Fazy rozwoju twórczości plastycznej
Sztuka dziecka zmienia się wraz z jego wiekiem. Nie można jednak przeprowadzić dokładnej granicy pomiędzy nimi gdyż u każdego są one inne. W ostatnim 50-leciu badania psychologiczne rozwinęły się w dwóch kierunkach. Pierwszy dotyczył pomiarów rozwoju intelektualnego dzieci i opierał się na badaniach statystycznych. Stał się on płaszczyzną badań osobowości za pomocą metod projekcyjnych. Badał on charakter potrzeb, poglądów, zainteresowań i postaw strukturalnych osobowości na podstawie rysunków. Drugi dotyczy faz rozwojowych twórczości dzieci. Można je pogrupować w zależności do wieku:
1.2-4 rok życia-stadium bazgrot
2.4-7 rok życia-stadium przedschematyczne
3.7-9 rok życia-stadium schematyczne
4.9-12 rok życia-okres grup rówieśniczych
5.12-14 rok życia-stadium pseudonaturalistyczne
6.14-17 rok życia-sztuka w okresie dojrzewania
2 – 4 rok życia- stadium bazgrot
Pierwsze lata życia dziecka mają wielki wpływ na jego życie. Powstają wtedy postawy, postawy poczucie własnego „ja”. Do rozwoju tych elementów przyczyniają się w dużej mierze sztuki plastyczne. Dziecko w tym czasie reaguje na bodźce zewnętrzne choćby krzykiem, ale nas interesuje inna forma tej ekspresji- bazgranie. Dzieje się tak na całym świecie niezależnie od narodowości. Jest to naturalny element rozwoju psycho-fizycznego dziecka. Nazwa bazgrota nie jest bynajmniej określeniem negatywnym. Zarówno pedagogowie jak i artyści uważają taki przejaw twórczości dziecka jako autentyczny i szczery wyraz stosunku do świata. Bazgroły zazwyczaj pojawiają się około drugiego roku życia ale czasem trochę wcześniej koło 15 miesiąca. Jest to jednocześnie nauka rysowania i pisania. Ten etap ma duży wpływ na dalszą naukę dziecka np. W szkole. Nie jest to przedstawianie czegoś konkretnego tylko „prezentacja formy wizualnej”. Dziecko w tym okresie nie kontroluje gestów i zaciśniętej dłoni. Jednak po paru tygodniach zaczyna panować nad tymi ruchami i zaczyna pozostawiać kształty, które potem z małymi modyfikacjami powtarza. Nad takimi pracami przeprowadzono niewiele badań ale zasadniczo można je podzielić na:
1) bazgroły bezładne,
2) bazgroły kontrolowane,
3) bazgroły nazywane
1) bazgroły bezładne
Są to znaki stawiane przez dziecko przypadkowo. Różnią się długością i kierunkiem. Czasami nakładają się na siebie i powtarzają. Zdarza się, że dziecko w czasie rysunku odwraca głowę i bazgrze nadal. Prace są zespołem chaotycznie rzucanych plam barwnych .. Pędzlem zaczyna się posługiwać dopiero około trzeciego roku życia do tego czasu dziecko chętnie maluje palcami, całą dłonią. Kredka czy ołówek trzymany jest w pięści, do góry nogami czy bokiem. Ruchy wykonywane są nie nadgarstkiem tylko całą ręką gdyż dziecko w tym wieku nie umie jeszcze dobrze kontrolować mięśni. Dwulatek nie potrafi powtórzyć kształtu koła ale dość dobrze radzi sobie z linią. Widać tu nie próbę odwzorowania przestrzeni ale fascynację czynnością rysowania. Rysunki na ścianach czy meblach ją rezultatem takich ruchów (i nierzadko brakiem zapewnienia przez rodziców odpowiednich materiałów do rozwijania się takiej aktywności). Dziecko zapytane o temat pracy często zmienia zdanie, na początku jest to samochodzik a za chwilę mamusia.
