Pedagogika Opiekuńcza

PEDAGOGIKA OPIEKUŃCZA

1. Początki opieki w aspekcie religijnym i etyce świeckiej

Zdzisław Dąbrowski: opieka jest opartym na działalności kompensacyjnej ciągłym i bezinteresownym zaspakajaniem przez opiekuna ponadpodmiotowych potrzeb podopiecznego w nawiązanym stosunku opiekuńczym.

Ponadpodmiotowe potrzeby są to potrzeby, których człowiek nie jest w stanie sam zaspokoić ze względu na:
* brak dojrzałości do ich zaspokojenia,
* defekty fizyczne,
* defekty psychiczne,
* proces starzenia się organizmu.
Stosunek opiekuńczy jest to relacja niesymetryczna, jest to uzależnienie od opiekuna. Bardzo szybko przyzwyczajamy się do pomocy.
Opieka pojawiła się razem z ludzkością. W czasach prehistorycznych opieka miała charakter naturalny, wiązała się z obyczajami i obrzędowością plemienną. Społeczności opiekowały się chorymi, starcami, kalekami i wszystkimi, którzy wymagali opieki. W cywilizacjach starożytnych podejmowano wiele inicjatyw na rzecz biednych, chorych, pokrzywdzonych i niepełnosprawnych.
Konfucjusz wprowadził zasady moralne:
- humanitaryzm
- praworządność
- poprawność
- mądrość
- lojalność
Te zasady posłużyły jako podstawa do wyodrębnienia relacji opiekuńczych. Były to relacje:
1. panujący powinien opiekować się urzędnikami
2. ojciec ? synem
3. starszy brat ? młodszym bratem
4. mąż ? żoną
5. przyjaciele opiekują się sobą nawzajem

PIERWSZY SYSTEM OPIEKI
W starożytnych Chinach powołano schroniska dla starych, chorych i biednych, darmowe szkoły dla ubogich, stowarzyszenia rozdzielające używaną odzież, tanie jadłodajnie. Jest to wpływ systemu filozoficznego Konfucjusza.
W starożytnych Indiach przywiązywano bardzo dużą wagę do wspomagania żebraków. Nauki religijne podkreślały obowiązek dawania jałmużny.
W starożytnej Grecji i Rzymie powoływano instytucje opiekujące się chorymi i pokrzywdzonymi przez los, a w dni świąteczne kandydaci na urzędy rozdawali dary. Istniały schroniska dla rannych żołnierzy i porzuconych dzieci.
W Atenach pobierano podatek na rzecz biednych.
Również wiele religii podkreślało obowiązek dawania jałmużny. Arystoteles twierdził, że podstawową relacją międzyludzką jest wzajemne miłowanie. Człowiek rozwija się w pełni, jeśli darzy sympatią wszystkich i pomaga im. Podstawową wykładnią człowieczeństwa jest idea utrwalania i wprowadzania pokoju.
W Rzymie wprowadzono w starożytności alimentacje, czyli państwowe zapomogi dla rodziców na biedne dzieci, chłopcy byli uprzywilejowani (płacono na nich do 18.r.ż, na dziewczynki do 15r.ż) Dzieci stanowiły tanią siłę roboczą, chłopcy byli żołnierzami.
W starożytnym Rzymie wprowadzono frumentacje ? darmowe rozdawnictwo zboża, czasem oliwki, wino, sól. W czasie wielkich uroczystości świąt państwowych rzucano w tłum złote monety i wydawano uczty dla biednych.
W Rzymie opracowano także pewne rozporządzenia, które ograniczały wydawanie uczt ? ich wystawność przez bogatych. Miało to skłonić do ograniczenia marnotrawienia.

Średniowiecze to głównie religia miała wpływ na działania opiekuńcze. Rozwijały się zakony i mnisi organizowali instytucje opiekuńcze: szpitale, schroniska dla sierot i podrzutków, ośrodki dla kaleków. Kościół dostrzegał wszystkie kategorie potrzebujących i kierował się zasadą miłosierdzia w stosunku do wszystkich.
W Polsce w wiekach średnich też podejmowano te działania i zaznacza się wpływ państwa na opiekę. W 1347 roku pojawia się przepis dotyczący opieki nad ludźmi psychicznie chorymi.

Odrodzenie W tym okresie dominują dwa nurty refleksji nad opieką, zarówno religijne jak i świeckie. W Polsce Jagiellonów wydano ustawę zobowiązującą miasta, właścicieli wsi oraz parafie do przeprowadzenia ewidencji żebrzących oraz wydawania świadectw uprawniających do wykonywania żebractwa.
Andrzej Frycz-Modrzewski w XVI wieku opracował program reform zakładający ingerencję państwa w sprawy społeczne i opieki. Między innymi dbałość o cierpiących biedę, doznających krzywd przez upośledzenie oraz porządkowanie indywidualnej działalności charytatywnej.
W XVI wieku rozpoczyna działalność Arcybractwo Miłosierdzia założone przez Jezuitę ? Piotra Skargę. Głównym celem Arcybractwa było niesienie pomocy ubogim, organizowanie opieki nad chorymi w szpitalach oraz pomoc kobietom lekkich obyczajów w wejściu na drogę cnoty.
Święty Wincenty a Paulo stworzył w XVI/XVII wieku katolicki system opieki oparty na placówkach misji, stowarzyszeniach pań miłosierdzia, sióstr miłosierdzia, które działały na terenie całej Europy. System ten działał dzięki tym, którzy sami doświadczyli wcześniej opieki i pomocy. Dzięki świętemu Wincentemu opracowano system hospicjów i tak zwane domy poprawy, które rozwinęły się zwłaszcza w XVII i XVIII wieku.
Gabrielle Bodouin ? wprowadził na terenie Polski idee domów dla podrzutków. Były to prototypy współczesnych domów dziecka.
Anglia ? XVI w., wprowadzono prawo wymagające, aby jałmużna zebrana w niedzielę przez władze lokalne i kościoły była przeznaczona na pomoc dla ubogich i pokrzywdzonych. Przepis ten zawierał kilka postanowień. Między innymi zakaz żebrania, odpowiedzialność społeczeństwa za pomoc słabszym, dobrowolność jałmużny zbieranej przy współudziale duchowieństwa, ale pod kierunkiem państwa.
Pakiet Ustaw Elżbietańskich ? królowa Elżbieta wydała zestaw praw znanych jako elżbietańskie ustawy dla biednych, które były podstawą do opracowywania systematycznych planów wspomagania biednych. Przepisy te obowiązywały w Anglii do połowy XIX w. i miały bardzo duży wpływ na tworzenie się systemów pomocy społecznej w Europie i Stanach Zjednoczonych.
Stany Zjednoczone ? pierwszy przytułek dla biednych uruchomiono w 1662 roku. W 1691 roku władze miejskie Bostonu mianowały pierwszych intendentów do spraw biednych. Funkcjonował tu rozbudowany system świadczeń społecznych w skład, którego wchodziły przytułki, sierocińce, szpitale, areszty i domy poprawcze. Wszystkie władze lokalne, miejskie brały na siebie odpowiedzialność za podstawowe działania charytatywne. Pierwsze stowarzyszenie charytatywne ?Towarzystwo Organizacji Charytatywnej? powstało w 1877 roku w Buffalo.
Francja ? do czasów wielkiej rewolucji podejmowano różnorodne formy aktywności charytatywnej, głównie o charakterze religijnym. Załamały się one w czasie rewolucji, ale idee głoszone przez rewolucje (wolność, równość, braterstwo) miały wpływ na powstanie konferencji św. Wincentego a Paulo. Początki aktywności konferencji ograniczały się do wspierania żyjących w biedzie wybranych rodzin, a pomoc była świadczona głównie w postaci bonów możliwych do realizacji w wybranych sklepach. Próbowano kontrolować wydawane świadczenia.
3 kierunki świadczeń:
1. przywracano prawa dzieciom z nieślubnych związków
2. wprowadzenie tanich kuchni i jadłodajni
3. wprowadzenie patronatu dla terminatorów, czeladników i robotników
Rozwinęły się także działania o charakterze świeckim. Ale ingerencja państwa w sferę opieki była dość ograniczona.
W XIX wieku na terenie zarówno Europy jak i USA następują znaczne zmiany społeczne. A działalność filantropijna opiera się głównie na przesłankach reformatorsko ? oświeceniowych, romantyczno ? rewolucyjnych często związanych z ruchem narodowo ? wyzwoleńczym.
W XX wieku w większości krajów świata, państwa zaczęły tworzyć systemy opieki dla rodzin, dzieci, osób chorych, kalekich. Wiązało się to z głoszonymi zasadami humanitaryzmu społecznego, tworzeniem się systemu o charakterze demokratycznym, z głoszonymi hasłami solidarności społecznej. Współcześnie świecki nurt opieki współegzystuje z nurtem opieki o charakterze religijnym. Opieka i pomoc osadza się na określonych przepisach prawnych.
W opiece obserwujemy tendencje przechodzenia od zasady miłosierdzia, empatii do form bardziej rozbudowanych ? filantropijno ? charytatywnych do mających charakter systemu.

