze względu na Związek Radziecki, który zagrażałby nowej Polsce. Dlatego 30 VII 1941 r. rząd emigracyjny podpisał porozumienie z bolszewikami o wzajemnej pomocy w razie wojny z Rzeszą. Działalność konspiracyjna Sikorskiego została nazwana konspiracją sikorszczacką. Do Polski została przeniesiona Komenda Główna ZWZ, a jej komendant główny gen. Stefan Rowecki otrzymał szerokie pełnomocnictwa, pozwalające na połączenie wszystkich konspiracyjnych organizacji zbrojnych. W końcu września 1939 r. utworzono na polecenie Sikorskiego Organizację Wojskową (OW), której komendantem został płk Witold Orzechowski. Organizacja ta była związana z utworzonym 15 X 199 r. Centralnym Komitetem Organizacji Niepodległościowych (CKON), którym kierował inż. Ryszard Świętochowski. W listopadzie dotarły do Lwowa pełnomocnictwa Sikorskiego skierowane do Świętochowskiego i Orzechowskiego, upoważniające do działania w jego imieniu. Sikorski wspierał obydwie organizacje finansowo, widząc w nich zalążek swojego przyszłego stronnictwa w wolnej Polsce. W maju 1940 r. po aresztowaniu inż. Świętochowskiego i inż. Orzechowskiego i po przeniesieniu się Sikorskiego do Londynu, kontakty z OW zostały przerwane. W 1940 r. Sikorski zatwierdził Związek Czynu Zbrojnego (ZCZ). 14 lutego 1942 r. rozkazem Naczelnego Wodza (gen. Sikorskiego) przemianowano ZWZ w Armię Krajową stanowiącą integralną część Polskich Sił Zbrojnych. Ogromny wysiłek włożony przez oficerów KG AK, osobiście przez komendantów gen. Roweckiego i jego następcę gen. Tadeusza „Bora" -Komorowskiego przyniósł widoczne owoce. W warunkach konspiracji doprowadzono do poważnej rozbudowy i ujednolicenia podziemia wojskowego: jesienią 1941 r. w ZWZ zaprzyjaźnionych było ok. 40 tyś. oficerów i żołnierzy, latem 1942 r. AK liczyła ponad 140 tyś. żołnierzy, a w marcu 1944 r., gdy rozpoczynała się mobilizacja, ponad 300 tyś. ludzi - była to największa armia podziemna w okupowanej przez Niemców Europie.
Organizacja terenowa dzieliła się na obszary (białostocki, lwowski, warszawski prawo- i lewobrzeżny oraz zachodni), oraz samodzielne okręgi dla większych miast. Mniejszymi jednostkami były podokręgi, obwody i inspektoraty. AK miała też struktury na Węgrzech i w Berlinie.
Na początku 1944 struktura AK przedstawiała się następująco:
Obszar Warszawski; kryptonim: "Cegielnia", "Woda", "Rzeka", Komendant: płk Albin Skroczyński "Łaszcz". Podokręg Wschodni; kryptonim: "Struga", "Krynica", "Gorzelnia", Komendant: płk Hieronim Suszczyński "Szeliga". Podokręg Zachodni; kryptonim: "Hallerowo", "Hajduki", "Cukrownia", Komendant: płk Franciszek Jachieć "Roman". Podokręg Północny; kryptonim: "Olsztyn", "Tuchola", "Królewiec", "Garbarnia", Komendant ppłk Zygmunt Marszewski "Kazimierz". Obszar Południowo-Wschodni; kryptonim: "Lux", "Lutnia", "Orzech", Komendant: płk. Wł. Filipkowski "Janka". Okręg Lwów; kryptonim: "Dukat", "Lira", "Promień", Komendant: płk Stefan Czerwiński "Luśnia". Okręg Stanisławów; kryptonim : "Karaś", "Struga", "Światła", Komendant: kpt. Władysław Herman "Żuraw". Okręg Tarnopolz; kryptonim: "Komar", "Tarcza", "Ton", Komendant: mjr Bronisław Zawadzki. Obszar Zachodni; kryptonim: "Zamek", Komendant: płk Zygmunt Miłkowski "Denhoff". Okręg Pomorze; kryptonim: "Borówki", "Pomnik", Komendant: płk Janusz Pałubicki "Piorun". Okręg Poznań; kryptonim: "Pałac", "Parcela", Komendant: płk Henryk Kowalówka. Okręg samodzielny Wilno; kryptonim "Miód", "Wiano", Komendant płk Aleksander Krzyżanowski "Wilk". Podokręg Litwa Kowieńska. Okręg samodzielny Nowogródek; kryptonim: "Cyranka", "Nów", Komendant: ppłk Janusz Szlaski "Borsuk". Okręg samodzielny Warszawa; kryptonim: "Drapacz" "Przystań" "Wydra" "Prom", Komendant: płk. dypl. Antoni Chruściel "Monter". Okręg samodzielny Polesie; kryptonim: "Kwadra", "Twierdza", "Żuraw", Komendant: płk Henryk Krajewski "Leśny". Okręg samodzielny Wołyń; kryptonim: "Hreczka", "Konopie", Komendant: płk. Kazimierz Bąbiński "Luboń". Okręg samodzielny Białystok; kryptonim: "Lin", "Czapla", "Pełnia", Komendant: płk Władysław Liniarski "Mścisław". Okręg samodzielny Lublin, kryptonim: "Len", "Salon", "Żyto", Komendant: płk Kazimierz Tumidajski "Marcin". Okręg samodzielny Kraków AK; kryptonim: "Gobelin", "Godło", "Muzeum", Komendanci (kolejno): płk dypl. Julian Filipowicz "Róg", płk dypl. Zygmunt Miłkowski "Wrzos", płk dypl. Józef Spychalski "Luty", ppłk dypl. Wojciech Wayda "Odwet", płk dypl. Edward Godlewski "Garda", płk Przemysław Nakoniecznikoff-Klukowski "Kruk II". Okręg samodzielny Śląsk AK; kryptonim: "Kilof","Komin", "Kuźnia, "Serce", Komendanci (kolejno): ppor. Józef Korol "Hajducki", "Starosta", ppor. Józef Szmechta "Hutnik", ppłk Henryk Kowalówka "Topola", ppłk dypl. Paweł Zagórowski "Maciej", mjr dypl.(od maja 1944 ppłk dypl.) Zygmunt Janke "Walter”. Okręg samodzielny Kielce-Radom; kryptonim: "Jodła", "Rolnik", Komendant płk Jan Zientarski "Mieczysław". Okręg samodzielny Łódź; kryptonim: "Arka", "Barka", "Łania”, Komendant: płk Michał Stempkowski "Grzegorz"