2)bazgroły kontrolowane
Po około sześciu miesiącach od rozpoczęcia rysowania dzieci zaczynają zauważać związek pomiędzy swoimi ruchami a tym co powstaje na papierze. Jest to bardzo ważny etap w życiu dziecka ponieważ zaczyna on wtedy kontrolować znaki które stawia. Cała kartka zostaje wykorzystana na powtarzające się linie koliste, poziome, pionowe. Dziecko nie odrywa ręki od kartki więc rzadko pojawiają się pojedyncze małe figury i kropki, potrafi powtórzyć koło, krzyżyk ale z kwadratem sobie nie radzi. Bazgranie jest już dopracowane a autor dostrzega podobieństwo między rzeczywistością a tym co narysowało. W tym czasie ważni są dorośli wokół dziecka gdyż chętnie chwali się ono swoimi pracami. Trzylatki najczęściej wybierają czerwony, żółty, niebieski i czarny kolor.
3)bazgroły nazywane
Zaczyna się nazywanie tego co się narysowało np. „to jest kot” chociaż niekoniecznie przypomina to kota. Dowodzi to jednak tego, że zmienił się sposób myślenia dziecka. Etap ten występuje w wieku około 3,5 lat. W tym okresie dziecko ma pewne wyobrażenie tego co chce namalować czy narysować. Rysunek jest sensownie rozmieszczony na kartce i często opisany co się na nim dzieje. Dziecko często kieruje te wypowiedzi do samego siebie.
Jest to zapis tego co dzieje się w około I tak np.: linia u góry to drzewo, a linia falista to pies. Czasem linie tworzą zarys jakiejś postaci. Powstaje tzw. „głowonóg” stworzony z kilku kresek i okręgu, bez włosów czy oczu.
4-7 rok życia-stadium przedschematyczne
Rozpoczyna się świadomie tworzenie kształtu, który pozostaje w związku z otaczającym światem. Znaki i bazgroły są kontrolowane i odnoszą się do przedmiotów spostrzeganych przez dziecko. Jest to zapis jego procesów myślowych i można odczytać z nich co jest ważna dla dziecka i jaki jest jego stosunek do otoczenia. Prace 4-latków są już trudniejsze do interpretacji. Pięcioletnie dziecko dobrze radzi sobie w rozróżnianiu zwierząt, ludzi, drzew lub domów. U sześciolatka kształty zmieniają się już w konkretne rzeczy. Treścią jest cały otaczający dziecko świat. U pięciolatka poszerza się on o programy telewizyjne, bajki i baśnie. W tym przedziale wiekowym „głowonóg” ma : głowę zawierającą elementy włosów przedstawionych jako skręcone spiralki lub kresek skierowanych ku górze lub ku dołowi, oczu przedstawionych za pomocą kropek lub kresek, nosa przedstawionego za pomocą linii skierowanej w dół oraz ust przedstawionych jako kreskę poziomą. Z głową łączy się bezpośrednio tułów utworzony przez połączenie kończyn linią poziomą. Głowa jest związana z jedzeniem i mową, nogi i ręce służą do poruszania się. Sześciolatek przedstawia postać ludzką w proporcjach zbliżonych do rzeczywistych. Czasami pojawia się też szyja. Postać pokazywana jest w układzie frontalnym. Przedstawienie ruchu pojawia się u 5-6 latków. Wyrażany on jest przez układ rąk i niezginających się w kolanach nóg. Zginanie korpusu ciała pojawia się po około roku od tych przedstawień. Około szóstego roku życia pojawiają się rysunki złożone z wielu części. Te same przedmioty przedstawiane są w inny sposób. Dopiero kiedy dziecko ma około siedmiu lat wyrabia sobie pewien schemat. Można to zauważyć np. u pierwszoklasistów – jeden przedmiot zawsze rysowany jest w podobny sposób. Dzieci przedstawiają równie chętnie zwierzęta i ludzi. Rysują je podobnie głowa i łeb np. ptaka nie różnią się. Charakterystyczne jest z kolei ujęcie z profilu, wtedy można zauważyć różnicę. Czterolatki rysują drzewo w schematyczny sposób – jednoliniowy konturowy pień i szeroko rozbudowana korona drzewa, złożona z rozchodzących się linii, przechodząca do owalu lub nawet koła. Pięciolatki wypełniają ją liśćmi, kwiatami a czasem nawet ptasim gniazdem. Pojazdy mechaniczne pojawiają się u 4 – 5 latków. Są to zazwyczaj prostokąty i koła, a dopiero u sześciolatków można zidentyfikować co jest na rysunku. W przeciwieństwie do postaci ludzi i zwierząt pojazdy nie są schematyczne. U dzieci 4 – 7 letnich barwa wyraża emocje. Nie ma on czasami w ogóle związku z rzeczywistością, pomarańcz i żółć wyraża zazwyczaj radość, a brąz i czerń smutek. Mimo, nie kolor nie jest dokładnym odwzorowaniem rzeczywistości to dzieci cieszą się z samego używania go. Pojęcie przestrzeni to dla dziecka wszystko to co wokół niego. Przedmioty dziecko widzi tak jak uświadamia sobie ich obecność – wyżej, niżej, obok. U pięciolatków staje się formalnym elementem nadrzędnym kompozycji. Badania, które przeprowadzono na grupie 5 – 6latków dowodzą, że mają one lepsze wyczucie harmonii niż 15-latkowie. U siedmiolatków widać początek układów pasowych i topograficznych.