2. Wielowymiarowość potrzeb ponadpodmiotowych i wynikające z nich implikacje opiekuńcze

Ad.1. Istota potrzeb
Rubinstein: Potrzeba to odczuwany przez człowieka brak czegoś, jest to stan aktywno-pasywny. Pasywny, dlatego, ponieważ w potrzebie pojawia się zależność człowieka od tego, czego mu brak. A aktywny, ponieważ w potrzebie zawarte jest dążenie do zaspokajania i pragnienie posiadania.

Kazimierz Obuchowski: potrzebę jakiegoś przedmiotu można określić najogólniej jako właściwość osobnika Y polegającą na tym, że osobnik Y bez przedmiotu X nie może normalnie funkcjonować tzn. uzyskać optymalnej sprawności w zachowaniu siebie i gatunku oraz w zapewnieniu własnego rozwoju.

Ad.2. Rozwinięte klasyfikacje potrzeb
A. Maslow wyodrębnił następujące grupy potrzeb:
I. potrzeby ludzkiego rozwoju takie jak: potrzeby estetyczne, wiedzy i rozumienia, samorealizacji (samourzeczywistniania)
II. potrzeby podstawowe (niedostatku) takie jak: potrzeba szacunku i uznania (osiągnięć i prestiżu), potrzeba przynależności i miłości, potrzeba bezpieczeństwa, potrzeby fizjologiczne.

Wnioski Maslowa dotyczące potrzeb:
1. Wyższa potrzeba jest późniejszym wytworem rozwoju ewolucyjnego. Im wyższa tym bardziej ludzka.
2. Im wyższa potrzeba, tym mniejsze ma znaczenie dla biologicznego przetrwania, tym później ją zaspokajamy i w sposób bardziej trwały zanika.
3. Wyższe potrzeby są subiektywnie odczuwane jako mniej naglące.
4. Dążenie do rozwinięcia i zaspokojenia wyższych potrzeb jest tendencją ogólnie zdrową, prowadzi do głębszego szczęścia, większej pogody ducha i bogatego życia wewnętrznego.
5. Wyższe potrzeby wymagają lepszych warunków zewnętrznych, rodzinnych, politycznych, wychowawczych.
6. Osoby, których zarówno potrzeby wyższe jak i niższe są zaspokojone, przypisują większą wartość potrzebom wyższym.
7. Im wyższy poziom potrzeb, tym szerszy zakres identyfikacji przez miłość.
8. Dążenie do zaspokojenia wyższych potrzeb ma pożądane następstwa obywatelskie i społeczne. Głód jest egocentryczny.
9. Im wyższy poziom potrzeb, tym łatwiejsza i skuteczniejsza może być psychoterapia.
10. Niższe potrzeby są o wiele wyraźniej umiejscowione, bardziej namacalne. Do ich zaspokojenia konieczna jest mniejsza liczba czynników.

Klasyfikacja potrzeb dzieciństwa wg Marii Tyszkowej
1. Potrzeby przywiązania, bliskiego, fizycznego. Dominuje po urodzeniu do 3 r.ż.
2. Potrzeba stymulacji zmysłowej i społeczno ? uczuciowej (bogactwo bodźców).
3. Potrzeba stałości otoczenia.
4. Potrzeba wzrostu i rozwoju ? np. dbałość o urozmaiconą dietę dziecka.
5. Potrzeba aktywności przedmiotowej, zabawowej w środowisku.
6. Potrzeba oparcia i wzoru.
7. Potrzeba relacji partnerskich.
8. Potrzeba poczucia własnej tożsamości i wartości.
9. Potrzeba eksperymentowania w spełnianiu różnych ról społecznych.

Ad.3. Przeciwstawność, dychotomiczność pewnych potrzeb
Potrzeby mogą mieć charakter rozłączny, dychotomiczny, przeciwstawny. Z jednej strony człowiek chciałby się rozwijać, a z drugiej strony czasem odczuwa potrzebę działań o charakterze regresywnym.

Badacze wyodrębniają następujące potrzeby dychotomiczne:
1. potrzeby niedostatku i rozwoju
2. potrzeby powszechne i indywidualne
3. potrzeby obiektywne i subiektywne
4. potrzeby potencjalne i zaktualizowane
5. potrzeby pierwotne i wtórne
6. potrzeby biologiczne i nabyte
7. potrzeby kapitalne i pochodne
8. potrzeby normalne i chorobowe
9. potrzeby negatywne i pozytywne
10. potrzeby materialne i duchowe.

Ad.4. Potrzeby normalne i substandardowe.

Potrzeby ponadpodmiotowe

Standardowe- podstawowe musi je zaspokoić każdy człowiek
Hiperstandardowe ? wyrasta ponad poziom podstawowy, odbiegają od standardu

Endogenne ? to potrzeby wynikające ze struktury organizmu ludzkiego
Egzogenne ? to oddziaływanie czynników zewnętrznych

3. Modele pomocy

Ad.1. Pomocność i prospołeczność
Trudno jest ustalić w sposób jednoznaczny relacje zachodzące między opieką a pomocą. Zarówno opieka jak i pomoc wiążą się z działaniami o charakterze celowym, bezinteresownym, zaspakajaniem potrzeb ponadpodmiotowych i silnym nasyceniem emocjonalnym.
Wielu badaczy podkreśla nadrzędność opieki w stosunku do pomocy, ponieważ w opisie opieki bardzo często używa się pojęcia pomocy. Pomoc może mieć zarówno działanie długofalowe i wiązać się ze wspomaganiem rozwoju bądź działanie sytuacyjne o charakterze interwencyjnym. Przy definiowaniu pomocy podkreśla się, że w dużej mierze jej efektywność zależy od współpracy z korzystającym z pomocy.
Działania pomocowe wiążą się z budowaniem poczucia odpowiedzialności za siebie osoby, która z nich korzysta. Ta współodpowiedzialność to czynnik, który różnicuje opiekę i pomoc.
Działania pomocowe prospołeczne wiążą się z udzielaniem pomocy innym. Może nam przynosić korzyści.
Działania altruistyczne nie przynoszą korzyści, a nawet straty.
Działania pomocowe wiążą się ze stosowaniem określonych strategii udzielania pomocy.

Wyodrębniamy następujące modele udzielania pomocy:
1. metoda rozproszenia odpowiedzialności
2. normatywny model udzielania pomocy
3. pobudzenie: koszt ? nagroda
4. model pomagania w sytuacji sprzężenia ról społecznych.

Ad.2. METODA ROZPROSZENIA ODPOWIEDZIALNOŚCI
Opracowany przez 2 psychologów: B.Latane, Darley. Badacze stwierdzili, że wielkość wpływu społecznego, jaki wywiera jednostka lub grupa na inną jednostkę, jest funkcją liczby osób, ich bliskości w sensie fizycznym oraz ich statusu. Stwierdzili, że jeśli obserwator danego zdarzenia ma udzielić pomocy osobie, która tej pomocy potrzebuje to:
1. musi zauważyć zdarzenie (wrażliwość percepcyjna)
2. zdecydować czy zdarzenie jest wypadkiem czy nim nie jest
3. określić poziom osobistej odpowiedzialności w danej sytuacji
4. zdecydować się na sposób interwencji
5. podjąć interwencję

Wpływ obecności innych ludzi na funkcjonowanie obserwatora:
1) Przekonanie, że to inni obecni mają zainterweniować może wywołać dyfuzję, czyli rozproszenie nie tylko poczucia odpowiedzialności, lecz również rozłożenie winy i kary za zaniechanie działań.
2) Zachowania innych świadków mogą nam dostarczyć informacji o stopniu powagi sytuacji.
3) Zachowanie innych może wpłynąć na percepcję obserwatora, co z kolei przesądzi o tym, jakie działania uzna za działania moralne.

Badacze stwierdzili, że ludzie z małymi wyjątkami, kiedy stają nagle w obliczu działania wyraźnie redukują udzielanie pomocy, jeśli w pobliżu są inne osoby. Spośród samotnych świadków zdarzeń, pomocy udzieliło ok. 70% badanych. W sytuacji obecności innych ? ok. 53%.
Jeśli nie znamy osoby wypadku to łatwiej nam jest obarczyć innych świadków odpowiedzialnością. Jeśli znamy daną osobę, tym chętniej udzielamy pomocy.

