Pedagogika krytyczna

Pedagogika krytyczna – jej założenia i istota

Do przedstawienia istoty pedagogiki krytycznej niezbędne jest poznanie i zrozumienie jej podstaw, wśród których fundamentalne znaczenie przypisuje się filozoficznej teorii krytycznej. Źródeł owej teorii należy szukać w poglądach myślicieli związanych z funkcjonowaniem nurtu filozoficznej szkoły frankfurckiej.
Główni przedstawiciele tego przedmiotu to :
Max Horkheimer,
Teodor Adorno,
Walter Banjamin i wielu innych.
Ich poglądy, których zarys uwidacznia się w rozumieniu pedagogiki krytycznej w znacznym stopniu związane były z istotą marksistowskiego potępienia ideologii „fałszywej świadomości” przejawiającej się w zniekształconym, wypaczonym rozumieniu rzeczywistości, braku dostrzegania społecznego zniewolenia, afirmacji iluzji i mitów rządzących społeczeństwem, co w konsekwencji staje na przeszkodzie dostrzeżeniu faktycznego obrazu otaczającego świata i nie pozwala na jego naprawę.
Myślenie krytyczne wymaga podjęcia próby poznania przyczyny rozmaitych procesów społecznych, ich podstawę i sens. Zakłada wielotorowość interpretacji obserwowanych zjawisk, zastanowienie się nad analizą zjawisk politycznych, kulturowych, społecznych na różnych płaszczyznach. Spojrzenie na problem społeczny
z perspektywy politycznej czy na zjawisko polityczne w kontekście kulturowym pozwala na dostrzeżenie przez jednostkę prawdziwego obrazu sytuacji zwłaszcza, jeśli chodzi o problem spojrzenia na procesy mające znaczący wpływ sytuację na człowieka w społeczeństwie.
Myślenie krytyczne pomaga w odsunięciu się od myślenia zideologizowanego bardzo widocznego na przykład w radykalizmie społecznych lat 60 – tych.
Podejmuje trudną, często niewykonalną próbę skłonienia jednostki do spojrzenia na dany problem z punktu widzenia przedstawicieli innych, różnych materialnie i często różnych etnicznie grup społecznych. Teoria krytyczna ma służyć między innymi właśnie takiemu, prawdziwemu i horyzontalnemu postrzeganiu świata po to by dotrzeć do ważnych poznawczo sądów i obiektywnej wizji rzeczywistości.
Myślę, że w dzisiejszym świecie bardzo łatwo odnaleźć masę przykładów na takie „proste”, jednotorowe spojrzenie na otaczający świat, od którego myśl krytyczna stara się odwieźć jednostkę. Tak na przykład we współczesnej polityce działacze często postrzegają zagadnienia tylko ze swojego punktu widzenia a z drugiej strony rencista, emeryt czy przedstawiciel nisko sytuowanej grupy robotniczej postrzega ten sam problem tylko z perspektywy własnej sytuacji życiowej.
Teoria krytyczna w swym założeniu dąży do formowania wyjaśnień problemów odbiegających od zideologizowanych programów politycznych czy myślenia potocznego.
Teoria krytyczna kładzie nacisk na odkrycie i zrozumienie podłoża konfliktów społecznych i społecznych nierówności, które często mają swoje odzwierciedlenie w istniejących procesach edukacyjnych.
Krytyka społeczna stawia sobie za zadanie wytworzenie teoretycznych i praktycznych działań edukacyjnych mających na celu rozumienie i przeciwdziałanie nierównościom społecznym. Właśnie taka analiza i tworzenie opartych na teorii krytycznej działań edukacyjnych rozumiane jest, jako Pedagogika krytyczna.
Wśród przedstawicieli nurtu pedagogiki krytycznej na uwagę zasługują:
francuski profesor socjologii Pierre Bourdieu,
socjolog i epistemolog Jean – Claude Passeron,
pedagog amerykański Henny Giroux,
Bernstein, Apple i Mc.Laren.
