Ustalenie granic Polski po I wojnie światowej.

1.ODBUDOWA NIEPODLEGŁEJ POLSKI

Wolność zawitała na ziemie polskie z końcem października i początkiem listopada. W wojskach okupacyjnych - zwłaszcza austro-węgierskich - wzmogło się rozprzężenie. Po podpisaniu zawieszenia broni, na ulicach Warszawy i innych miast okupowanych przez Niemcy oddział powstałej w 1914 r. z połączenia Polskich Drużyn Strzeleckich i Związku Strzeleckiego - Polskiej Organizacji Wojskowej rozbrajały żołnierzy niemieckich, obsadzały dworce kolejowe, składy broni i ważniejsze urzędy. Dzień 11 listopada przyniósł od dawna oczekiwaną wiadomość: Niemcy podpisały akt kapitulacji! Osamotnione i wyczerpane Niemcy nie były już zdolne dłużej prowadzić wojny. Rewolucja, która ogarnęła Niemcy, spowodowała upadek wszystkich monarchii w poszczególnych krajach Rzeszy. W takiej sytuacji cesarz Wilhelm II abdykował, a 9 listopada 1918r. proklamowano w Niemczech republikę, nazwano od miejsca jej oficjalnego ogłoszenia w Weimarze 19 stycznia 1919r. -Republiką Wejmarską.
11 listopada 1918r. w lasku Compiėgne pod Paryżem doszło do podpisania przez rząd niemiecki aktu kapitulacji. Francuski marszałek Ferdynand Foch podyktował Niemcom ciężkie warunki. Niemcy zostały zobowiązane do opuszczenia okupowanej terenów Francji, Belgii i Luksemburga oraz lewego brzegu Renu. Musiały także oddać zwycięzcom prawie całą flotę i lotnictwo ora większość ciężkiego i nowoczesnego uzbrojenia. Jednocześnie pozostawiono wojska niemieckie na froncie wschodnim jako zapora przed rozszerzaniem się rewolucji bolszewickiej.
Polacy chcieli jak najprędzej uwolnić się spod obcego panowania. Najwcześniej, bo już 19 października 1918r., powołali zalążek władzy na Śląsku Cieszyńskim - Radę Narodową Śląska Cieszyńska. 28 października powstała w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna, składająca się z przedstawicieli polskich stronnictw działających w Galicji. Polska Komisja Likwidacyjna stawiała sobie za zadanie przejęcie władzy na terenie okupacji austriackiej. Na jej czele stał Wincenty Witos, jeden z najwybitniejszych przywódców ruchu ludowego.
W Polsce centralnej formalną władzę sprawowała Rada Regencyjna. Powołana przez niemieckie władze okupacyjne nie cieszyła się jednak społecznym zaufaniem. W tej sytuacji ugrupowania lewicy niepodległościowej PPS i PSL "Wyzwolenie" utworzyły z 6 na 7 listopada 1918r. Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej w Lublinie. Na jego czele stanął Ignacy Daszyński, przywódca Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego, a władze nad wojskiem objął Edward Rydz-Śmigły, Komendant Polskiej Organizacji Wojskowej.
Rząd Daszyńskiego, choć miał charakter regionalny, był pierwszym całkowicie niezależnym od okupantów rządem polskim. Przetrwał jednak zaledwie kilka dni na niewielkim obszarze Lublina i okolic.
Rewolucja w Niemczech uwolniła z więzienia Józefa Piłsudskiego , który 10 listopada przybył do Warszawy entuzjastycznie witany przez jej mieszkańców. Rada Regencyjna podporządkowała się Piłsudskiemu i dekretem z 11 listopada przekazała mu naczelne dowództwo nad tworzącym się wojskiem. 14 listopada rozwiązała się, przekazując mu pełnię władzy, którą miał sprawować jako Naczelnik Państwa do chwili zebrania się Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej.
Podporządkowały się również Piłsudskiemu dwa ośrodki władzy - rząd Daszyńskiego w Lublinie i Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie.
18 listopada 1918r. Naczelnik Państwa powołał pierwszy ogólnokrajowy rząd w Warszawie. Jego premierem został Jędrzej Moraczewski, działacz niepodległościowy, socjalista i były żołnierz Legionów. Rząd Moraczewskiego zaczął organizować władze centralne i terenową administrację w odradzającym się państwie, wprowadził bardzo postępowe na owe czasy przepisy przewidujące między innymi 8-mio godzinny dzień pracy i ubezpieczenia chorobowego, jednak rząd ten - jako lewicowy - nie zyskał poparcia prawicy i centrum. Nie uznały go też państwa zwycięskie Ententy, za oficjalną reprezentację Polski uważając nadal Komitet Narodowy Polski w Paryżu na czele z Romanem Dmowskim. Już 16 stycznia 1919r. rząd Moraczewskiego podał się do dymisji.