Podstawowy zadaniem ZWZ-AK było przygotowanie powstania powszechnego i warunków do objęcia władzy w Polsce przez emigracyjny rząd londyński. Sikorski zawarł swe koncepcje strategiczne w piśmie z 17 XI 1942 r., które złożył premierowi Wielkiej Brytanii Churchillowi i prezydentowi Stanów Zjednoczonych Rooseveltowi. Wysuwał w nim problemy operacji ofensywnych w Europie. Jego zdanie trzeba było uderzyć na Niemców w dwóch kierunkach; północnym i południowym. Do tego celu miały być użyte także Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie i AK w kraju. Sikorski sądził iż uderzenie na Bałkany pomoże w zorganizowaniu powstania w Polsce. Jego pomysł zyskał poparcie Wielkiej Brytanii, ale nie został poparty przez pozostałych aliantów. Pierwszy plan powstania ni wszedł w życie ponieważ w tym czasie Niemcy napadli na ZSRR. Nie zakładano jednak walki zbrojnej, ZWZ ograniczał się do wywiadu i sabotażu. Drugi plan powstania ujrzał światło dzienne kiedy Niemcy załamali się na froncie wschodnim. Precyzował on główne cele powstania; usunięcie i wydalenie wojsk niemieckich z ziem polskich; zdobycie broni i sprzętu wojennego; odbudowanie regularnego Wojska Polskiego; utrzymanie w kraju porządku i pokoju; przygotowanie do przejęcia nie zajętych terenów należących wcześniej do Polski. W październiku 1942 r. jednostki sabotażowo -dywersyjne AK - Związek Odwetu i „Wachlarz" - połączono w Kierownictwo Dywersji (Kedyw), którego szefem został płk Emil Nil-Fieldorf. Wraz z Biurem Informacji i Propagandy oraz kontrwywiadem i specjalną komórką „N" do celów dywersji propagandowej wśród Niemców Kedyw wszedł w skład Kierownictwa Walki Konspiracyjnej z komendantem głównym AK na czele. Do oddziałów Kedywu zaczęty coraz częściej trafiać grupy harcerzy z Szarych Szeregów, które organizowały własne jednostki dywersyjne.
Nieufność do siły zbrojnej ZWZ opanowanego przez sanację, skłoniła SL "Roch" o utworzeniu Batalionów Chłopskich (BCh). Członkowie "Rocha" głosili tezę o wyjątkowej roli chłopów w powstaniu ( było ich 70% społeczeństwa). W 1943 r. ruch ludowy opublikował swój program zakładający budowę Polski Ludowej, która miała być republiką demokratyczną, w której chłopi mieli odgrywać znaczącą rolę w życiu politycznym i gospodarczym. Postulował rozwój powszechnej oświaty, reformę rolną bez odszkodowania ( majątków powyżej 50 h). "Roch" po osłabieniu swej pozycji zdecydował się na scalenie BCh z AK. Część ludowców nie godząc się z takim postępowaniem zerwała współpracę z obozem londyńskim, a zaczęła współdziałać z Polską Partią Robotniczą i wzięła udział w tworzeniu Krajowej Rady Narodowej i Armii Ludowej. Drugim ugrupowaniem obozu londyńskiego było Stronnictwo Narodowe z Mieczysławem Trajdosem na czele. SN oponowało utworzenie drogą przewrotu Katolickiego Państwa Narodowego. SN wysuwało koncepcje uznania prywatnych środków produkcji, rozwoju średniej i drobnej własności oraz dobrowolnemu podziałowi ziemi, dopuszczając także niekiedy przymusową parcelację z odszkodowaniem. Utworzyło własną organizację wojskową; Narodową Organizację Wojskową (NOW). Kiedy w 1942 r. SN zdecydowało o przyłączeniu NOW do AK, w ugrupowaniu nastąpił rozłam. Utworzono Organizację Polską i Narodowe Siły Zbrojne (NSZ). Poważny kryzys przeżywała Polska Partia Socjalistyczna. 16 X 1939 r. powstała organizacja, a na jej czele stanął Centralny Komitet Wykonawczy (CKW), a jego prezesem został Tomasz Arciszewski. W styczniu 1940 r. organizacja ta przyjęła nazwę "Wolność -Równość-Niepodległość" (WRN). W 1941 r. PPS WRN ogłosiła konieczność koncentracji wszystkich sił demokratycznych do walki z okupantem. Według programu partii ciężar walki i odbudowy Polski spoczywał na robotnikach i chłopach. Od 1939 r. PPS tworzyła Gwardię Ludową (GL WRN), na której czele stał Kazimierz Prusak. Drugą formacją militarną była Milicja Robotnicza (MR WRN). Program walki z okupantem Gwardii Ludowej WRN zakładał przygotowanie żołnierzy do powszechnego powstania, o którego powodzeniu miał świadczyć udział mas robotniczych i chłopskich.