Ad.3. NORMATYWNY MODEL UDZIELANIA POMOCY
Został opracowany przez S. Schwartz. Wyodrębnił on pięciostopniowy proces decyzyjny w sytuacji udzielania pomocy. Składa się on z:
1. uwagi ? następuje koncentracja obserwatora na sytuacji, w której druga osoba potrzebuje pomocy. Następuje uświadomienie sobie potrzeby innej osoby, wybór takich działań, które by tę potrzebę zaspokoiły i rozpoznanie czy sam obserwator może podjąć takie działanie.
2. motywacji ? uruchamiają się osobiste standardy normatywne. Wiąże się to z tym, kim jesteśmy. Etap ten wiąże się z posiadanymi przez człowieka normami moralnymi. One będą miały wpływ na uruchomienie motywacji do podjęcia działań.
3. oceny ? ocena zachowań w kategoriach posłuszeństwa normom i naruszenia ich. Wiąże się to z analizą kosztów i zysków społecznych. Ma miejsce antycypacja kosztów i zysków.
4. obrony ? w tym stadium następuje rozwiązanie wewnętrznego konfliktu u człowieka, poprzez osłabienie poczucia moralnego poprzez wieloaspektową analizę, redefinicję sytuacji.
5. zachowania ? albo udzielenie pomocy albo jej brak.

Ad.4. MODEL POBUDZENIE: KOSZT ? NAGRODA
Został opracowany przez amerykańskich pedagogów, którzy skupili się na trzech aspektach udzielania pomocy:
-w sytuacji problemowej
-w sytuacji kryzysowej
-w sytuacji nagłego wypadku
Zbudowali model udzielania pomocy na następujących założeniach:
1) Obserwacja czyjegoś nieszczęścia powoduje wzrost pobudzenia emocjonalnego. Siła pobudzenia zależy od następujących czynników:
czy jest to sytuacja poważna, dotkliwa dla człowieka
jak obserwator dokładnie postrzega daną sytuację,
w jakiej znajduje się odległości
kto jest w trudnej sytuacji
jak długo tę sytuację obserwujemy
2) Silne pobudzenie staje się coraz bardziej nieprzyjemne, dlatego obserwator dąży do pozbycia się go lub do obniżenia poziomu jego napięcia
3) Obserwator zawsze wybierze takie zachowanie, które w sposób szybki i skuteczny zlikwiduje pobudzenie.
4) Niektórzy świadkowie sytuacji trudnych udzielają pomocy szybko, bez zastanowienia, a ich reakcje są impulsywne, niewyrachowane.

Model ten prezentuje pobudzenie jako reakcję na potrzebę czy trudną sytuację innych. Pobudzenie jest reakcją fizjologiczną. Wiąże się z uaktywnieniem układu nerwowego współczulnego. Ludzie mają tendencję do redukcji pobudzenia, i im jest ono wyższe, tym szybciej podejmują próby interwencji. Przy dramatycznych sytuacjach obserwatorzy reagują przygnębieniem, trwogą. W mniej dramatycznych - współczuciem i zaangażowaniem empatycznym.
W modelu tym obecne są dwie kategorie potencjalnych kosztów:
- są to koszty osobiste osoby udzielającej pomocy takie jak: strata czasu i pieniędzy, wysiłek, uczucie zażenowania.
- wiąże się z brakiem interwencji. Koszty osoby, której nie udzielamy pomocy i z drugiej strony koszty obserwatora, który zawiódł, nie udzielił pomocy - poczucie winy, może potępienie społeczne.
Nagroda - mamy tu do czynienia z nagrodą w sensie osobistym w odniesieniu do osoby udzielającej pomocy i druga nagroda to aprobata społeczna.
Gdy koszty udzielenia pomocy są wysokie, a koszty ofiary niskie, prawdopodobieństwo udzielenia pomocy zmniejsza się. Gdy koszty udzielenia pomocy są niskie, pomoc wzrasta. Gdy oba typy kosztów, czyli udzielenia pomocy i sprawcy są wysokie, przewiduje się albo interwencję pośrednią, albo brak pomocy. Zachowania alocentryczne są prawdopodobne, gdy koszty nieudzielenia pomocy są wysokie a interwencji niskie.

Ad. 5. MODEL POMAGANIA W SYTUACJI SPRZĘŻENIA RÓL SPOŁECZNYCH
wiąże się on z powiązaniem ról społecznych. Świadczenie pomocy wynika tu z przygotowania profesjonalnego jednostki wykonującej zadania wyznaczone przez jej rolę zawodową. Pojawia się tu teza o podwójnym uwarunkowaniu zachowań człowieka. Jeden zespół tych uwarunkowań jest stały, i odnosi się do osobowości jednostki. Drugi natomiast wiąże się z układem bodźców organizujących sytuację społeczną.
Analizując sytuację nauczyciela należy stwierdzić, iż gotowości do pomocy uczniowi sprzyjają następujące cechy jego osobowości:
wysoki poziom internalizacji normy - należy pomagać uczniowi w nauce, który ma problemy.
pozytywne doświadczenia nauczyciela w przezwyciężaniu szkolnych kłopotów ucznia
umiarkowany stopień dostrzeganej przez nauczyciela rozbieżności między uczniem rzeczywistym a wyobrażonym modelem idealnego ucznia,
umiarkowany stopień samoakceptacji nauczyciela.
Drugim ważnym aspektem tego modelu jest zespół uwarunkowań sytuacyjnych takich jak: to, kim jest uczeń, jego położenie społeczne, czy poszukuje on pomocy.

4. Postawy rodzicielskie jako ważny czynnik rozwoju dziecka

Ad. 1) Definicja postawy rodzicielskiej.
Postawy rodzicielskie wiążą się ze środowiskiem życia rodzinnego dziecka, które ma najważniejszy wpływ na kształtowanie się jego osobowości i postaw życiowych.
J. Brągiel stwierdza, że wpływ rodziny na funkcjonowanie osobowości dziecka dokonuje się przez to, że:
społeczne oddziaływanie rodziny rozpoczyna się w najwcześniejszym okresie życia dziecka, wtedy, kiedy podatność na wpływy jest największa. Ponadto kontakty społeczne w rodzinie są częste i długotrwałe.
oddziaływania rodziców na dziecko oparte są na trwałym związku emocjonalnym, co jeszcze bardziej pogłębia się poprzez zaspokajanie dziecięcych potrzeb,
rodzice kształtują dziecko w sposób zarówno zamierzony jak i niezamierzony a swoje oddziaływania wzmacniają poprzez system kar i nagród,
rodzice są dla dziecka wzorami osobowymi, które ono w sposób zamierzony bądź nie, naśladuje.

Postawa wg Marii Ziemskiej to tendencja do zachowania się w specyficzny sposób wobec jakiejś osoby, sytuacji czy problemu.
Tadeusz Mądrzycki stwierdza, że postawę można określić jako względnie stałą i zgodną organizację poznawczą, uczuciowo-motywacyjną i behawioralną podmiotu związaną z określonym przedmiotem czy klasą przedmiotów.
Postawa rodzicielska wg J. Rembowskiego to całościowa forma ustosunkowania się rodziców, osobno matki, osobno ojca, do dzieci, do techniki oddziaływania, do zagadnień wychowawczych. Kształtuje się ona w toku wykonywania ról rodzicielskich.
Maria Ziemska - postawa rodzicielska jest to nabyta struktura poznawczo ? dążeniowo -afektywna ukierunkowująca zachowanie rodziców wobec dziecka.
(poznawcza to wiedza o dziecku, dążeniowo to działania podejmowane w stosunku do dziecka, a afektywna to relacja z dzieckiem, chłód emocjonalny)

Ad. 2) Typologia postaw rodzicielskich.
Podczas badań empirycznych próbowano wyodrębnić różne człony składające się na różne postawy.
Typologia postaw wg L. Kanner.
Wyróżnił on 4 typy postaw- 1 pozytywną i 3 negatywne.
I. Akceptacja i obdarzanie dziecka miłością, wyrażające się okazywaniem czułości, ciepła, cierpliwości i wyrozumiałości.
II. Jawne odrzucenie - zaniedbywanie dziecka, unikanie z nim kontaktu, bardzo surowe traktowanie.
III. Perfekcjonizm - bardzo duże wymagania stawiane przed dzieckiem, wymuszanie pewnych zachowań, dezaprobata w przypadku zachowań niepożądanych.
IV. Nadmierne ochranianie - pobłażliwość, wtrącanie się, manipulowanie dzieckiem, przytłaczanie swoim autorytetem.
Typologia Slater:
1) Pobłażliwość
2) Tolerancja
3) Ciepło
4) Uzależnienie
5) Surowość
6) Brak tolerancji
7) Chłód
8) Separowanie się (luźny stosunek)
Schaeffer
wyodrębnił bardzo rozbudowany model postaw ujęty w 7 przeciwstawnych par. Poszczególne postawy uporządkował na obwodzie koła i ujął je jako zbliżające się lub oddalające od podstawowych wymiarów tj. autonomia, władza, miłość, wrogość.
Własną typologię postaw wyodrębniła Anna Roe przedstawiając je także w układzie kołowym wyodrębniając takie postawy jak:
1) postawa nadmiernie opiekuńcza
2) postawa kochająca
3) postawa przypadkowa
4) postawa zaniedbująca
5) postawa odtrącająca
6) postawa nadmiernie wymagająca
Wszystkie klasyfikacje miały wpływ na Marie Ziemską. Stworzyła ona np. kwestionariusz do badania postaw rodzicielskich zarówno matki jak i ojca.
Ad. 3) Klasyfikacja postaw rodzicielskich wg Ziemskiej.
Maria Ziemska wyodrębniła następujące postawy pozytywne:
1. dawanie dziecku swobody - charakteryzuje się dawaniem dziecku dużej wolności, ale ograniczonej rozsądnymi wymaganiami i obowiązkami. Postawa ta będzie obciążona pewnym stopniem ryzyka.
2. uznanie jego praw - wiąże się z szacunkiem, ze stawianiem adekwatnych wymagań, unikaniem sytuacji, które mogą wywołać frustracje, z traktowaniem dziecka jako równoprawnego członka rodziny.
3. akceptacja dziecka - oznacza przyjęcie dziecka takim, jakim ono jest łącznie z zaletami, wadami, możliwościami i ograniczeniami. Rodzice reprezentujący tę postawę starają się poznać potrzeby dziecka i zaspokoić je. Charakteryzuje ich wysoki poziom empatii i tolerancji, ale ich stosunek do dziecka nie jest bezkrytyczny.
4. współdziałanie z dzieckiem - charakteryzuje ją stała gotowość do uczestniczenia w życiu dziecka, zainteresowanie zabawą, nauką, ale także angażowanie dzieci w zajęcia związane z funkcjonowaniem całej rodziny (przydzielanie zadań). Postawa ta oparta jest na relacji partnerskiej, podążaniu za dzieckiem, włączanie się w ważne dla dziecka momenty.