Na premiera nowego rządu Naczelnik Państwa powołał Ignacego Paderewskiego, którego kandydaturę akceptowali zarówno zwolennicy Piłsudskiego, jak i Dmowskiego . Dopiero wówczas Komitet Narodowy Polski w Paryżu podporządkował się władzy krajowej, stając się zagraniczną reprezentacją państwa polskiego. W Drugiej Rzeczypospolitej działało wiele partii, jednak tylko część z nich odgrywała szczególnie ważną rolę.
Najsilniejszą partią prawicową była Narodowa Demokracja występująca pod nazwą - Związek Ludowo-Narodowy (od 1928r. Stronnictwo Narodowe). Za podstawę ustroju w państwie Narodowa Demokracja przyjmowała system demokracji parlamentarnej. Opowiadała się za modelem Polaka-katolika i głosiła hasła solidaryzmu społecznego, czyli współdziałania a nie rywalizacji wszystkich warstw społecznych. Występując w obronie interesów narodowych Polaków, Narodowa Demokracja odnosiła się z niechęcią - a nawet wrogością - do mniejszości narodowych, zwłaszcza Żydów i Niemców. Była politycznym przeciwnikiem obozu piłsudczykowskiego. Odrzucała też program socjalistów, jako wyraz obrony interesów jednej klasy - robotników - a nie całego narodu.
Narodowa Demokracja miała swoich licznych zwolenników we wszystkich warstwach społeczeństwa polskiego, ale największe wpływy posiadała na terenach byłego zaboru pruskiego. Przywódcą a zarazem ideologiem obozu narodowo-demokratycznego był Roman Dmowski, nazywany ojcem polskiego nacjonalizmu.
Bliżej centrum politycznego i społecznego znajdowała się Chrześcijańska Demokracja ideowo i politycznie mająca wiele wspólnego z Narodową Demokracją. Uznając system demokracji parlamentarnej za podstawę ustroju, program Chrześcijańskiej Demokracji opierał się na społecznej nauce Kościoła katolickiego, który w encyklice Rerum novarum papieża Leona XIII przypominał, że państwo powinno strzec robotników przed wyzyskiem pracodawców, ale powinno też swym prawodawstwem chronić własność osobistą. W sferze Chrześcijańska Demokracja opowiadała się za umiarkowanymi reformami. Jej stosunek do partii lewicowych i mniejszości narodowych był bliski endecji. Najwybitniejszym przywódcą Chrześcijańskiej Demokracji był Wojciech Korfanty.
W ludowym ruchu politycznym najważniejszą rolę odgrywały dwie partie: Polskie Stronnictwo Ludowe "Piast" i Polskie Stronnictwo Ludowe "Wyzwolenie". Obie głosiły w swych programach agraryzm, czyli podkreślały, że podstawą gospodarki społeczeństwa. W sprawach ustrojowych opowiadały się za demokracją parlamentarną. PSL "Piast" - jako partia centrum - ciążyła ku porozumieniu z Narodową Demokracją i Chrześcijańską Demokracją. PSL "Wyzwolenie" współpracowało z partiami lewicowymi, zwłaszcza z Polską Partią Socjalistyczną. Obie partie przywiązywały dużą wagę do reformy rolnej. W 1931r. połączyły się, tworząc Stronnictwo Ludowe (SL). Najwybitniejszymi działaczami ruchu ludowego byli Wincenty Witos i Maciej Rataj.
Lewicę polityczną w Drugiej Rzeczypospolitej reprezentowały partie robotnicze, wśród których najważniejsza była - Polska Partia Socjalistyczna (PPS). PPS stal na gruncie demokracji parlamentarnej, domagała się uspołecznienia podstawowych gałęzi przemysłu i wywłaszczenia bez odszkodowania wielkiej własności ziemskiej. Głosiła hasła szerokich swobód obywatelskich, tolerancji religijnej i praw dla mniejszości narodowych. Najwybitniejszymi przywódcami PPS byli między innymi Ignacy Daszyński, Jędrzej Moraczewski, Mieczysław Niedziałkowski.