Obóz londyński wiązał walkę wyzwoleńczą ze strategią aliantów zachodnich. Niepodległość miała być osiągnięta drogą wystąpienia zbrojnego. Wybuch powstania przewidywano w momencie załamania się i wycofania Niemców.
4 V 1942 r. Zarząd Główny Stronnictwa Narodowego podjął decyzję o scaleniu 80-tyś. organizacji AK. Decyzja ta doprowadziła jednak do rozłamu. Okręgi, które nie połączyły się z AK weszły w skład Obozu Narodowo-Radykalnego (ONR) - Związku Jaszczurczego, tworząc Narodowe Siły Zbrojne (NSZ). Związek Jaszczurczy został powołany już 15 X 199 r., a jego komendantem był Władysław Marcinkowski. Głównym zadaniem Tego Związku było przeprowadzanie wywiadu wojskowego, politycznego i gospodarczego. Jego członkowie uważali, iż najlepiej będzie czekać, aż Niemcy pokonają Bolszewików, a sami zostaną rozbici przez Anglików. Związek Jaszczurczy głosił konieczność ponownego przyłączenia do Polski ziem nad Odrą.
Program i kierunki działania NSZ były takie same jak Związku Jaszczurczego. Głównym Komendantem NSZ został płk Ignacy Oziewicz. Wrogiem NSZ był komunizm i jego przejawy. NSZ opracowały swój plan powstania, które miało przebiegać w dwóch fazach. W pierwszej fazie, w czasie wycofywania się wojsk Niemców, zamierzano opanować teren kraju oraz zniszczyć siły lewicowe, Służba Cywilna miała objąć władzę na drodze przewrotu. Drugim etapem miało być rozszerzenie działań zbrojnych na zachód; w kierunku Odry, po Nysę oraz Bałtyk i Królewiec.
Wywiad wojskowy prowadzony przez polski ruch oporu obejmował wszystkie ważniejsze dziedziny wojskowe i życia gospodarczego okupanta. Główny jednak wysiłek służby informacyjno-wywiadowczej skierowany był na: rozpoznanie poligonów, lotnisk i innych obiektów wojskowych; ustalenie rejonów koncentracji i przegrupowań jednostek wojskowych oraz liczby i rodzajów transportów kolejowych; rozpracowanie zakładów przemysłu zbrojeniowego i dotarcie do biur konstrukcyjnych. Jednym z największych osiągnięć wywiadowczych polskiego ruchu oporu było rozpoznanie ośrodka budowy broni rakietowej "V-1" i "V-2" w Peenmunde, bazy rakietowej "V-2" w obozie Blizna - Pustków oraz zdobycie pocisku rakietowego "V-2". Z bronią tą kierownictwo III Rzeszy wiązało nadzieje na dokonanie przełomu w wojnie.
Kierownictwo Dywersji (Kedyw) przeznaczone było do prowadzenia akcji bojowych i dywersyjnych,.