Postawy negatywne to:
1. postawa unikająca - charakteryzuje ją bardzo ubogi stosunek uczuciowy, określany jako obojętność uczuciowa. Nie zaspokajają potrzeb dziecka- dziecko odczuwa braki w zaspokajaniu potrzeb uczuciowych.
2. postawa nadmiernie chroniąca - charakteryzuje rodziców, którzy mają idealistyczne wyobrażenie dziecka, traktują je jako wzór doskonałości, są przesadnie opiekuńczy, nadmiernie pobłażliwi, nie doceniają możliwości dziecka, chronią je przed wysiłkiem. Rozwiązują za dziecko trudności, ale też bardzo często u takich rodziców jest rozwinięty precyzyjny system kontroli w imię dobra dziecka - ograniczają jego samodzielność, swobodę, są wścibscy. Rodzicom towarzyszy lęk o dziecko, rozpieszczają je.
3. postawa odtrącająca - dziecko traktowane jest jako ciężar, jako przeszkoda w realizacji osobistych planów życiowych, rodzice nie lubią go, demonstrują uczucia negatywne, okazują niezadowolenie, czasem są brutalni i znęcają się nad dzieckiem.
4. postawa nadmiernie wymagająca - typowa dla rodziców, którzy mają bardzo rozbudowane aspiracje w stosunku do dziecka. Dziecko jest przez nich ustawicznie pobudzane, ma czas wypełniony po brzegi, ale też często pojawiają się komunikaty negatywne, ponieważ dziecko nie jest w stanie do końca spełnić wymagań przekraczających jego możliwości.

Postawy rodzicielskie są plastyczne i podlegają zmianom wraz z rozwojem dziecka. Zmienia się zwłaszcza stopień dawania dziecku swobody. Pierwsza musi być akceptacja.
Obszerne badania dotyczące percepcji postaw rodzicielskich prowadził Józef Rembowski. Stwierdził on, że postawy wywierają wpływ nie tylko na stosunki rodzinne, ale również na postawy, cechy osobowości i zachowanie się dziecka.
Właściwe postawy rodzicielskie sprzyjają rozwijaniu zdolności do wyrażania uczuć oraz nawiązywania trwałej więzi emocjonalnej. Przy pozytywnych postawach kształtują się: lojalność, przyjacielskość, empatia, odwaga, chęć współpracy z innymi i dziecko osiąga równowagę emocjonalną.
Postawa współdziałania powoduje, że dziecko staje się ufne, wytrwałe w dążeniu do celu, znajduje wiele zadowolenia z pracy i jej efektów, pokonując przeszkody wzmacnia poczucie własnej wartości oraz samoocenę.
Rozumna swoboda sprzyja osiąganiu samodzielności oraz odpowiedzialności za siebie i za własne postępowanie, kształtuje pomysłowość a także łatwość w przystosowaniu się do różnych sytuacji społecznych.
Postawa uznająca prawa dziecka sprawia, że staje się ono bardziej świadome, zna swoje ograniczenia, potrafi wyrazić swoją opinię, ale także zna i przyznaje prawa innym.
Bardzo niekorzystna dla rozwoju emocjonalnego i społecznego jest postawa odtrącająca rodziców. Ma wpływ na agresywność, nieposłuszeństwo, hamuje rozwój uczuć wyższych, wpływa na zachowania antyspołeczne. Może też powodować bezradność życiową a przy nagłym odtrąceniu silne zaburzenia nerwicowe.
Postawa unikająca powoduje niezdolność do nawiązywania trwałych więzi, trudności w koncentracji uwagi, nieufność, bojaźliwość.
Postawa nadmiernie chroniąca może prowadzić do infantylizacji osobowości i nadmiernej zależności od rodziców.
Postawa nadmiernie wymagająca powoduje brak wiary we własne siły, uległość wobec innych, lękliwość, dużą podatność na frustracje. Ta postawa cechuje rodziców, którzy mają zawyżone aspiracje a powoduje odwrotny skutek.

5. Sieroctwo jako zjawisko społeczne

Ad. 1) Istota sieroctwa i jego rodzaje.
Sieroctwo jest to zjawisko, które wiąże się z pozbawieniem dziecka opieki wskutek śmierci rodziców. Przypadki, w których rodzice porzucali swoje dzieci nazywano w przeszłości opuszczeniem. Pojęciami tymi posługiwali się w swoich opracowaniach H. Radlińska i Cz. Babicki. Po raz pierwszy termin ?sieroctwo społeczne? został użyty w 1958 r. przez Wacława Żelasko, od tej pory trwale zagościł w literaturze. Pierwszą całościową próbę analizy sieroctwa podjęła Alicja Szymborska. Wyróżniła ona dwa znaczenia tego terminu:
w znaczeniu szerszym o sieroctwie społecznym mówimy wtedy, gdy dziecko pozbawione jest właściwej opieki rodzicielskiej, ale pozostaje formalnie pod opieką rodziców i przez to jest z nimi w stałym kontakcie.
w znaczeniu węższym sieroctwo społeczne obejmuje takie sytuacje, gdy brak jest opieki i oddziaływań wychowawczych rodziców i zaistniała konieczność długotrwałego pobytu dziecka poza domem rodzinnym, która wiąże się z brakiem kontaktów bądź niewystarczającymi kontaktami z rodzicami.

Szymborska wyróżnia trzy stopnie sieroctwa:
1. najwyższy- wtedy, kiedy kontakt między rodzicami a dzieckiem nie istnieje, dziecko jest umieszczone w placówce opiekuńczej.
2. średni- gdy kontakt między rodzicami a dzieckiem nie został całkowicie zerwany ale jest rzadki, niesystematyczny a dziecko żyje w ciągłej niepewności czy zobaczy rodziców czy też nie.
3. najniższy- ma miejsce wtedy, gdy rodzice kontaktują się z dzieckiem, czasem kupują mu ubrania, interesują się jego postępami w nauce, ale na co dzień nie ingerują w jego życie.
Autorka wprowadziła pojęcie sieroctwa psychologicznego, twierdząc że jest to zjawisko związane z przeżywaniem przez dziecko odtrącenia emocjonalnego.

Adam Strzembosz- za sieroty w węższym znaczeniu uważa dzieci umieszczone w placówkach opiekuńczo-wychowawczych ze względu na nie wypełnianie przez rodziców podstawowych obowiązków rodzicielskich i to bez względu na to, czy dzieci utrzymują kontakt z rodzicami, czy też rodzice zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej.

Marek Jakubowski twierdzi, że sieroctwo jest zjawiskiem bio-psycho-społecznym. Zjawisko to wg niego jest traktowane holistycznie (całościowo), wieloaspektowo. Dotyka ono dzieci, wiąże się z określonym układem stosunków między rodzicami a dziećmi, a towarzyszy mu określony stan pozbawienia naturalnego środowiska rodziny własnej.

Jakubowski analizując sieroctwo wymienia następujące jego aspekty:
1. zawężenie funkcji opiekuńczej rodziny-dziecko zaniedbane (brudne, ubrane nieadekwatnie do pory roku, głodne, niedożywione)
2. rozbicie więzi uczuciowo-emocjonalnej- dziecko odrzucone
3. demoralizacja środowiska rodzinnego- dziecko przymusowo zabrane a rodzice pozbawieni praw rodzicielskich
4. dezintegracja strukturalna rodziny (rozwód, emigracja zarobkowa)- dziecko opuszczone
5. śmierć jednego z rodziców ? półsieroctwo naturalne
6. śmierć obojga rodziców ? sieroctwo naturalne

Janina Maciaszkowa i Joanna Raczkowska wyodrębniają w zjawisku sieroctwa społecznego dwa aspekty:
za sieroty społeczne uznajemy wszystkie dzieci mające subiektywne poczucie osamotnienia, a więc też te, które przebywają pod opieką rodziców,
za sieroty społeczne uznajemy wszystkich nieletnich pozostających pod stałą, bądź okresową opieką całkowitą poza rodziną własną, również tych którzy utrzymują z tą rodziną kontakt.