Rewolucyjne skrzydło ruchu robotniczego stanowiła Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (KPRP), która powstała w grudniu 1918r. (od 1925r. Komunistyczna Partia Polski-KPP). W swoim programie KPP opowiadała się za rewolucją społeczną i dyktaturą proletariatu, czyli ustrojem wzorowanym na ZSRR. Negowała potrzebę istnienia niepodległego państwa polskiego, a w czasie wojny polsko-bolszewickiej 1920r. współpracowała z bolszewikami. Społeczeństwo polskie postrzegało KPP jako radziecką agenturę. Decyzją Międzynarodówki Komunistycznej z 1938r. KPP została rozwiązana, a wielu jej działaczy i przywódców stracono w Związku Radzieckim. Wśród przywódców KPP wyróżniał się Julian Leszczyński-Leński.
W styczniu 1919r. odbyły się pierwsze w wolnej Polsce wybory do Sejmu Ustawodawczego. W walce wyborczej - na obszarze podległym rządowi centralnemu w Warszawie - wzięło udział ponad 20 partii politycznych. Najwięcej głosów uzyskała prawicowy Związek Ludowo-Narodowy, czyli endecja oraz PSL "Wyzwolenie". PSL "Piast" zyskał 12 procent, a PPS - 9 procent głosów.
Na pozostałych terenach, m.in. w Wielkopolsce i Galicji Wschodniej nie można było przeprowadzić wyborów, ponieważ znajdowały się one jeszcze poza zasięgiem polskiej władzy państwowej, a ponadto trwały tam walki zbrojne z Ukraińcami, a w Wielkopolsce - z Niemcami. W połowie 1919r. parlament liczył 394 posłów.
Najważniejszym zadaniem Sejmu Ustawodawczego było uchwalenie Konstytucji, czyli Ustawy Zasadniczej, która określa charakter państwa. Pierwszą w odrodzonej Polsce Konstytucję Sejm uchwalił 17 marca 1921r. Ustawa Zasadnicza, zwana od miesiąca jej uchwalenia "konstytucją marcową" stanowił m.in.:

"Państwo Polskie jest Rzecząpospolitą.
Władza zwierzchnia Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu. Organami Narodu w zakresie władzy wykonawczej - Prezydent Rzeczypospolitej łącznie z odpowiedzialnymi ministrami: w zakresie wymiaru sprawiedliwości - niezawisłe Sądy[...].
Wszyscy obywatele są równi wobec prawa[...].
Rzeczypospolita Polska nie uznaje przywilejów rodowych ani stanowych, jak również żadnych herbów, tytułów rodowych[...]. Rzeczypospolita Polska uznaje wszelką własność, czy to osobistą poszczególnych obywateli, czy to zbiorową związków obywateli[...] i wreszcie samego Państwa, jako jedną z najważniejszych podstaw ustroju społecznego i porządku prawnego[..].
Poręcza się wolność prasy. Nie może być wprowadzona cenzura[...] Obywatele mają prawo koalicji, zgromadzenia się i zawiązywania stowarzyszeń i związków[...].
Obywatele należący do mniejszości narodowościowych, wyznaniowych i językowych, mają równe z innymi obywatelami prawo[...].
W zakresie szkoły powszechnej nauka jest obowiązkowa dla wszystkich obywateli Państwa[...] Nauka w szkołach państwowych i samorządowych jest bezpłatna[...]".







2.WALKA O GRANICE-NA WSCHODZIE, NA ZACHODZIE I NA
POŁUDNIU

O kształcie granic Drugiej Rzeczypospolitej zdecydować mieli, tocząc walki zbrojne, sami Polacy i państwa zwycięskiej Ententy na konferencji pokojowej w Paryżu. W listopadzie 1918r. w Galicji Wschodniej wybuchł zbrojny konflikt polsko-ukraiński. Najbardziej dramatyczne walki toczyły się o Lwów, który, choć zamieszkany w większości przez Polaków, Ukraińcy uważali za swój. Po ciężkich walkach Polacy opanowali miasto, a następnie wyparli Ukraińców Republiki Ludowej. Na południowym wschodzie granica została ustalona w wyniku podpisania przez Polskę układu z szefem rządu Ukraińskiej Republiki Ludowej, Semenem Petlurą, w kwietniu 1920r.
W początkach grudnia 1918r. polski Sejm Dzielnicowy uchwalił w Poznaniu włączenie ziem zaboru pruskiego w skład odradzającego się państwa polskiego. Powołana przez ten Sejm Naczelna Rada Ludowa - najwyższa władza Polaków zaboru pruskiego - była przeciw walce zbrojnej z Niemcami, sądząc że konferencja pokojowa w Paryżu ureguluje sprawę granic zgodnie z postulatami Polaków.