Podstawowe cele działania Kedywu to było wzmocnienie wpływów AK w społeczeństwie zaniepokojonym eksterminacją ludności polskiej, zwłaszcza na wschodnich obszarach kraju (Zamojszczyzna). Kierownictwo Dywersji podlegało bezpośrednio Komendantowi Głównemu AK. Jego najwyższy szczebel stanowiła komórka sztabowa, na której czele stał pułkownik E. Fieldorf, pseudonim Nil (grudzień 1942 - marzec 1944), a następnie podpułkownik J. Mazurkiewicz, pseudonim Radosław (marzec-sierpień 1944). Podlegały im Kedywy komend okręgowych AK, później także inspektoratów i obwodów. Grupy dywersyjne Kedywu miały początkowo charakter oddziałów garnizonowych, od lata 1943 niektóre z nich przekształciły się w oddziały partyzanckie. Kedyw we własnym zakresie produkował sprzęt i środki bojowe, miał swój pion szkoleniowy, sieć łączności wewnętrznej, wywiad bojowy i kontrwywiad ochronny oraz samodzielny pion służby sanitarnej. Kadrę oddziałów Kierownictwa Dywersji stanowiła młodzież harcerska z tzw. Grup Szturmowych Szarych Szeregów. Niewielkie, wyszkolone grupy sabotażowe (patrole) dokonywały akcji na liniach kolejowych, w zakładach przemysłu zbrojeniowego pracujących dla potrzeb Wehrmachtu. Trzon „Kedywu” stanowiły oddziały dyspozycyjne Komendy Głównej AK, zwłaszcza Kosa 30 (do maja 1942 r. Osa), prowadzące dywersję i sabotaż. Również na terenie III Rzeszy prowadzono dywersję i sabotaż za pośrednictwem komórki specjalnej AK pod kryptonimem „Zagralin”. Inne oddziały dyspozycyjne Kedywu to: Motor (przejęty po dawnym Związku Odwetu), Sztuka (Szturmowa Kadra), Deska (dywersja i sabotaż kolejowy), Broda (brygada dywersyjna), Batalion Miotła (sformowany wiosną 1944 r., przeznaczony był do likwidacji zdrajców i kolaborantów). Najsłynniejsze akcje Kedywu to:
Akcja pod Arsenałem
Akcja nosiła kryptonim „Meksyk II”. Miejsce najsłynniejszej akcji Szarych Szeregów wykonanej 26 III 1943 w Warszawie o godz. 17 35 na skrzyżowaniu ulic Bielańskiej i Długiej, w okolicach zabytkowego budynku, w którym w XVII-XIX w. mieściły się składy broni, a w okresie II Rzeczypospolitej archiwa państwowe.
28 żołnierzy Grup Szturmowych podzielonych na 4 grupy atakujące i grupy ubezpieczające pod dowództwem Stanisława Broniewskiego "Orszy" dokonały tam udanego odbicia transportu więźniów z Pawiaka, zatrzymując i unieruchamiając samochód ciężarowy-więźniarkę, w której przewożono 21 więźniów politycznych (w tym skatowanego Jana Bytnara) z siedziby gestapo w al. Szucha do więzienia na Pawiaku. Akcja została zorganizowana z inicjatywy Tadeusza Zawadzkiego "Zośki", ówczesnego dowódcy warszawskich GS, który postanowił odbić z rąk gestapo skatowanego w czasie badań Jana Bytnara "Rudego". Uzyskano na to zezwolenie władz zwierzchnich AK. W czasie akcji i odwrotu zostali śmiertelnie ranni: A. Dawidowski „Alek”, T. Krzyżewicz „Tadzio II”, H. Lenk „Hubert” Straty niemieckie: 4 zabitych i 9 rannych. Akcja pod Arsenałem udowodniła wysokie wartości moralne i bojowe harcerzy i zapoczątkowała ich udział w wykonywaniu najtrudniejszych zadań dywersyjno- odwetowych (batalion "Parasol", batalion "Zośka"). W nawiązaniu do tych tradycji, odbywają się co roku pod koniec marca harcerskie rajdy szlakiem Arsenału, zakończone spotkaniami przy pamiątkowej płycie umieszczonej koło budynku Arsenału.
Akcja „Taśma”
"Taśma", kryptonim akcji zbrojnych przeciwko niemieckim posterunkom i patrolom straży granicznej w Generalnym Gubernatorstwie (GG), podejmowanych przez grupy bojowe Kedywu Komendy Głównej Okręgu Warszawskiego AK. Realizację akcji "Taśmy" rozpoczęto w nocy z 20 na 21 sierpnia 1943, atakując 7 strażnic na granicy pomiędzy GG i Ostlandem (Białostockie). Straty niemieckie wyniosły 30 zabitych i 7 rannych, straty polskie 3 zabitych i 7 rannych.
W ataku na posterunek w Sieczychach zginął T. Zawadzki "Zośka". Do końca 1943 wykonano 23 uderzenia, w wyniku których śmierć poniosło 59 strażników Grenzschutzu, 13 strażnic uległo zniszczeniu. Podobne akcje, nazywane "Taśmą Zachodnią", przeprowadzono także na granicy z Warthegau (Poznańskie), jednak ze znacznie mniejszymi rezultatami.
Akcja „Góral”
„Góral”, kryptonim akcji zbrojnej zespołu bojowego oddziału dyspozycyjnego „Motor” Kedywu KG AK, przeprowadzonej 12 VIII 1943 w Warszawie.
Eskortowany przez żandarmerię niemiecką, samochód ciężarowy, przewożący pieniądze z Banku Emisyjnego przy ul. Bielańskiej na Dworzec Wschodni, zaatakowany został przy ul. Senatorskiej między Miodową a placem Zamknowym, przez kilka grup (ok. 50 ludzi ). W ciągu 2 min. walki żołnierze AK zlikwidowali kilkuosobową eskortę niemiecką: samochód z pieniędzmi (105 mln zł), eskortowany przez dwa własne samochody ciężarowe, uprowadzili do zakonspirowanego punktu przy ul. Słowińskiego na Woli.