Maria Łopatkowa (po Lisieckim kierowała ogniskami sierocymi)- wprowadza pojęcie samotności sierocej. Za kryterium przyjmuje:
- brak rodziców
- brak domu
Wg niej poczucie osamotnienia jest podstawowym kryterium sieroctwa społecznego. Zaznacza, że nawet przy całkowitym odrzuceniu dziecka przez rodziców, jeśli mieszka ono z nimi, to dom nabiera dla niego dużej wartości i dziecko nie jest sierotą.

Irena Jundziłł proponuje, aby przyjąć że sierotą społeczną jest dziecko porzucone przez żyjących rodziców i przeświadczone o braku miłości rodzicielskiej. Wyróżnia trzy rodzaje sieroctwa:
1. jawne- występuje wtedy, gdy brak jest należytej opieki rodzicielskiej, ma miejsce patologia rodziny i dziecko zostaje od niej odseparowane. Ten rodzaj sieroctwa może być kompensowany przez tworzenie dziecku środowiska zastępczego, a w sytuacjach niejednoznacznych można dzieciom z tych rodzin zapewnić opiekę częściową np. ogniska wychowawcze.
2. utajnione (subiektywne)- wiąże się z odrzuceniem dzieci przez rodziców, ale w taki sposób że nie widać tego na zewnątrz. Może się ono wiązać z brakiem więzi uczuciowych i z subiektywnym odczuwaniem przez dziecko odrzucenia na skutek błędów popełnionych przez rodziców.
3. wtórne- ma miejsce wówczas gdy dziecko osierocone zarówno w sposób naturalny i społeczny znajdzie zastępcze środowisko rodzinne, zaakceptuje je, zwiąże się z nim uczuciowo a pod wpływem różnych czynników zostanie z niego zabrane lub przez nie odrzucone.

Andrzej Tynelski twierdzi, że sieroctwo społeczne to sytuacja, kiedy dziecko zostało porzucone przez rodziców, a tym samym pozbawione opieki, albo też sytuacja w której nastąpiło zerwanie więzi emocjonalnej między rodzicami a dzieckiem.

Rodzaje sieroctwa:
1. sieroctwo społeczne prawne spowodowane orzeczeniem sądu który ograniczył lub pozbawił rodziców władzy rodzicielskiej.
2. sieroctwo społeczne losowe - wiąże się z sytuacją przejściową, czasowym pozbawieniem dziecka opieki.
3. sieroctwo społeczne wynikające z dezorganizacji rodziny - rodzina jest dysfunkcyjna bo jedno z rodziców jest alkoholikiem, jest bezrobotne, bezdomne.
4. sieroctwo społeczne emocjonalne, czyli pozorne- wynika z odrzucenia dziecka. Odrzucenie może wiązać się też ze znęcaniem się psychicznym lub fizycznym.

Tynelski mówi też o:
-sieroctwie społecznym trwałym - ma miejsce wtedy, gdy dziecko trafia do placówki opiek- wychowawczej
-sieroctwie społecznym przejściowym - trafia do pogotowia opiek, gdy sytuacja rodziny się poprawia wraca
-sieroctwo wtórne

Grzegorz Kozak wyróżnił sieroctwo emigracyjne -dotyczy ono dzieci które wyjechały z rodzicami za granice kraju. Wskaźniki tego zjawiska to:
? ambiwalentna postawa dziecka w stosunku do własnego kraju i nowej ojczyzny
? osłabienie lub zerwanie więzi z członkami rodziny w kraju ale też w nowej ojczyźnie
? trudności adaptacyjne
? wchodzenie w konflikt z otoczeniem wskutek nieakceptowania nowego układu rodzinnego
? kształtowanie się u dziecka postawy pasywno-konsumpcyjnej na skutek niewłaściwych oddziaływań rodziców.

Ad. 2) Zaburzenia występujące u sierot.
Skutki sieroctwa
U dzieci w wieku od 0 do 3 lat objawy sieroctwa społecznego występują w warunkach opieki całkowitej w postaci choroby sierocej. Wiodącym motywem chorobotwórczym jest zerwanie naturalnej więzi łączącej dziecko z matką. Nasila się u niego: trwoga, lęk, brak jest zaspokojenia potrzeby przynależności uczuciowej i obdarzania uczuciem jednej i tej samej osoby.

A. Spitz jako pierwszy wykazał, że po rozłące z matką znaczącemu przyhamowaniu ulega rozwój psychomotoryczny dziecka. Opisał zjawisko depresji anaklitycznej wyodrębniając następujące wskaźniki: apatia, martwa mimika, wtulanie się w poduszkę z wyrazem zamierania, bezwładna pozycja ciała, zaburzenia łaknienia, bezsenność, słaba odporność na infekcje.

J. Bowlby twierdził, że dziecko pozbawione opieki matki zawsze jest opóźnione w rozwoju, a skutki wczesnych doświadczeń deprywacyjnych z reguły są trwałe i nieodwracalne. Krytyczny wiek to okres między 6 miesiącem a 3 rokiem życia.
Współcześnie badacze podkreślają, że skutki sieroctwa są w jakimś zakresie odwracalne i wiąże się to z jakością przywróconej opieki macierzyńskiej.

W chorobie sierocej wyróżnia się 3 fazy:
I. faza protestu
w tej fazie dziecko reaguje płaczem, krzykiem, czasem agresją. Domaga się matki. Jego zachowanie charakteryzuje brak pozytywnej reakcji na osoby z najbliższego otoczenia. Pojawiają się także zaburzenia snu, łaknienia, wymioty i biegunki.
II. faza rozpaczy
dziecko nieco się wycisza, popłakuje, jest bardzo smutne. Po pewnym czasie obojętnieje, przechodzi do fazy wyobcowania.
III. faza wyobcowania
staje się bierne, mimiczne, apatyczne i uruchamia zespół odruchów obronnych, takich jak ssanie palca, kołysanie się i sufitowanie. Jest w bardzo słabym stopniu aktywne na bodźce ? martwieje.

Zdaniem Barbary Czeredreckiej dzieci wychowane w domu dziecka bardzo mocno odczuwają brak indywidualnego podejścia i brak przynależności. Nie jest u nich zaspokojona potrzeba bezpieczeństwa oraz potrzeby afiliacyjne, czyli miłości, więzi emocjonalnej. Brak zaspokojenia tych potrzeb wywołuje różne urazy psychiczne ? poczucie zagrożenia, osamotnienia. U dziecka obniża się też samoocena, zaniżają się aspiracje, a w konsekwencji pojawiają się trudności natury wychowawczej, np. niechęć do podejmowania wysiłku, a w konsekwencji słabe wyniki w nauce.

Zaburzenia dotyczą też kontaktów społecznych i zdaniem Szymborskiej dzieci młodsze głównie manifestują swoim zachowaniem głód uczuciowy, poszukują kogoś, kto by je pokochał, lgną do każdej osoby. Natomiast dzieci starsze przejawiają postawę obojętności czy też nawet chłodu uczuciowego, izolują się od otoczenia. Dla większości sierot społecznych charakterystyczny jest egocentryzm, nielojalność i brak życzliwości.

Wyniki badań Bogdana Barana dowodzą, że dzieci wychowywane w placówkach opieki wychowawczej wykazują mniejszą tolerancję na frustrację, często przeżywają lęk, mają obniżoną niestabilną i nieadekwatną samoocenę i cechuje je obniżony poziom aspiracji.

Z kolei Irena Obuchowska za typowy dla sierot społecznych uznaje stan zagubienia, na który składa się niestabilność uczuciowa, niejednoznaczna przynależność dziecka i brak jednolitości stawianych dziecku wzorców. Konsekwencje zagubienia są następujące: upośledzenie uczuciowe, negatywna tożsamość i kwestionowanie władzy.

Aleksandra Maciasz twierdzi z kolei, że sieroctwo prowadzi do chwiejności emocjonalnej, zaburzeń snu, obniżenia odporności somatycznej i stałego poczucia lęku przed nawiązywaniem kontaktu emocjonalnego.