Walki wybuchły niespodziewanie, gdy Polacy owacyjnie witali Ignacego Paderewskiego, który 27 grudnia 1918r. przybył do Poznania. Niemcy próbowali rozpędzić manifestacje polskie: zrywali polskie flagi, a nawet ostrzelali hotel "Bazar", w którym zamieszkał wielki pianista. Polacy odpowiedzieli ogniem, a przypadkowe starcie przerodziło się w wielki w całym i jego okolicach. Tak wybuchło Powstanie Wielkopolskie. Organizowaną w pośpiechu, lecz dobrze uzbrojona, Armią Wielkopolską, dowodził generał Józef Dowbór-Muśnicki. Do połowy stycznia 1919r. Polacy wyparli Niemców z większej części Wielkopolski, a już w lutym, przy pośrednictwie francuskim, podpisano rozejm w Trewirze, który potwierdził wywalczoną przez powstańców linię graniczną. Stała się ona później, z niewielkim tylko zmianami, częścią oficjalnej granicy z Niemcami.
Na pograniczu polsko-czeskim również doszło do zbrojnego konfliktu. Podział Śląska Cieszyńskiego według zasady etnicznej, którego dokonały Polska Rada Narodowa Śląska Cieszyńskiego i jej czeski odpowiednik - Narodowa Rada Ziemi Śląskiej - nie został uznany przez rząd w Pradze. W styczniu 1919r. wojsko czeskie niespodziewanym atakiem zajęło znaczną część obszaru polskiego, m.in. Cieszyn. Samoobrona ludności polskiej zatrzymała atak Czechów. Wówczas sprawą południowej granicy zajęły się mocarstwa Ententy sprzyjające rządowi w Pradze. W lipcu 1920r., gdy Polacy bronili swej niepodległości przed bolszewikami zwycięskie mocarstwa przyznały Czechosłowacji większą część Śląska Cieszyńskiego oraz Spisza i Orawy. Granica podzieliła Cieszyn, a na bogatym w surowce i przemysł Zaolziu pozostało, już poza granicami Polski, 100tys. Polaków.



Istotne znaczenie dla kształtu granic Polski miały postanowienia traktatu wersalskiego. Zachodnia granica Drugiej Rzeczypospolitej obejmowała wywalczoną czynem zbrojnym Wielkopolskę oraz Pomorze Gdańskie, jednak bez Gdańska, który ogłoszono Wolnym Miastem.
Los innych ziem polskich - Górnego Śląska, Warmii i Mazur - miał zależeć od wyników planowanych tu plebiscytów. Wciąż nie rozwiązany był również problem wschodniej granicy Polski. Podpisany 28 czerwca 1919r. traktat wersalski, choć nie spełniał oczekiwań Polaków co do zasięgu granic, miał jednak ogromne znaczenie: uznawał prawnie istnienie niepodległego państwa polskiego na mapie Europy.
Rozczarowana decyzja traktatu wersalskiego ludność polska, która na Górnym Śląsku stanowiła większość (60 procent), zdecydowała się - wzorem Wielkopolski - na zbrojny protest, manifestując w ten sposób swoją wolę przynależności do odrodzonej Polski. W nocy 16 na 17 sierpnia 1919r. wybuchło pierwsze powstanie śląskie, jednak po tygodniu walk upadło. Niemcy bowiem dysponowali znaczną przewagą wojskową. Na Śląsku, pod nadzorem międzynarodowej komisji oddziałów wojskowych Ententy, rozpoczęły się przygotowania do plebiscytu.
W lecie 1920r. polskie niepowodzenia w toczącej się wojnie z Rosją Radziecką zachęciły Niemców do agresywnych wystąpień przeciwko Polakom. W tej sytuacji pod hasłem samoobrony, w rocznicę pierwszego, wybuchło 19 sierpnia 1920r. drugie powstanie śląskie. Jego siła i zasięg zaskoczyły Niemców i państwa Ententy. Powstańcy opanowali większą część obszaru plebiscytowego Śląska, wymuszając na międzynarodowej komisji skuteczniejszą ochronę ludności polskiej. Dotychczasową policję niemiecką zastąpiła polsko-niemiecka policja plebiscytowa. Rząd polski uzyskał też prawo mianowania swojego Komisarza Plebiscytowego, którym został Wojciech Korfanty.