7-9 rok życia – stadium schematyczne
Schemat czyli to co dziecko samo wypracowało i powtarza wielokrotnie, podlega modyfikacji i zmianom, jest elastyczny. W tym okresie zaczyna się przedstawianie scen rodzajowych. Schemat określa to co dziecko rozumie pod pojęciem człowieka i otoczenia, dlatego ważne są odchylenia od niego. Można zauważyć trzy podstawowe formy odchyleń:
1)wyolbrzymianie ważnych elementów
2)zmniejszanie lub pominięcie części nieważnych lub podlegających tłumaczeniu
3)Zmiana symboli ważnych elementów.
Źródłem odchyleń jest doznanie własnego „ja” lub emocjonalne znaczenie poszczególnych elementów. Przedstawienia człowieka pełne są detali np.palce, oczy, usta, nos, stopy, szyja... Częściej pojawiają się pojazdy, zwierzęta, rośliny. U dziewięcio i dziesięciolatków pojawiają się przedstawienia życia w kosmosie, podmorskie podróże, sceny historyczne czy martwe natury. Wszystko zależy od zainteresowań i formującej się psychiki dziecka. Schemat dotyczy np. postaci ludzkiej, drzewa, psa...dokładność przedstawienia zależy od tego jaką wiedzę posiada autor. Proporcje są zbliżone do naturalnych, widać wiele detali. Dziecko odkrywa że jest częścią otoczenia. Pojawia się tzw. linia postawy. Dziecko w tym czasie nie potrafi jeszcze oddać trójwymiarowej przestrzeni, można zobaczyć jedynie dwa wymiary. Linia postawy ma swój odpowiednik w postaci linii nieba rysowanej u góry strony. Przestrzeń nad nią to niebo, pod linią postawy to ziemia a pomiędzy nimi powietrze. Czasem występują dwie linie, jedna symbolizująca powierzchnię terenu a druga górę. Innym sposobem ukazania przestrzeni jest rysowanie przedmiotów prostopadle do linii postawy co wygląda jakby były „do góry nogami”. Dzieci mieszają też rzut poziomy z pionowym i ukazują na jednym rysunku sytuacje, które wydarzyły się w różnym czasie. Robią to na wzór komiksu lub na jednym rysunku. Zauważyć można również przedstawienie zwane prezentacją rentgenowską – ukazanie np.wnętrza budynku wraz z jego widokiem z zewnątrz. Około 7-9 roku życia dzieci zauważają związek między kolorem a przedmiotem. Pojawiają się generalizacje typu „trawa jest niebieska”. Jest to oznaka początku abstrakcyjnego myślenia. W tym okresie widać rytmiczność na pracach dzieci. Nieświadomie powtarzają one schemat czy formy. Uczenie w tym czasie zasad kompozycji mogłoby być dla wyobraźni dziecka bardziej destrukcyjne niż konstruktywne.