Straty pol.: 2 rannych; niemieckie: 6 zabitych, 6 rannych; ponadto poległo 3 pracowników banku, a 4 odniosło rany.
Akcja w Celestynowie
Celestynów, miasto w powiecie otwockim, przy linii kolejowej Warszawa - Dęblin. Miejsce akcji zbrojnej wykonanej 20 V 1943 przez oddział „Kedywu” Komendy Głównej AK pod dowództwem T. Zawadzkiego „Zośki” w celu odbicia więźniów przewożonych z Lublina do Oświęcimia. W akcji wzięło udział ok. 40 ludzi ( w większości członkowie Grup Szturmowych „Szarych Szeregów”), podzielonych na 5 grup. Więźniowie znajdowali się w wagonie - więźniarce doczepionym do pociągu osobowego, który przybył na stację z 3 godzinnym opóźnieniem. Akcja rozpoczęła się o godzinie 1 45. Po krótkiej walce oddział zlikwidował ochronę wagonu więźniarki i uwolnił 49 więźniów. Straty własne: 2 ludzi.
Akcja „Burza”
Akcja Burza, działania bojowo-dywersyjne prowadzone przez Armię Krajową na tyłach wojsk hitlerowskich przed wkroczeniem Armii Czerwonej na tereny przedwojennej Polski. Akcja Burza, poza działaniami militarnymi, miała swój aspekt polityczny. Rząd w Londynie udowadniał w ten sposób prawo Polski do jej granic z 1939, co nie było zgodne z intencjami radzieckimi. 4 stycznia 1944 r. w okolicy Sarn nastąpiło to, czego oczekiwano z niepokojem od tylu miesięcy, W pościgu za wycofującymi się jednostkami Armia Czerwona przekroczyła granice II Rzeczpospolitej. Sytuacja była bez wyjścia. ZSRR nie podejmował rozmów z Rządem RP. Pozostała próba nawiązania dialogu na najniższym szczeblu, w terenie. Wydawało się, że wspólna walka z wrogiem może dać pozytywny efekt. Akcji nadano kryptonim „Burza”. Prawie we wszystkich przypadkach po zakończeniu walk oddziały Armii Krajowej zostały rozbrojone przez Armię Czerwoną a żołnierze postawieni przed alternatywą: walka w armii Berlinga, bądź wywóz do łagrów. Otwarta walka oddziałów AK na terenach przyfrontowych narastała stopniowo. Do jej przeprowadzenia wykorzystano oddziały AK zgrupowane na koncentracji między Kowlem i Włodzimierzem Wołyńskim, w dużym kompleksie lasów. Z oddziałów tych została sformowana 27 Dywizja Piechoty, licząca ok. 6 000 ludzi pod dowództwem J. Kiwerskiego (pseudonim Oliwa). Żołnierze 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej od marca do maja 1944 walczyli na Wołyniu wspólnie z partyzantką radziecką i w uzgodnieniu z dowódcami regularnych oddziałów radzieckich.
Armia Ludowa (AL), konspiracyjna organizacja wojsk. utworzona na mocy dekretu Krajowej Rady Narodowej z 1 I 1944; formacja zbrojna Polskiej Partii Robotniczej (PPR); utworzona przez przemianowanie Gwardii Ludowej (GL); akcja pozyskania sił z innych organizacji nie powiodła się; samodzielność wobec AL zachowywały oddziały i brygady Polskiego Sztabu Partyzanckiego (PSzP). Zadaniem AL była dywersja antyniemiecka. na korzyść Armii Czerwonej, udział w organizowaniu i obronie tworzonego przez PPR systemu władzy (KRN i terenowych rad nar.) oraz przejęciu władzy na wyzwolonych terenach. Władzę zwierzchnią nad AL formalnie sprawowała KRN, a faktycznie PPR. Naczelnym Dowódcą AL był gen. M. Żymierski („Rola”), zastępcą i szefem Sztabu Gł. — F. Jóźwiak („Witold”), przedstawicielem KRN w Dowództwie Gł. — J. Czechowski; organ dowodzenia: Sztab Gł.; gł. organ prasowy: „Armia Ludowa”. AL działała na obszarze GG i części tzw. ziem wcielonych do III Rzeszy; terenową strukturę organizacji tworzyły: obwody, okręgi, podokręgi , powiaty, rejony (dzielnice) i placówki. AL składała się z jednostek partyzanckich (oddziałów, batalionów i brygad) oraz uderzeniowych jednostek garnizonowych (sekcje, drużyny, plutony, kompanie); na pocz. 1944 liczyła 6–8 tys., w lipcu 1944 ok. 30 tys. ludzi; siły partyzanckie w lipcu 1944 — 6 tys. ludzi (w tym 40% w brygadach podległych PSzP), gł. w brygadach AL (łącznie 10, m.in. 1 im. Ziemi Lubel., 1 im. Ziemi Kiel., 3 im. gen. J. Bema), liczących po 150–750 żołnierzy; działały także mniejsze jednostki, m.in. Batalion im. Czwartaków (Czwartacy). Kadrę dowódczą stanowili gł. awansowani przeszkoleni partyzanci, członkowie grup PSzP oraz podoficerowie i oficerowie przechodzący z innych organizacji, m.in. AK; uzbrojenie i sprzęt zdobywała AL przede wszystkim na nieprzyjacielu oraz otrzymywała od PSzP (zwł. od lipca 1944) drogą lotniczą ; gł. wysiłek bojowy AL skierowała na niszczenie niemieckiej linii komunikacyjnej , łączności (połowa wszystkich akcji), zwł. na zapleczu frontu sowiecko- niemieckiego w celu wsparcia Armii Czerwonej, atakowała aparat terroru okupanta, organizowała sabotaż w gospodarce, walczyła z ekspedycjami pacyfikacyjnymi i antypartyzanckimi ; bitwy, m.in. pod Rąblowem, w lasach janowskich i lipskich i Puszczy Solskiej, pod Ewiną; i Gruszką. Oddziały AL walczyły w powstaniu warszawskim (kilkuset żołnierzy). W lipcu 1944, z AL i Armii Polskiej w ZSRR 1944, utworzono WP; oddziały AL na terenach okupowanych w większości używały dotychczasowej nazwy, część formalnie obowiązującej Oddziały Partyzanckie WP; na terenach wyzwolonych żołnierze AL wstępowali do WP i stanowili gł. grupę zasilającą Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego.