20 marca 1921r. odbył się na Górnym Śląsku plebiscyt. Za przynależnością Śląska do Polski opowiedział się koło 480 tysięcy osób, a za przyłączeniem do Niemiec około 700 tysięcy. Do plebiscytu dopuszczono ludzi urodzonych na Śląsku, bez względu na ich aktualne miejsce zamieszkania. Strona niemiecka wykorzystała tę okoliczność, sprowadzając swoich obywateli z innych regionów Rzeszy i zyskała w ten sposób około 180 tysięcy dodatkowych głosów. Niemcy, powołując się na wyniki plebiscytu, wspierani przez Wielką Brytanię, domagali się całego Śląska. Polacy żądali podziału proporcjonalnego do wyników głosowania. Obawa, że Polska zostanie pozbawiona całego Górnego Okręgu Przemysłowego pchnęła ludność polską do kolejnej walki.
W nocy z 2 na 3 maja 1921r. wybuchło trzecie powstanie śląska, na którego czele, jako powstańczy dyktator, stanął Wojciech Korfanty. Powstańcy zdobyli niemal, jako Górny Śląsk i zdołali go utrzymać, mimo coraz silniejszego przeciwdziałania Niemców. Po dwóch miesiącach ciężkich walk państwa Ententy doprowadziły do rozejmu i podziału Górnego Śląska, w wyniku którego Polska otrzymała mniejszą, lecz najbardziej uprzemysłowioną cześć tego regionu z Katowicami, Chorzowem i Tarnowskimi Górami.
Na Warmii i Mazurach plebiscyt odbył się w lipcu 1920r., a więc w momencie najbardziej dramatycznych walk, które Polska toczyła z bolszewikami w obronie swej niepodległości. Polacy nie byli tu ani tak liczni, ani tak dobrze zorganizowani jak w Wielkopolsce i na Śląsku. W wyniku plebiscytu w granicach Rzeczypospolitej znalazło się jedynie kilka gmin Mazur i Powiśla.



3.WOJNA NA WSCHODZIE

W dniu zawieszenia broni na zachodnim froncie pierwszej wojny światowej rozległe obszary między Zatoką Fińską a Morzem Czarnym znajdowały się wciąż pod kontrolą armii niemieckiej. Ale już pod koniec 1918r. rozpoczęła się jej ewakuacja z terenów Białorusi, Ukrainy, Litwy. Dla młodego państwa polskiego sytuacja stawała się groźna. Po objęciu władzy bolszewicy rozpoczęli realizację swego głównego celu: rozszerzenia rewolucji na Zachód, na obszar Niemiec i innych krajów europejskich. Głoszone przez bolszewików hasło, że każdy naród ma prawo do samostanowienia o sobie, po ich zwycięstwie, zostało zastąpione hasłem mówiącym, że interes socjalizmu stoi znacznie wyżej od zasady samostanowienia narodów. W myśl tego hasła, za ewakuującym się wojskiem niemieckim szły na zachód oddziały Armii Czerwonej i narzucały podbijanym narodom rewolucyjne rządy. Teraz na ich drodze znalazła się Polska - zapora bolszewickiego marszu na zachód Europy.
Przywódcy dwóch głównych obozów politycznych - Piłsudski i Dmowski - zajmowali odmienne stanowisko w sprawie wschodnich granic Polski, które u zarania niepodległości nie były jeszcze ustalone. Piłsudski dostrzegał silne dążenie niepodległościowe Litwinów, Ukraińców i Białorusinów oraz niebezpieczeństwo, które zagrażała tym narodom - podobnie jak Polakom - ze strony Rosji Radzieckiej. Opowiadał się więc za niepodległością tych państw, ale jednocześnie za ich ścisłym, sojuszniczym związkiem z Polską, który miałby charakter federacji. Dlatego mówimy, że Piłsudski był zwolennikiem idei federacyjnej.
Dmowski opowiadał się za włączeniem do Polski tych ziem ukraińskich, białoruskich i litewskich, na których Polacy stanowili znaczny odsetek ludności i wywierali decydujący wpływ na ich życie gospodarcze i kulturalne. Program włączenia czyli inkorporacji części ziem wschodnich do Polski nazywamy programem inkorporacji.
Aby uprzedzić bolszewicki marsz na Polskę, Piłsudski, jako Naczelnik Państwa a zarazem Wódz Naczelny, podjął w kwietniu 1919r. działania wojenne przeciwko Armii Czerwonej, które uwolniły Wilno i Wileńszczyznę od władzy bolszewickiej.