Aby w pełni poznać ideę pedagogiki krytycznej należy przybliżyć jej przewodnie założenia i co za tym idzie, zadania stawiane przez twórców i przedstawicieli kierunku. Do takich fundamentalnych założeń należy przede wszystkim poznanie i pokonanie realnej sytuacji i obrazu otaczającego świata, określenie jego błędów oraz opisanie jaki chcieli byśmy widzieć świat. Należy określić istniejącą i oczekiwaną, idealną wizję sytuacji człowieka w społeczeństwie, jak również samego społeczeństwa.
Równie istotne jest badanie, obserwacja i wnikliwa, dążąca do wyznaczenia kierunku przyszłych zmian, analiza procesów zachodzących zarówno na gruncie społecznym, jak również edukacyjnym.
Kolejnym aspektem związanym ze zmianą sposobu myślenia jednostki jest jasne określenie celów jej wychowania. Pedagogika krytyczna dąży do przygotowania jednostki do czynnego funkcjonowania w społeczeństwie nastawionym na dialog, uczy otwartego, odważnego i stanowczego wyrażania i obrony swoich racji i poglądów.
Takie działanie zostało określone mianem Politics of voice (czyli polityka głosu). Polityka głosu dopuszcza różnorodność wypowiedzi i przygotowuje jednostkę do uczestnictwa w owym dialogu, co daje jej szanse wpływu lub wręcz decydowania o własnych sprawach. Następnym filarem strategii radykalnej edukacji jest Politics of difference (czyli polityka różnicy). Jej podstawy stanowi akceptacja i uprzednie dostrzeżenie różnic społecznych.
Nieodłącznym elementem powyższego sposobu myślenia jest tzw. Upełnomocnienie (Empowerment) przejawiające się próbą czynnego działania dążącego do ukazania mechanizmów kierujących życiem społecznym, nieakceptowanych przez jednostkę oraz prowokuje do działania dążącego do zmiany istniejącego stanu rzeczy.
W świetle pedagogiki krytycznej edukacja postrzegana jest jako nierozłączny element politycznego systemu społecznego mający za zadanie zarówno wychowanie jednostki jako akceptującą obowiązujący porządek społecznych, jego oczywistość i nienaruszalność jak i nastawienie jej na postawę wyemancypowaną, gotową na zmiany. Działania pedagogiki krytycznej mają na celu poszerzenie poziomu wolności indywidualnej i społecznej jednostki w świetle mechanizmów zniewolenia związanych z funkcjonowaniem instytucji edukacyjnych. Przedstawienie systemu rządzącego, jako określający i z góry decydujący o losach jednostek i grup społecznych staje się podstawą do założenia konieczności dokonania kolosalnych zmian. Od lat 60 – tych XX wieku rozwijają się badania nad tak zwanym „ukrytym programem szkolnym”, który w swej istocie powoduje ukierunkowanie jednostki na życie w ściśle sprecyzowanym, z góry narzuconym miejscu w społeczeństwie. Pedagogika krytyczna postrzega edukację jako wpajającą jednostce określony sposób myślenia, konkretną wizję społeczeństwa traktując ją jako naturalną i oczywistą, niepodlegającą dyskusji. Według pedagogów krytycznych należy dokonywać szeregu przedsięwzięć zmierzających do uzdrowienia, zmiany obecnego stanu rzeczy w szkołach przede wszystkim poprzez przeciwstawienie się tradycyjnym programom nauczania, w których przekazywane są treści odzwierciedlające głównie kulturę społecznych elit. Prace przedstawicieli nurtu pedagogiki krytycznej ukazują nieakceptowany według nich sposób funkcjonowania szkolnictwa. Przede wszystkim mowa tu o narzucaniu w programie nauczania treści przyporządkowujących ludzi do określonych miejsc bez względu na ich zainteresowania i aspiracje oraz tworzenie przeświadczenia o legalności i nielegalności danych praktyk kulturowych.
Brak tekstów i wartości przynależących do kultur mniejszości społecznych w programach szkolnych powoduje przekonanie o ich nielegalności powodując tym samym zwiększenie poziomu społecznych podziałów, których istnieniu pedagogika krytyczna w swej ideologii stanowczo się sprzeciwia.