Ad. 3) Sugestie dotyczące kompensacji sieroctwa.
Kompensacja to inaczej wyrównywanie braków w zakresie opieki i wychowania dziecka. Ma ona miejsce głównie w palcówkach opiekuńczo- wychowawczych oraz środowiskach zastępczych.
Ogólną klasyfikację placówek oświatowych i opiekuńczo-wychowawczych zawdzięczamy Ryszardowi Wroczyńskiemu. Wymienia on kierunki i formy opieki na dzieckiem według typu środowiska wychowawczego:
opieka nad dzieckiem w rodzinie
opieka nad dzieckiem w szkole
opieka nad dzieckiem w miejscu zamieszkania
opieka nad dzieckiem w placówkach opiekuńczo-wychowawczych o charakterze zakładowym

W obszarze każdego z tych kierunków funkcjonuje wiele form opieki, których celem jest kompensacja sieroctwa. Podstawowym problemem pedagogicznym, jaki towarzyszy sieroctwu jest zależność dziecka od opiekuna. Kierunki kompensacji sieroctwa oceniamy biorąc pod uwagę ich podobieństwo do środowiska rodzinnego, ale także wiek dziecka.
Badania dowodzą, że dla małego dziecka środowisko rodzinne i tak zwany rodzinny układ życia są nie do zastąpienia. Dzieci w wieku od 0 do 3 lat nie powinny trafiać do placówek opiekuńczo ? wychowawczych o charakterze zamkniętym. Współcześnie w polityce opiekuńczej przyjęto zasadę, aby formy opieki zakładowej stosować tylko w ostateczności i dotyczy to dzieci bez względu na wiek.

6. Reintegracja rodziny. Założenia i profilaktyka

Ad. 1) Współczesne spojrzenie na rodzinę.
Badacze zakładają, że w większości rodzin można przywrócić ich prawidłowe funkcjonowanie. Współcześnie zmienia się podejście do rodziny. Wcześniej polityka społeczna zdominowana była przez wizję ratowania dziecka przed jego rodziną i środowiskiem. Dzieci umieszczano poza rodziną i całkowicie zrywano lub ograniczano kontakty z nią. Rozwój praw człowieka, praw obywatelskich, konwencja o prawach dziecka spowodowały zmianę w polityce społecznej.
W 1992 roku powstaje Międzynarodowe Forum, które formułuje zasady nowej praktyki takie jak:
? praca z rodziną w środowisku lokalnym, a nie tylko praca z dzieckiem
? aktywna rola rodziców i dzieci w ustalaniu celów interwencji
? aktywna rola profesjonalistów polegająca na wspieraniu rodziny, skupianie się na osiąganiu realistycznych celów
? praca za pomocą metod, które rodzina jest w stanie zrozumieć i zaakceptować
? odwoływanie się do mocnych stron, a nie do deficytów
? uznanie odrębności kulturowej rodziny

Współczesne podejście do rodziny uwzględnia 4 wymiary: Zofia Stelmaszuk

1. perspektywę ekologiczną
Perspektywa ekologiczna odwołuje się do ogólnej teorii systemów oraz do orientacji transakcyjnej i ekologicznej rozwiniętych w psychiatrii społecznej i pracy socjalnej. Akcentuje ona równowagę adaptacyjną pomiędzy żywymi organizmami a środowiskiem.
B. Bronfenbrenner wyodrębnia określone środowiska rozwoju człowieka. Rozwój ten przebiega głównie w mikrosystemie, na który składają się bezpośrednie interakcje z osobami w różnych siedliskach życia np. w środowisku rodzinnym, rówieśniczym, szkolnym czy też sąsiedzkim. Mikrosystem to także interakcje jednostki z osobami dla niej znaczącymi. Twierdzi on, że mikrosystemy wchodzą ze sobą w relacje i wtedy człowiek zaczyna funkcjonować w mezosystemie.
Egzosystemy wiążą się z funkcjonowaniem człowieka w określonym środowisku lokalnym. Egzosystem wiąże się z określonym systemem wpływów społecznych i historycznych.
Makrosystem to wpływy kultury i cywilizacyjne. Wiąże się ze zmianami ekonomicznymi, politycznymi, społeczno ? kulturowymi.
Płaszczyzna ekologiczna zwraca uwagę na transakcje zachodzące między jednostką, a środowiskiem, gdzie znaczenie mają zarówno możliwości adaptacyjne jednostek, jak też środowisko modyfikowane dla jej dobra. W perspektywie tej ważne jest organizowanie wsparcia społecznego, a aspekt transakcyjny podkreśla rozwijanie umiejętności jednostek umożliwiających im radzenie sobie z barierami w środowisku. Profesjonalne wsparcie powinno koncentrować się na poprawie interakcji między rodziną a środowiskiem, ale także na środowisku czyniąc je bardziej przyjaznym, otwartym dla jednostki.
2. perspektywę kompetencji
zakłada ona, że człowieka i jego rodzinę należy wzmacniać eksponując ich możliwości. Wyróżnia ona kompetencje:
Kompetencje intrapersonalne wiążą się z działaniami wewnątrzsterownymi, czyli z pracą jednostki nad sobą. Dotyczą samokontroli, samooceny i odpowiedzialności za siebie, za podejmowane działania. Jednostka musi być zorientowana podmiotowo.
Kompetencje interpersonalne wiążą się z wchodzeniem w relacje z innymi ludźmi, kompetencje międzyludzkie.
Kompetencje środowiskowe wiążą się z funkcjonowaniem człowieka w szerszych układach społecznych, z pełnieniem określonych ról społecznych
Kompetencje transakcyjne to kompetencje określane przez wzajemny układ zdolności, umiejętności, możliwości i ograniczeń, zainteresowań, nadziei, aspiracji, a także cech i jakości otaczającego środowiska
Biorąc pod uwagę perspektywę kompetencji możemy stwierdzić, że ważne jest:
? Dostrzeganie, że rodzice i dzieci to aktywni uczestnicy dynamicznych transakcji ze środowiskiem oraz procesów adaptacyjnych i rozwojowych.
? Traktowanie ich jako otwarte systemy, motywowanie do nabywania kompetencji i podejmowania wyzwań.
? Zmiana kierunku działania od decydowania za rodzinę do wyposażenia jej bądź umożliwiania jej zdobycia, bądź doskonalenia określonych umiejętności.
? Uwzględnienie możliwości oferowanych przez środowisko w tym wsparcia społecznego.
? Dostosowanie podejmowanych działań wspierających do zmieniających się potrzeb i właściwości jednostki i rodziny.
3. perspektywę rozwoju
Kładzie ona akcent na fakt, że osoba ludzka rozwija się i funkcjonuje w kontekście rodziny i transakcjach rodziny ze środowiskiem. Podkreśla zróżnicowane stadia w cyklu życia, indywidualne, biopsychiczne uwarunkowania rozwoju oraz potrzeby, aspiracje poszczególnych osób i rodzin. Podkreśla, że rozwój to ciągły proces, który nie kończy się z chwilą osiągnięcia dorosłości, każdy człowiek, każda rodzina mogą się zmienić. Uwarunkowań zmiany należy szukać w interakcjach rodziny z otoczeniem i czynnikami genetycznymi.

4. orientację planowania całości
Wiąże się ona z zapewnieniem dzieciom życia opartego na stabilności więzi uczuciowych. Chodzi o to, aby dziecko, które trafiło do systemu opieki miało zagwarantowaną stałość opieki. Aby w możliwie jak najkrótszym czasie podjęto decyzje dotyczące jego przyszłości. Chodzi także o to, aby jeśli jest na to szansa, aby dziecko wróciło do rodziny, była podtrzymywana więź z nią.

Ad. 2) Reintegracja rodziny.
Współcześnie reintegracja rodziny opiera się na pracy z nią, a nie nad rodziną. Przyjmuje się w niej więc następujące założenia:
? Pracownik socjalny, pedagog, psycholog muszą koncentrować się na traumatogennym wpływie utraty i separacji zarówno na dzieci, rodziców jak i pozostałych członków rodziny.
? W niektórych rodzinach zanim więzi rodzinne zostaną umocnione trzeba w pierwszej kolejności nawiązać kontakty pomiędzy rodzicami a dziećmi.
? Kiedy dzieci przebywają poza domem specjaliści pracujący z rodziną i rodzina napotykają na trudności w nauczaniu i uczeniu się umiejętności rodzicielskich z tego względu, że nie ma możliwości bezpośrednich obserwacji i ingerencji w relacje rodzice-dzieci. Z tego względu wszystkie spotkania rodziców z dziećmi muszą być odpowiednio zaplanowane i aranżowane.
? Reintegracja najczęściej nie powoduje bezpośredniego kryzysu, przeciwnie, pozwala uzyskać równowagę.
? Rodzina, która doświadczyła umieszczenia dzieci poza domem może być spostrzegana przez siebie, ale także przez innych jako nieudolna. Dlatego też odzyskanie nadziei, wiary we własne możliwości i szansy na sukces to podstawowy cel pracy z rodziną.
? W okresie przebywania poza domem rodzinnym dziecko wiąże się uczuciowo z opiekunami. Musi to być właściwie rozpoznane i uświadomione rodzicom naturalnym.
Proces reintegracji nie może trwać długo. Pomoc specjalistów powinna być intensywna i ograniczać się w czasie od 4 do 6 tygodni.