Głównym deklarowanym celem GL było wywołanie powstania zbrojnego (mobilizowanie społeczeństwa do masowej, czynnej walki przeciwko Niemcom), powiązanego z działaniami wojennymi Armii Czerwonej. Funkcję Dowództwa GL pełnił Sekretariat (Trójka Kierownicza) KC PPR, który kierował działalnością bojową przez jednego z jej członków (m.in. 1942 — B. Mołojec „Edward”); organem wykonawczym dowództwa był Sztab Gł.; szefami sztabu byli: M. Spychalski („Marek”), F. Jóźwiak („Witold”). GL tworzono na podstawie organizacji lokalnych PPR — każdy członek partii był gwardzistą. W 1942 zorganizowano obwody: I — warszawski (jego okręgi podlegały bezpośrednio Sztabowi GL), II — lubelski , III — radom. (od 1943 radomsko- kielelecki), IV — krakowski; V — łódzki, VI — śląski oraz lwowski (do 1943, następnie podporządkowany sowieckiemu ruchowi partyzanckiemu). W połowie 1942 GL liczyła ok. 3 tys. członków, jesienią 1943 ok. 6–7 tys.; prowadziła: sabotaż gosp. i dywersję, zwłaszcza kolejową (stanowiła pomoc dla Armii Czerwonej), zdobywała broń i środki finansowe, przeprowadzała akcje odwetowe (X 1942 i VII 1943 w kawiarni warszawskiej Caf Club), od V 1942 organizowała oddziały partyzanckie (jesienią 1943 liczyły one ok. 1,5 tys. osób, w tym żołnierze Armii Czerwonej, uciekinierzy z niemieckich obozów jenieckich). Organ prasowy: „Gwardzista”; I 1944 GL przemianowano na Armię Ludową.
Na rzecz ruchu oporu działał także Polski Sztab Partyzancki (PSzP), utworzony z inicjatywy Centralnego Biura Komunistów Polski w ZSRR, działał IV–X 1944 w składzie Armii Pol. w ZSRR, później podporządkowany Nacz. Dowództwu WP; dowódcą był gen. A. Zawadzki, następnie płk S. Prytycki; podlegały mu m.in. batalion specjalny (zalążek Korpusu Bezpieczeństwa Wewn.), środki łączności i zaopatrzenia oraz złożone z Polaków jednostki partyzanckie działające na obszarze okupacji niemieckiej, dotychczas podporządkowane dowództwu sowieckiej partyzantki; PSzP organizował, szkolił i przerzucał na tereny okupowane grupy rozpoznawczo- dywersyjne; VII–VIII 1944 brygady partyzanckie PSzP (ok. 2 tys. osób) walczyły na Lubelszczyźnie i Kielecczyźnie (nie podporządkowały się dowództwu AL).