Pojawia się w tym miejscu pojęcie „treningu milczenia”. Mowa mianowicie o tak zwanym „normalizującym oddziaływaniu szkoły”. Dotyczy to dzieci reprezentujące odmienne niż dominujące w szkole tradycje kulturowe, które często zmuszane przez system edukacji do rezygnacji ze sposobu postrzegania więzi społecznych, jaki był im znany, do oduczenia się swojego języka i do przyjęcia za swoje kodów kultury dominującej. Takie stosowanie „symbolicznej przemocy” prowadzi do uświadamiania mniejszościom, że ” kultura i nauka nie jest dla nich”, przez co powoduje ich odsunięcie i powrót do własnego środowiska społecznego. Dzieje się to wbrew interesom tych grup społecznych i często wbrew ich woli.
Pedagogika krytyczna powiązana jest z krytyką szkoły. Tutaj krytyka jest oceną rzeczy pod kątem bardziej lub mniej świadomie przyjętych wyznaczników.
Roberta Kwaśnica – Rektor Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, który od czasu studiów nad dwoma typami racjonalności i różnymi odmianami krytyki uprawia pedagogikę ogólną, krytycyzm ujmuje, jako poszukiwanie prawdziwości przekonań cudzych i swoich własnych oraz gotowość do transformacji własnych przekonań i uznanych twierdzeń z chwilą pojawienia się całkiem nowych negujących poprzednie dowodów.
Przedstawia on krytykę szkoły opisując ja według podziału działań, jaki pełni ona w społeczeństwie.
Po pierwsze ukazuje on szkołę, jako podmiot odpowiedzialny za przekazanie wychowankom dorobku kulturowego ich przodków.
Po drugie szkoła dążąca do rozwoju odrębności intelektualnej jednostki i wspierająca jej rozwój.
Po trzecie rolą szkoły jest wspomaganie wdrażania zmian i prowadzących do społecznego rozwoju.
Aby przybliżyć istotę powyższego podziału konieczne jest zrozumienie wskazanej przez autora klasyfikacji krytyki
adaptacyjnej
emancypacyjnej
hermeneutycznej
Krytyka adaptacyjna, przez którą rozumiane jest przeciwstawianie się wszelkim przejawom dostrzeganego zła i ich krytyczna ocena, została przez autora podzielona na dwa nurty:
konserwatywny
liberalny
„Krytyka adaptacyjna w odmianie konserwatywnej to ruch zmierzający do uczynienia ze szkoły sprawnego instrumentu transmisji kultury takiej, która zapewni młodzieży znaczący zasób wiedzy ważnej dla funkcjonowanie w świecie rozwiniętej cywilizacji technicznej.”
„Krytyka adaptacyjna w odmianie liberalnej to nurt, który spostrzega szkołę, jako instytucję antyhumanitarną, niszczącą indywidualność i wprowadzającą przemoc. Ten rodzaj krytyki uprawia ruch szkolnictwa alternatywnego, psychologia i pedagogika humanistyczna oraz antypedagogika.”
Przedmiotem krytyki emancypacyjnej jest odejście od ślepego ufania rzeczywistości, odwaga do przeciwstawienia się pozornie nienaruszalnym poglądom i kierowanie się własnym rozumem jednostki. Krytyka emancypacyjna dąży do stworzenia człowieka wolnym od istniejących ideologii, narzuconych poglądów i panujących przesądów, skłania do podjęcia próby stawienia oporu zniewalającym formom życia społecznego.
Krytyka hermeneutyczna jest nierozłącznie związana z analizą i koniecznością bezustannego studiowania przekazywanych tekstów, skłania do refleksji i nieufności oraz prowokuje do doszukiwania się prawdziwego sensu przekazywanych treści na gruncie zarówno obyczajowym jak i religijnym i naukowym.