Reintegracja wiąże się z następującymi założeniami:
1. Rodzina biologiczna jest najlepszym środowiskiem wychowawczym dla dziecka.
2. Większość rodzin jest w stanie wychowywać swoje dzieci, jeśli jest właściwie wspierana.
3. Separacja dzieci od rodziców ma negatywny wpływ na dzieci i rodziców.
4. W proces reintegracji trzeba zaangażować wszystkich członków rodziny, a także osoby z poza rodziny bliskie jej.
5. Praktyka reintegracyjna jest realizowana w perspektywie ekologicznej i uwzględnia kompetencje rodziny. Wiąże się z upełnomocnieniem rodziny, włączeniem jej w akcje społeczne z uwzględnieniem sił, potencjału rodziców i zapewnieniem podstaw materialnych.
6. Ważną kwestią jest respektowanie różnic kulturowych oraz stylów życia i metod wychowawczych.

Ad. 3) Metody i strategie reintegracji rodziny:
W procesie reintegracji wyróżnia się głównie programy prewencyjne i interwencyjne.
Celem programów prewencyjnych jest zapobieganie przemocy wobec dzieci, zaniedbywaniu ich oraz izolacji społecznej. Tworzone są one z myślą o rodzinach ryzyka i kierowane głównie do rodzin spodziewających się dzieci lub już je wychowujących. Podstawowy cel tych programów to edukacja rodziców przy współudziale wolontariuszy.
Programy interwencyjne obejmują 2 rodzaje działań:
- Zapobiegają umieszczeniu dzieci poza domem
- Przywracają dzieci rodzinom.
Wśród programów interwencyjnych możemy spotkać:
-programy z rodzicami dzieci umieszczonych w ośrodkach opieki całkowitej lub różnych formach opieki dziennej
- programy intensywnej interwencji - krótkoterminowe, oparte na teorii kryzysu
- programy długoterminowej pracy z rodziną odwołujące się do teorii systemów
- programy terapeutyczne odnoszące się do wybranych zaburzeń życia rodzinnego

Badacze amerykańscy i angielscy proponują następującą klasyfikację programów reintegracji rodziny:
1) Programy wspierania i edukacji rodziny mają na celu wzmocnić stabilność rodziny, podnieść poczucie własnej wartości rodziców i zapewnić dzieciom stabilne środowisko wychowawcze.
Najczęściej są to programy: informacyjne, edukacyjne, poradnicze, opieki dziennej, inicjujące działania samopomocowe.
Jej główne cele to: podnoszenie kompetencji, samooceny i poczucia sprawczości, stymulowanie krytycznego myślenia oraz motywacji do zmiany.
Przykładem tego typu programów jest amerykański program Head Start wspierający rodziny o niskim statusie ekonomicznym mający dzieci w wieku przedszkolnym. Program zapewnia dostęp do edukacji, opieki zdrowotnej, pomocy społecznej. Powstał w 1965 roku.
Z kolei w Wielkiej Brytanii jest program Home Start, który wspiera rodziny posiadające dzieci do 5 roku życia, zapewnia rodzicom dostęp do świadczeń społecznych, wspiera ich w rolach rodzicielskich oraz kształtuje umiejętności samopomocowe.
2) Programy działań w rodzinie skierowane są głównie do rodzin posiadających dzieci z różnymi zaburzeniami w rozwoju, z dysfunkcjami zarówno fizycznymi jak i psychicznymi. Rozwijają się one od lat 70 ? tych. Rodzinom tym udzielana jest wszechstronna pomoc zarówno o charakterze informacyjnym, ale także psychologicznym, terapeutycznym. W USA funkcjonuje od lat 70-tych program Portage.
3) Programy intensywnej interwencji uruchamiane są w sytuacjach kryzysu rodziny. Ich charakterystyczne właściwości to:
* szybkie podjęcie interwencji ? nie później niż 24 godziny od zgłoszenia
* dostępność specjalistów przez 7 dni w tygodniu,
* intensywna praca z rodziną od 7 do 20 godzin w tygodniu,
* ograniczenie czasowe od 4 do 6 tygodni,
* ciągła dostępność doradcy,
* doradca może pracować tylko z 2 rodzinami,
* doradca musi mieć bardzo rozbudowane kwalifikacje, kompetencje i podlega superwizji,
Jest to np. program Homebuilders

Z. Stelmaszuk jako pierwsza zaczęła diagnozować przebieg procesu reintegracji w Polsce w latach 90- tych. Prowadząc badania nad reintegracją wyodrębniła 2 strategie reintegracji:

I. Strategia podporządkowująca obejmuje następujące elementy:
- paternalizm placówki
- sprawowanie nadzoru nad rodziną i podporządkowanie jej wymogom placówki
- udowadnianie rodzicom niewydolności, niezdolności do radzenia sobie z sytuacją
- oczekiwanie aprobaty a nawet wdzięczności ze strony rodziców
- podejmowanie decyzji dotyczących rodziny, informowanie rodziny
- podporządkowanie dziecka do wymogów i oczekiwań placówki
- bierne przyjmowanie przez rodziców wszelkich ofert pomocy kierowanych przez placówkę
Ta strategia według Z. Stelmaszuk pozwalała zachować więź z rodziną i prawo do własnej historii rodziny. Gwarantowała także określone świadczenia rzeczowe i aprobatę placówki. Niestety osłabiała poczucie własnej wartości, sprawczości i ograniczała aktywność rodziców w przyszłości.

II. Strategia upełnomocniająca: uruchamiała aktywność rodziców, motywację do zmiany. Gotowość do zmiany przejawiali rodzice, którzy:
1. nie doświadczyli w przeszłości opieki państwowej,
2. interwencja w ich rodzinie nastąpiła wcześnie, a okres zaniedbywania dziecka był bardzo krótki,
3.interwencja była bardzo szybka, zdecydowana, konsekwentna.
4. zaangażowane służby prezentowały takie samo stanowisko.
5. były jasno określone oczekiwania, czyli warunki, jakie rodzina musi spełnić, aby dzieci do niej wróciły.
Ta strategia uruchamia siły drzemiące w rodzinie, buduje jej poczucie własnej wartości i sprawia, że będzie ona sobie radziła z problemami w przyszłości.

Z. Stelmaszuk stwierdziła, że szanse na reintegrację zwiększają się wtedy, gdy:
- wszystkie dzieci w rodzinie umieszczone są w placówce
- ma miejsce natychmiastowa interwencja sądu
- przyczyny i kryteria umieszczenia dziecka poza domem są jasno określone
- stanowisko sądu jest wnikliwie i dobrze uzasadnione
- występuje natychmiastowa współpraca z rodziną
- rodzina jest włączana w proces reintegracji
7. Reforma systemu opieki nad dzieckiem i rodziną w Polsce

Ad. 1. Główne założenia wdrażanej reformy
W 1999 roku rozpoczęto wdrażanie reformy systemu opieki. Rozpoczęto proces tworzenia nowego typu odpowiedzialności w systemie opieki nad dzieckiem. Wykonawcą publicznych zobowiązań na rzecz pomocy dziecku stał się samorząd terytorialny. Administracja rządowa zajmuje się jedynie konstrukcją prawa i nadzorem nad jego stosowaniem. Zadania opieki nad dzieckiem i rodziną włączono do systemu polityki społecznej.

Za najważniejsze cele reformy uznano:
1. Zmianę strategii zastępowania rodziny przez instytucje oświatowe na rzecz jej wspierania przez system profilaktyki i opieki o cechach ponadresortowych.
2. Odtworzenie naturalnej odpowiedzialności za los dziecka, którą powinny ponosić osoby bliższe, czyli rodzice, bliższa i dalsza rodzina, instytucje lokalne, a dopiero w ostatniej kolejności (w razie konieczności) administracja rządowa najniższego szczebla.
3. Poszerzenie najtańszych form profilaktyki, czyli zajęć pozalekcyjnych, pozaszkolnych oraz poradnictwa rodzinnego i młodzieżowego.
4. Podniesienie jakości usług profilaktycznych i opiekuńczych w tym rozszerzenie i prowadzenie rodzinnych form opieki oraz formy wychowania integracyjnego.
5. Ograniczenie dysproporcji w rozwoju sieci form profilaktycznych i opiekuńczych.