Komenda Główna Batalionów Chłopskich składała się początkowo z 3, a ostatecznie z 10 wydziałów. Dla terenowej struktury organizacyjnej przyjęto przedwojenny podział administracyjny i tworzono komendy dla: okręgów (województwo, lub kilka województw), pod okręgów (kilka powiatów), obwodów (powiat), rejon (kilka gmin), gmina i gromada. Utworzono 10 okręgów Batalionów Chłopskich: I Warszawa-miasto, II Warszawa-województwo, III Kielce, IV Lublin, V Łódź, VI Kraków-Rzeszów- Śląsk, VII Białystok, VIII Wołyń, IX Lwów- Stanisławów- Tarnopol, X Poznań. Sieć organizacji BCh objęła większość ziem polskich we wszystkich województwach poza pomorskim, nowogródzkim i wileńskim. Okręgi lubelski, krakowski, kielecki i warszawski-województwo skupiały 90% członków Batalionów Chłopskich, których liczbę w połowie 1944 szacuje się na ok. 150 tys. Składały się na ten stan ilościowy różne grupy, a raczej grupy o różnych charakterach. Najważniejsze były cztery grupy, które odegrały istotne rolę w utrwaleniu obrazu Batalionów Chłopskich. Ze względu na konspiracyjny charakter, brak broni i małą liczebność żołnierzy Batalionów Chłopskich na terenie Polski zaczęły powstawać samorzutnie małe organizacje zbrojne. W takim wypadku KG BCh postanowiła utworzyć z tych młodych i walecznych chłopów utworzyć tak zwane Oddziały Specjalne. Miały one przeprowadzać akcje dywersyjno- sabotażowe. Powołano nawet specjalny Wydział do Zadań Specjalnych Komendy Głównej BCh, na którego czele stanął przeszkolony do prowadzenia walki dywersyjnej w Anglii skoczek, por. Jerzy Mara- Mayer. Zakres działań OS był bardzo duży. Szefostwo BCh stanowili: komendant główny BCh – Kamiński „Zenon Trawiński”, szef sztabu – Kazimierz Banach „ Rosnowicza”, „Kamila”, szef łączności – Maria Maniakówna „ Ziemska”, szef łączności z zagranicą – Marię Szczawińską „Jodłowską”, Kwatermistrza – Stanisława Araszkiewicza „Jastrzębca”, opiekę nad BCh z ramienia „Rocha” podjął Józef Niećko. Udało się też ludowcom zdobyć poparcie ludowców „londyńskich” – w szczególności Mikołajczyka – co pozwoliło im przyśpieszyć pracę organizacyjną na terenie Polski dzięki funduszom im stamtąd zapewnionym. Na początku nazwa Bataliony Chłopskie nie przyjęła się, ale w końcu najpierw na Kielecczyźnie, a potem w innych okręgach od wiosny 1941 zaczęto jej używać. Głównymi zadaniami było: niszczenie magazynów ze zbożem kontyngentowym dla okupanta, niszczenie młockarń leżących pod zarządem Niemców (Liegenschaften), młynów pracujących na jego potrzeby, tartaków, gorzelni, mleczarni, zlewni mleka itd., jak również niszczenie urzędów gminnych wraz z całą dokumentacją podatkową, palenie spisów młodzieży wyznaczonej do przymusowej pracy oraz do wywozu w głąb Niemiec, Oddziały Specjalne uderzały również na słabsze posterunki policji i policji granatowej, odbijanio Polaków wyznaczonych i złapanych do pracy przymusowej, zwalczano kolaborantów, agentów, oraz szczególnie niebezpiecznych okupantów niemieckich, volksdeutchów, czuwając nad morale wsi niszczono bimbrownie oraz zwalczano rabusiów i złodziei, karano chłostą zbyt gorliwych sołtysów, wójtów i terenowych urzędników, występowano one też w obronie fornali gnębionych przez niektórych obszarników. OS często ochraniały narady i konferencje oraz punkty tajnego nauczania. Kolejnymi grupami, które zaczęły zasilać szeregi BCh były małe grupki słabo uzbrojonych partyzantów. W początkowych stadiach skupiali się oni na terenowym szkoleniu młodych żołnierzy, konstruowaniu zaplecza organizacyjnego w oparciu o terenowe ogniwa „Rocha” i BCh, oraz gromadzeniu amunicji i zaopatrzenia dla walczących w niej żołnierzy. Ich szeregi zasilali głównie tzw. Spaleni ludzie czyli zdemaskowani członkowie OS. Stoczyły one wiele bitew i potyczek oraz dokonały wielu akcji na posterunki żandarmerii i policji granatowej, więzienia i areszty, a tam gdzie było to możliwe wykolejały i ostrzeliwał pociągi okupanta. Mówiąc o modelu i strukturze Batalionów Chłopskich należało by również wspomnieć o LSB czyli Ludowej Straży Bezpieczeństwa. Dobór ludzi często całych oddziałów specjalnych i partyzanckich i przemianowanie ich na oddziały LSB wywołały ostre reakcje głównie ze strony władz AK. Irytowały się one szczególnie sformułowanymi w Regulaminie LSB zadaniami, gdzie m.in. mówiło się, że formacja ta zadania swe wykonywać będzie przez: ochronę organizacyjnej działalności Ruchu Ludowego i jego działaczy, kolportowanie wydawnictw Ruchu, walkę z wpływami innych organizacji na terenie wiejskim, zapewnienie spokoju na wsi, walkę z okupantem na rozkaz RL i władz państwowych, wykonywanie wszystkiego o czym zadecyduje RL. AK strasznie się zbulwersowało takim regulaminem i złożyło protest, przeciwko tym „zbrodniczym” zamierzeniom. Został on jednak odrzucony. LSB utworzono, ale w bardzo niewielkim zakresie gdyż scalenie również było niewielkie. Jak W każdym systemie organizacyjnym bardzo istotny element stanowi łączność. Konspiracyjny ruch ludowy utworzył dla wszystkich swych członków organizacyjnych („Roch”, BCh i Ludowy Związek Kobiet - LZK) jednolitą sieć łączności i kolportaż, odpowiadająca przyjętemu podziałowi terytorialnemu. Zalążki jej tworzyć zaczął „Roch„, ale główna budowa i obsługa była dziełem Batalionów Chłopskich. Do struktur tych należało wielu ludzi. Do łączniczek i kolporterek centralnego zespołu z Warszawy wiodły szlaki nie tylko z miast GG (Radomia, Krakowa, Kielc i Lublina), ale także poza granicą GG, a więc do Łodzi, Poznania, Białegostoku, Wołynia, Lwowa. Obsługa tych ostatnich szlaków była szczególnie trudna, stąd też używani tam byli specjalni łącznicy-kolporterzy często też wykorzystywano kolejarzy obsługujących dalekobieżne pociągi. Z Batalionami współpracował Ludowy Związek Kobiet, utworzony w ramach tej organizacji Zielony Krzyż zabezpieczał Bataliony Chłopskie pod względem sanitarnym na każdym szczeblu dowodzenia. Do ich zadań należało: organizowanie w powiecie placówek ZK, zaopatrywanie ich w lekarstw i org. Szkoleń, skład placówek składał się z młodych dziewcząt, zajmowały się również ukrywaniem chorych konspiratorów, dowożeniem lekarzy do rannych żołnierzy, leczeniem ich, zaopatrywaniem w bieliznę i prasę, organizowaniem rozrywek kulturalnych, one też wręczały opaski mobilizacyjne.