W kwietniu 1920r. Polacy, pragnąc zachować inicjatywę w tej nie wypowiedzianej, lecz już trwającej wojnie polsko-bolszewickiej, rozpoczęli ofensywę w kierunku Kijowa. Jej celem politycznym było wyzwolenie z rąk bolszewickich wschodniej Ukrainy. W walce tej sojusznikiem Polski była Ukraińska Republika Ludowa na czele z atamanem Semenem Petlurą, który resztki swojej rozbitej przez bolszewików armii podporządkował polskiemu dowództwu. 7 maja 1920r. Polacy zajęli Kijów, który znów stał się siedzibą władz Ukraińskiej Republiki Ludowej. Nie zdołały one jednak zyskać poważniejszego wsparcia ludności ukraińskiej, nieufnej także wobec Polaków. Oddziały polskie pod dowództwem generała Edwarda Rydza-Śmigłego został zmuszony do opuszczenia Kijowa i, tocząc ciężkie walki z Armią Czerwoną, wycofania się na zachód. Pod koniec lipca 1920r. bolszewicy zdobyli Białystok. Tu, pod ich osłoną, powstał Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski, który miał być przyszłym rządem Polskiej Republiki Radzieckiej. Na jego czele stanął Julian Marchlewski, a jednym z członków komitetu był Feliks-Dzierżyński.
Tymczasem Armia Czerwona zbliżała się do Warszawy. Nad Polską zawisła groźba klęski. Wśród państw Ententy przeważała opinia, że Polska nie zdoła się obronić. Francja i Stany Zjednoczone zadeklarowały Polsce pomoc. Najmniej przychylna Polakom Wielka Brytania obiecywała jedynie swoje pośrednictwo w rokowaniach pokojowych z bolszewikami, pod warunkiem wycofania wojsk polskich na tzw. linię Curzona. Linia ta zaproponowała przez lorda Georgea Curzona, ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, odpowiadała w przybliżeniu wschodniej granicy Królestwa Polskiego, która opierała się na środkowym biegu Bugu.
Władze radzieckie odrzuciły jednak brytyjskie pośrednictwo pokojowe, stawiając Polsce wojennych, ograniczenia liczebności polskiej armii z miliona do około 50 tysięcy i przekazania Rosji Radzieckiej sprzętu zdemobilizowanych oddziałów. Społeczeństwo polskie odpowiedziało na te warunki gotowością do największych ofiar w obronie świeżo odzyskanej niepodległości. 1 lipca 1920r. Sejm powołał Radę Obrony Państwa, na której czele stanął Józef Piłsudki, a 24 lipca powstał nowy rząd koalicyjny z udziałem wszystkich głównych sił politycznych - Rząd Obrony Narodowej - z premierem Wincentym Witosem, przywódcą PSL "Piast". Rząd ten w sposób istotny przyczynił się do ocalenia państwa przed katastrofą. W odpowiedzi na apel Witosa, który zwrócił się z Odezwą do włościan o ratowanie zagrożonej polskiej państwowości, do wojska zgłosiło się wielu ochotników. W sierpniu 1920r. polskie siły zbrojne liczyły 900 tysięcy żołnierzy.
Decydujące starcie w wojnie polsko-bolszewickiej miało miejsce na przedpolach stolicy Polski w dniach od 13 do 15 sierpnia 1920r. i zostały nazwane bitwą warszawską. Wojska radzieckie dowodzone przez generała Michiła Tuchaczewskiego, pewne zwycięstwa, próbowały sforsować Wisłę na północ od Warszawy. Pod Nasielskiem, nad Wkrą, stawiły im opór oddziały polskie dowodzone przez generała Władysława Sikorskiego. Bezpośrednie boje w obronie stolicy toczyły się koło Radzymina. W tym rejonie, pod Ossowem, zginął - 13 sierpnia - okryty legendą kapelan wojskowy, ksiądz major Ignacy Skoróbka. Dwa dni później - 15 sierpnia - nastąpił przełomowy dzień bitwy obronnej o Warszawę, ogłoszony Świętem Żołnierza Polskiego i uroczyście obchodzony w Drugiej Rzeczypospolitej (święto to, zniesione w okresie PRL, zostało przywrócone w 1989r.).