Założenia:
? opieka powinna być bliżej dziecka
? powinna być wdrażana taniej
? powinna być bardziej realizowana profilaktyka niż opieka
? powinna być realizowana profilaktyka i opieka wcześniej niż do tej pory

Zasady:
Podstawowym dokumentem regulującym zasady pomocy rodzinie jest Ustawa o Pomocy Społecznej. W niej uwypuklono zasadę pomocniczości, która będzie sprzyjała usamodzielnieniu się rodziny.
W ustawie uwypuklono także zasadę własnej aktywności w poszukiwaniu dróg wyjścia z trudnych sytuacji życiowych ze zobowiązaniem ich do konieczności współpracy z instytucjami udzielającymi poparcia pod rygorem odebrania bądź czasowego wstrzymania świadczeń.
Akcentuje także zasadę planowania stałości opieki, chodzi tu o to, aby decyzje wiążące dotyczące przyszłości dziecka i rodziny zapadały w możliwie najkrótszym czasie. Ustawa stara się zapobiegać umieszczaniu dziecka poza rodziną oraz stara się skrócić czas pobytu w opiece zastępczej.
Jeszcze jedna zasada jest uwypuklona w ustawie, a mianowicie zasada personalizmu, z której wynika obowiązek opracowywania przy współudziale dziecka indywidualnego planu usamodzielniania się wychowanka.
Ustawa akcentuje zasadę poszanowania prawa do życia w rodzinie z uwzględnieniem prymatu rodziców oraz z nałożeniem zobowiązania wszystkich uczestników pieczy zastępczej nad dzieckiem, do podejmowania wszelkich starań na rzecz powrotu dziecka do rodziny.
Rodzina w systemie opieki może skorzystać z poradnictwa rodzinnego, z terapii rodziny oraz z pomocy socjalnej. Pomoc ta powinna być świadczona przez specjalistów przygotowanych do pracy z rodziną w środowisku lokalnym. Wsparciem dla rodziny powinno być rozwinięcie placówek wsparcia dziennego oraz innych form pomocy np. sieci placówek kulturalnych oferujących zajęcia opiekuńczo ? edukacyjne. W sytuacjach koniecznych umieszczenia dziecka poza rodziną ustawa akcentuje podmiotowość dziecka i rodziny oraz prawo dziecka do wychowania w rodzinie bądź w rodzinnych formach opieki.

Ustawodawca konsekwentnie omawia kolejne aspekty określonych porządków formalnych:
1. od wspierania funkcji opiekuńczych rodziny przez specjalistyczne formy pomocy na bazie środowiskowych placówek opiekuńczo-wychowawczych wsparcia dziennego.
2. zapewnienie dziecku opieki i wychowania w rodzinie zastępczej.
3. do umieszczenia dziecka w placówce opiekuńczo ? wychowawczej.
Pierwsze zadania dotyczą pomocy profilaktycznej i wsparcia. Dopiero, gdy te formy pomocy zawiodą, wymieniane są formy opieki zastępczej typu rodzinnego lub instytucjonalnego. Jeśli one nie będą możliwe dziecko trafi do systemu instytucjonalnego placówek opiekuńczo- wychowawczych.

Ad. 2. Instytucjonalne formy opieki zastępczej
Problematykę instytucjonalnych form opieki zastępczej szczegółowo reguluje Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 14. 02. 2005 roku w sprawie placówek opiekuńczo ? wychowawczych.

Obejmuje ono:
? placówki wielofunkcyjne - Rozporządzenie w miejsce tworzonych dotychczas zespołów placówek wprowadza nowy typ placówki łączącej działania interwencyjne, socjalizacyjne oraz inne działania na rzecz pomocy dziecku i rodzinie, przyjmując formę placówki wielofunkcyjnej.
? placówki socjalizacyjne
? placówki interwencyjne
? placówki wsparcia dziennego - kiedyś określane jako świetlice środowiskowe bądź ogniska. Placówki te kiedyś zajmowały się tylko i wyłącznie opieką nad dziećmi, a dziś w myśl ustawy mogą świadczyć działania pomocowe rodzinom. Orientują się one głównie na edukację i poradnictwo.
? rodzinne domy dziecka - nastawione na opiekę długoterminową. Na placówki te nałożono obowiązek współpracy z rodziną naturalną na rzecz powrotu dziecka do rodziny oraz możliwość umieszczenia dzieci w rodzinach zastępczych bądź adopcyjnych.

Wśród zasad działania placówek zgodnie z personalistycznym podejściem do wychowania dominuje idea indywidualizacji. Dla każdego dziecka opracowuje się indywidualny plan pracy, a zasadność pobytu wychowanka w placówce weryfikowana jest poprzez okresowe oceny dokonywane przez zespół specjalistów. Także działania zmierzające do usamodzielnienia wychowanka realizowane są ze wskazaniem osób odpowiedzialnych wybranych przez dziecko (wychowanka).
Placówki mają następujące obowiązki:
1. Poszanowanie i podtrzymywanie emocjonalnych więzi łączących dziecko z rodziną.
2. Praca na rzecz reintegracji rodziny.
3. Współpraca ze środowiskiem lokalnym na rzecz reintegracji rodziny.
4. Uzgadnianie istotnych decyzji o dziecku z nim samym oraz rodzicami.

Ad. 3. Rodzinne formy opieki zastępczej
Ustawa wprowadziła początkowo 3 rodzaje rodzin zastępczych:
1) Rodziny spokrewnione z dzieckiem zobowiązane do alimentacji

2) Rodzina zastępcza niespokrewniona, czyli obca nie może być zobowiązana do utrzymywania dziecka
są to rodziny, które uzyskują wsparcie finansowe. Muszą one utrzymywać kontakt z rodziną biologiczną. Każda z tych rodzin otrzymuje częściowy zwrot utrzymania dziecka od 700 do 1000 złotych.(jest to forma najszersza).

3) Rodziny niespokrewnione wypełniające zadania pogotowia opiekuńczego
Taką rodzinę tworzą odpowiednio przeszkolone osoby, z których jedna otrzymuje pieniądze za opiekę nad powierzonymi dziećmi. Taka rodzina jest gotowa przyjąć w trybie interwencyjnym każde dziecko do lat 10. Sprawuje opiekę czasową aż do chwili wyjaśnienia sytuacji dziecka. W rodzinie tego typu dziecko może przebywać nie dłużej niż 12 miesięcy. Czas ten w uzasadnionych okolicznościach może być przedłużony jeszcze o 3 miesiące.

Kolejna nowelizacja Ustawy wprowadziła nowe typy rodzin zastępczych:
4) Rodziny specjalistyczne niespokrewnione
Tworzą ją również osoby odpowiednio przeszkolone. Jedna z osób otrzymuje wynagrodzenie. Rodziny specjalistyczne opiekują się dziećmi niepełnosprawnymi, ale także tymi, które wymagają resocjalizacji i terapii. Rodzice tworzący tę formę opieki muszą cały czas podnosić swoje kompetencje i uzyskują wsparcie ze strony Centrum Pomocy Rodzinie i Dziecku oraz Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie.

5) Wielodzietne rodziny zastępcze niespokrewnione
Rodzina ta to też rodzina zawodowa, w której przebywa od 3 do 6 dzieci

Aby utworzyć rodzinę zastępczą trzeba spełnić następujące wymogi:
- mieć obywatelstwo polskie
- zaświadczenie o niekaralności
- wykształcenie średnie lub wyższe
- mieć mieszkanie
- jedno z rodziców musi mieć stałą pracę
- do 40 roku życia
- nie może być rodzicem zastępczym osoba przewlekle chora lub śmiertelnie
- nie musi być oboje rodziców (w adopcji jest to konieczne)

Ad. 4. Zadania PCPR- Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie
PCPR-y działają na terenie powiatu, czyli podlegają pod samorządy lokalne. Ich zadaniem jest koordynowanie działalności systemu opieki nad dzieckiem, inicjowanie nowych rozwiązań na rzecz dzieci i rodzin, zwłaszcza rodzin ryzyka. Jednym z naczelnych zadań jest reintegracja rodzin.

Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie ? ogólne zadania:
1. Organizują szkolenia dla kandydatów na rodziców zastępczych.
2. Zapoznają się z sytuacją rodzinną i ekonomiczną rodzin zastępczych w celu oceny zasadności umieszczenia w nich dzieci oraz przygotowania tych rodzin do pełnienia opieki w odniesieniu do konkretnego dziecka.
3. Diagnozują stan zdrowia i rozwoju psychospołecznego oraz stopnia demoralizacji rodziny.
4. Pomoc rodzicom zastępczym w określaniu stopnia trudności opiekuńczo ? wychowawczych.
5. Zaznajamianie się z sytuacją socjalno ? bytową rodzin biologicznych.
6. Ewaluacja rodzaju dysfunkcji i podejmowanie działań na rzecz kontaktów pomiędzy rodziną naturalną, a rodziną zastępczą.
7. Informowanie sądu o zawieraniu umów z rodzinami zastępczymi i częściowe pokrywanie kosztów utrzymania dziecka, a także informowanie o okolicznościach zagrażających dobru dziecka.
PCPR realizuje także zadania z zakresu pomocy społecznej, z zakresu administracji rządowej, rehabilitacji zawodowej, społecznej i zatrudnienia niepełnosprawnych.

W skład Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie wchodzą 3 sekcje:
1) Sekcja placówek stacjonarnych i rodzin zastępczych
2) Sekcja pomocy rodzinie
3) Sekcja rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych

Tworzy się obecnie inne Centrum Pomocy Rodzinie, które jest tworzone przy kuratorium oświaty. Ta placówka to Centrum Pomocy Dziecku i Rodzinie. W skład centrum wchodzi:
- pogotowie opiekuńcze
- ośrodek adopcyjno ? opiekuńczy
- poradnia psychologiczno ? pedagogiczna<