Jak już mówiłem BCh zajmowały się wieloma rzeczami. By osiągnąć określone cele ideowo-wychowawcze, ludowcy podjęli pracę również nad umysłami ludzi. W grę wchodziło: współudział i organizowanie tajnego nauczania dla młodzieży wiejskiej, zaopatrywanie bibliotek wiejskich w książki, dyskusje na tematy patriotyczne na podstawie czytanej prasy konspiracyjnej, organizowane były różnego rodzaju prelekcje z członkami innych ugrupowań
Na dorobek BCh składały się, więc nie tylko walka zbrojna i działalność sabotażowo-dywersyjna, ale również ogromne osiągnięcia w dziedzinie patriotycznego i ideowo-politycznego, a także kulturalnego rozbudzenia wsi polskiej i wyciągnięcia jej najaktywniejszej części do walki i pracy społecznej. Główne sukcesy bitewne jakie BCh osiągnęły podczas swojej egzystencji to: zwycięska bitwa na Zamojszczyźnie 30 XII 1942 pod Kosobudami i Wojdą, 1 lutego 1943 roku pod Tomaszowem(inne źródło podaje, że był to Zaborecz) po całodziennej bitwie stoczonej z niemieckimi oddziałami zmechanizowanymi dowodzonymi przez mjr. Hansa Schwiegera osiągnęły zwycięstwo polskie oddziały dowodzone przez Franciszka Bartłomowicza “Grzmota”. Oczywiście BCh przeprowadzały szereg innych pomniejszych akcji dywersyjno- sabotażowych, których było naprawdę dużo.(wysadzenia mostów, akcje przeciwko działom wroga, spalenia mostów, wspomnianych tartaków wroga, młynów itd.) Bataliony Chłopskie zostały rozwiązane we IX 1943 decyzją CKRL i włączone (chociaż nie całe) do AK. Bataliony Chłopskie stanowiły szczytowe osiągnięcie w dziejach ruchu ludowego. Po raz pierwszy bowiem ruch stworzył samodzielnie w konspiracji własną organizację wojskową, która w imieniu jego i chłopów polskich wniosła olbrzymi wkład w walkę narodowowyzwoleńczą.
Dokonanie pełnego bilansu polskiego ruchu oporu nie jest możliwe ze względu na brak odpowiednich dokumentacji. Jednak nawet te niepełne dane uprawniają do wyciągnięcia wniosku o jego wielkich osiągnięciach. Powstało 300 organizacji, została odtworzona cała panorama przedwojennego życia politycznego. Wydawano 1800 tytułów prasowych. Liczba członków zorganizowanego ruchu oporu jest oceniana na milion, w tym 650 000 to zbrojny ruch oporu. Według obliczeń zginęło 200 000 członków zbrojnego podziemia. Wielu konspiratorów zostało aresztowanych i osadzonych w obozach. W ręce gestapo wpadały całe organizacje i siatki terenowe. Według dokumentów niemieckich w Generalnej Guberni zginęło w okresie między sierpniem 1942 r., a grudniem 1944 r. 102 559 osób. Polski ruch oporu pod względem zorganizowania, planowania operacyjnego, a także niektórych form działalności zajmowało jedno z czołowych miejsc w antyhitlerowskim froncie walki wyzwoleńczej narodów Europy. Miał własną specyfikę i stosował wiele oryginalnych form walki, np. tajne nauczanie, handel nielegalny. Opracował plan i taktykę dywersyjno- sabotażowej, partyzanckiej i powstańczej, zbudował konspiracyjny przemysł. Podjął konfrontację z okupantem we wszystkich dziedzinach życia narodu; polityce, gospodarce, oświacie i kulturze.