Moment zaangażowania się Armii Czerwonej pod Warszawą, której dowództwo nie doceniło siły i determinacji polskiej obrony, został wykorzystany do przeprowadzenia kontruderzenia. 16 sierpnia oddziały polskie pod osobistym dowództwem Józefa Piłsudskiego uderzyły znad rzeki Wieprz w bok Armii Czerwonej, przerwały front i zagroziły okrążeniem jej głównych sił. Ten nieoczekiwany zwrot w działaniach wojennych, w wyniku którego Armia Czerwona została zmuszona do odwrotu, nazwano "cudem nad Wisłą" lub "cudem Wisły", a zwycięstwo odniesione przez polskich żołnierzy pod Warszawą przeszło do historii jako jedna z najważniejszych osiemnastu bitew decydujących o losach świata. Zwycięska walka o Warszawę przyczyniła się bowiem do zahamowania ekspansji rewolucji bolszewickiej na Zachodzie.
W cieniu bitwy warszawskiej pozostaje druga, nie mniej ważna, zwycięska bitwa armii polskiej nad Niemnem. Kończy ona militarne zmagania z najeźdźcą, w których Polska obroniła swoją niepodległość. Obie strony wyczerpane wojna postanowiły 18 października 1920r. wstrzymać działania wojenne.
Podpisany 18 marca 1921r. traktat pokojowy w Rydze zakończył wojnę polsko-bolszewicką. Stanowił on, że granica między Rzecząpospolitą Polską a Rosją Radziecką i Ukrainą będzie przebiegała na północ od miejscowości Dzisna nad Dźwiną niemal w linii prostej na południe koło Stołpców, Mikaszewicz, Korca, Ostroga, wzdłuż rzeki Zbrucz, aż do jej ujścia do Dniestru. Ponadto strona radziecka zobowiązała się do zwrotu zagrabionych Polsce w okresie zaborów dóbr kultury - dzieł sztuki, bogatych i niezwykle cennych zbiorów bibliotecznych, dokumentów archiwalnych, z także wywiezionych w czasie pierwszej wojny światowej urządzeń przemysłowych.
W czasie wojny polsko-bolszewickiej toczyły się w Polsce jeszcze dwa inne konflikty terytorialne. W lipcu 1920r. mocarstwa Ententy przyznały Czechosłowacji większość Śląska Cieszyńskiego. W tym samym czasie na północnym wschodzie trwał polsko-litewski spór o Wilno które Litwini uznawali za swoją historyczną stolicę, choć wówczas większość mieszkańców tego miasta i Wileńszczyzny stanowili Polacy.
W 1919r. w kwietniu młodą, bo zaledwie od roku niepodległą, Litwę uratowała przed rewolucyjnymi rządami bolszewików wyprawa Józefa Piłsudskiego na Wileńszczyznę. Wysunięta wówczas przez stronę polską propozycja ponownego związku polsko-litewskiego, podobnie jak to miało miejsce przed rozbiorami została przez Litwinów odrzucona. W 1920r. Czerwonoarmiści ponownie zajęli Wilno i przekazali je Litwinom, świadomi faktu że po pokonaniu Polski, pod bolszewickim panowaniem znajdzie się także i cała Litwa. Polska jednak obroniła swoją niepodległość, a po wyparciu Armii Czerwonej z Litwy generał Lucjan Żeligowski, za wiedzą Józefa Piłsudskiego, 9 października 1920r. ponownie zajął Wilno, proklamując na Wileńszczyźnie państwo o nazwie Litwa Środkowa. W 1922r., decyzją Sejmu Wileńskiego, Litwa Środkowa została włączona do Polski. Wywołało to ostry sprzeciw władz litewskich, które do 1938r. nie utrzymywała stosunków dyplomatycznych z Polską.
W ówczesnej Europie Druga Rzeczpospolita była państwem średniej wielkości i zajmowała szóste miejsce pod względem terytorium i liczby mieszkańców. Na obszarze 388 tys. km. kw. mieszkało w 1912r. około 27 mln obywateli, wśród których było ponad 30 procent mniejszości narodowych - Ukraińców, Żydów, Białorusinów, Niemców i innych.

4. ODBUDOWA I INTEGRACJA PAŃSTWA POLSKIEGO
TRUDNOŚCI I OSIĄGNĘCIA

Odrodzona Rzeczpospolita składała się z ziem, które ponad sto lat znajdowały się pod panowaniem trzech zaborów. W każdym z zaborów Polacy żyli jako obywatele obcych państw, w których obowiązywały odmienne prawa, systemy szkolne, także waluty oraz systemy miar i wag. Nawet zasady ruchu drogowego były odmienne- inne w zaborach pruskim i rosyjskim - inne w zaborach austriackim, gdzie podobnie jak w Wielkiej Brytanii- obowiązywał ruch lewostronny.