Pedagogika krytyczna propaguje edukacje międzykulturową, której podstawą jest koncepcja kształtowania rozumienia odmienności kulturowych, której celem jest poszerzenie własnej tożsamości poprzez kontakt z innymi kulturami oraz propagowanie postaw tolerancji i dialogu. Poniższa tabelka obrazuje międzykulturowe podejście do edukacji
Orientacja międzykulturowa Orientacja na kulturę dominującą
Nabywanie kultury i języka Sumowanie(kultura nabywana w szkole dodawana do kultury domu) Ujmowanie(kultura nabywana w szkole eliminuje kulturę domu)
Udział w życiu społeczności Współdziałanie (dziecko traktowane jako członek społeczności) Wykluczenie (dziecko jest odcinane od społeczności uznanej za edukacyjnie niepełnowartościową)
Pedagogia (metody działania) Interakcja, otwarta na doświadczenie Transmisyjna (przekaz znaczeń i wartości kultury dominującej)
Ocenianie Zorientowanie na poradnictwo Zorientowanie na legitymizację (oparte na standardach edukacyjnych gwarantujących określone kompetencje itd.)
Rezultaty kształcenia Upełnomocnienie (tj.nabycie kompetencji do samodzielnego kształtowania swojego życia Upośledzenie (marginalizacja, potwierdzenie niższości kultury mniejszościowej)
*Żródło:Pedagogika, Podręcznik akademicki red. Z.Kwieciński, B.Śliwierski, PWN, Warszawa 2009
Metodyka pracy szkolnej polega tu na stawianiu pytań, poddawaniu refleksji i krytyce oczywistości zastanego ładu świata. Dostrzeżenie problemu i jego analiza staje się pierwszym krokiem do wprowadzenia niezbędnych zmian. Kluczową rolę w procesie zmiany systemu i odejścia od traktowania jednostek i grup społecznych w myśl logiki społecznej determinacji odgrywa nauczyciel.
W myśl pedagogiki krytycznej nauczyciel pełni rolę pośrednika między kulturami odmiennych grup społecznych, z których wywodzą się jego uczniowie. Jego stanowisko jest często porównywane do roli tłumacza, którego zadaniem jest przekazanie w odpowiedni sposób, zrozumiały dla odbioru i zgodny z jego z jego doświadczeniem kulturowym treści mówiących o tradycjach i kulturze mu nieznanej a oczywistej dla jego rówieśników wywodzących się z innych środowisk. Rolą nauczyciela jest również uświadomienie dzieciom nierówności szans klas społecznych, różnicy perspektyw. Wszystko to po to by poprzez „otwieranie oczu” na problemy dążyć do wywołania potrzeby zmian i zachęcać do ich aktywnego wprowadzania.
Nurt pedagogiki krytycznej pociąga za sobą szereg działań na płaszczyźnie kształtowania jednostki poprzez wprowadzenie zmian w obszarze instytucjonalnym aż po zakres makrospołeczny.
Analizując sens zastosowania założeń pedagogiki krytycznej w praktyce należy przede wszystkim zwrócić uwagę na konieczność działania zbiorowego. Pedagogika krytyczna jest również praktycznym sposobem na wyzwolenie zdominowanych przez politykę systemu grup społecznych. Powinniśmy jednak pamiętać o optymizmie i języku nadziei tak, by nie utrwalać nierówności społecznych. W dzisiejszym świecie łatwo o sceptyczne i ostrożne podejście do stosowania pedagogiki krytycznej. Dominujące staje się ściśle określone, ekonomiczne podejście do świata i coraz większa potrzeba pieniądza.
Taki stan rzeczy staje na przeszkodzie osiągnięciu celu, jakim jest poprawa sytuacji życiowej lokalnych grup społecznych oraz dążenie do zniwelowania różnic między jednostkami.


Bibliografia:
*Giroux H. ,Marzenie o edukacji racjonalnej, w :Nieobecne dyskursy, pod red. Z.Kwiecińskiego, cz. II, UMK, Toruń 1992
* Red. Z.Kwieciński, B. Śliwierski, Pedagogika Tom 1, Wydawnictwo PWN, 2003
*B.Śliwierski, Współczesne teorie i nurty wychowania, „Impuls”, Kraków 2001
*L.Witkowski, Edukacja wobec sporów o nowoczesność, Warszawa 1998
* red. Z.Kwieciński, B.Śliwierski, Pedagogika, Podręcznik akademicki PWN, Warszawa 2009