Znaczne różnice występowały w poziomie życia i rozwoju poszczególnych ziem. Śląsk należał do najbardziej uprzemysłowionych regionów Europy, Wielkopolska miała dobrze rozwinięte rolnictwo i przemysł przetwórczy, na Kresach Wschodnich zaś prawie w ogóle nie było większego przemysłu, a rolnictwo było mało wydajne. Podobnie było w Galicji. Ziemie Królestwa Polskiego, które były pod względem ekonomicznym najbardziej rozwiniętą częścią imperium rosyjskiego, uległy ogromnym zniszczeniom w czasie pierwszej wojny światowej, wymagały zatem poważnych nakładów finansowych na odbudowę potencjału gospodarczego.
Ogromne potrzeby związane z odbudową zniszczonej wojnami gospodarki kraju spowodowały znaczne zwiększenie wydatków finansowych. Skarb państwa był pusty, co zmusiło rząd do drukowania coraz większej ilości pieniędzy. Polska marka, odziedziczona po niemieckiej okupacji, błyskawicznie traciła na wartości. Narastało zjawisko inflacji. Jeszcze pod koniec 1918r. dolar równał się wartości 8 marek polskich, ale już w 1924r. kosztował aż 10 milionów marek. 19 grudnia 1923r. premierem nowego rządu, a jednocześnie ministrem skarbu został Władysław Grabowski, który w krótkim okresie swoich rządów ( 13 listopad 1925 r.) przeprowadził reformę systemu skarbowo- walutowego państwa. Na jego wniosek Sejm uchwalił specjalny podatek majątkowy nałożony głównie na ludzi bogatych. Już w kwietniu 1924 r. bezwartościową markę zastąpiono złotym polskim, którego stałą wartość gwarantowały zdeponowane w Banku Polskim zapasy złota i obcych walut. Polska w krótkim czasie otrzymała stabilną walutę, której kurs utrzymywał się na ogół na poziomie ceny ponad 5 złotych za ówczesnego dolara. Sprzyjało to inwestycjom gospodarczym i było zachętą dla obywateli do gromadzenia własnych oszczędności.
Mimo ogromnych zniszczeń i trudności gospodarka polska stopniowo się rozwijała. Odbudowano wiele fabryk i zakładów pracy, wybudowano wiele nowych dróg, torów kolejowych i mostów. Inwestycje te ułatwiły transport i komunikację między poszczególnymi dzielnicami państwa. Jedynym z największych osiągnięć tamtych czasów była budowa miasta i portu w Gdyni - małej wówczas rybackiej wioski. Na przyznanym Polsce na mocy traktatu wersalskiego niewielkim, bo liczącym zaledwie 140 km wybrzeżu Bałtyku nie było portu. Druga Rzeczpospolita miała wprawdzie zagwarantowane umową traktatową prawo do swobodnego korzystania z portu gdańskiego, ale niejednokrotnie było to bardzo trudne, gdyż władze Wolnego Miasta Gdańska, ulegając wpływom niemieckim, piętrzyły trudności.
Odrodzona rzeczpospolita była krajem rolniczym. Na wsi mieszkało ¾ obywateli, utrzymujących się nierzadko całymi rodzinami z uprawy niemieckich skrawków ziemi lub pracy najemnej w folwarkach. W lipcu 1919 r., pod naciskiem chłopskiej, Sejm Ustawodawczy uchwalił ustawę o zasadach reformy rolnej. Określono w niej górną granicę posiadania ziemi od 60 do 180 ha (wyjątkowo 400 ha na Kresach Wschodnich). Reformy jednak nie zrealizowano. Powrócono do niej w lipcu 1920., gdy sprawa najwyższej wagi stała się potrzeba pozyskania wsi dla obrony zagrożonej przez Armię Czerwoną niepodległości Rzeczypospolitej. Reforma umożliwiła tylko części chłopów uzyskanie ziemi, gdyż jej dalsze wykonanie utknęło na pewien czas w martwym punkcie. W grudniu 1925r. Sejm uchwalił Ustawę o wykonaniu reformy rolnej, według której parcelacji miały podlegać majątki powyżej 180ha (na Kresach ponad 300ha), a w wypadku majątków uprzemysłowionych ponad 700ha. Właściciele ziemscy mieli otrzymać odszkodowanie równe wysokości ceny rynkowej ziemi, które chłopi mieli spłacać w ratach. Reforma rolna jednak tylko częściowo rozwiązywała problem głodu ziemi na wsi.