9 – 12 -roku życia - okres grup rówieśniczych
W tym okresie dziecko odkrywa, że jest członkiem grupy. Mają wspólne zainteresowania, sekrety wspólnie się bawią, grupują się w „paczki”, składające się z dzieci tej samej płci. Nastolatki w tym wieku mają swój osobisty świat, sekrety przed dorosłymi, własne plany i wspomnienia. Postać ludzka na rysunkach przedstawiana jest już nie w sposób schematyczny. Dziewczynki przedstawiane są w sukienkach a chłopcy w spodniach. Dziecko zyskuje wrażliwość na detal ale traci wrażliwość na ruch. Każda część ciała ma swoje znaczenie, postać jest często przesadnej wielkości, zdarza się że jedna ręka jest narysowana inaczej niż druga. Często dzieci przedstawiają konie i samochody, korygują rentgenowskie przedstawienia jako nie zgodne z rzeczywistością. Zaczyna się praca nad barwą, rozróżnianie np.błękitu nieba od błękitu wody ale brak jeszcze różnicowania koloru w świetle i cieniu, pod wpływem czynników zewnętrznych. Jest to okres kiedy dzieci zaczynają przedstawiać płaszczyznę – najpierw jest to kilka linii i wypełnienie między nimi. Linia postawy zaczyna być linią horyzontu. Nad nią wypełnione kolorem aż po krańce kartki niebo, przedmioty zaczynają się przysłaniać na wzajem. W tym okresie pedagog powinien uświadomić ucznia o tym co jest naturalne i autentyczne a co nienaturalne i nieautentyczne, pokazać sposoby odkrywania piękna naturalnego np.kamyki, muszelki. W dziecku rodzi się świadomość przyozdabiania różnych rzeczy.
12-14 rok życia-stadium pseudonaturalistyczne
Rozpoczyna się okres rozumowania, dojrzewania i dorastania. Procesy poznawcze: pamięć, wyobraźnia, myślenie osiągają pełną dojrzałość rozwojową. Rozwija się obserwacja intelektualna, pamięć mechaniczna i logiczna oraz wyobraźnia odtwórcza i twórcza, krytyczne podejście zarówno do świata jak i własnej osoby. Często rysowana jest wtedy postać ludzka z przesadzonymi cechami płci. Rysunki takie są często ukrywane przez młodzież, gdyż są one powodem wstydu i poczucia winy. Barwa zmienia się zależnie od światła, cienia, odległości, widać zmiany w materiale będące wynikiem ruchu. Człowiek w tym okresie dąży do odwzorowania cech szczególnych rysowanej osoby takich jak rysy twarzy, styl ubrania, fryzura, ozdoby. W tym okresie młodzi twórcy zaczynają wyczuwać trójwymiarową przestrzeń i właśnie w tym okresie zaczyna się nauka w I gimnazjum. Program plastyki i sztuki w tym okresie przewiduje naukę o podstawach perspektywy. Osoby tym wieku same się ubierają i dobierają dodatki-mają własne intuicyjne poczucie koloru i formy, zindywidualizowanie postrzeganie barw. Zeszyty pełne są kolorowych ilustracji – szczególnie ostatnie strony. Wiele osób w tym wieku zbiera jakieś przedmioty, od znaczków, przez muszelki, plakaty, karty telefoniczne, po stare budziki czy zdjęcia np.koni.
14 – 17 rok życia-sztuka w okresie dojrzewania
Zajęcia plastyczne w okresie szkoły średniej są dla jednych zbędnym siedzeniem w szkolnej ławce a dla drugich czymś na co czeka się cały tydzień. Jest to świadomy wysiłek i aktywność. Szesnastoletni człowiek będzie rysował tak samo jak w dwóch-trzech latach ubiegłych. Jeśli uczestniczył w zajęciach rozwijających zdolności artystyczne będzie się dalej rozwijał. Jest to wtedy świadoma chęć rozwijania się w tym kierunku. Często w twórczości tego okresu ma odbicie zainteresowanie określonymi problemami społecznymi. Często są to prace oparte o obserwację prawdziwego modela lub martwej natury. Proporcje i kształty są realistyczne, kolor lokalny i abstrakcyjny, kompozycja wielowarstwowa i wieloelementowa. Pojawiają się świadome próby interpretacji i deformacji przedstawianego obiektu.
Praca pedagoga jest bardzo potrzebna przy plastycznym rozwijaniu się dziecka. Odpowiednia wiedza podana dziecku w odpowiednim momencie i formie przyczynia się do jego rozwoju. Jednak powiedzenie np.o problemie koloru lokalnego czy perspektywie w nieodpowiednim do tego czasie może na trwałe zniechęcić dziecko do dalszej twórczej pracy. Trzeba więc dostosować plan nauczania do tego na jakim etapie rozwoju znajduje się uczeń i uważać aby pomóc ale nie zaszkodzić.
BIBLIOGRAFIA
1)Lowenfeld V. i Brittain W. D. Twórczość a rozwój umysłowy dziecka. Warszawa 1977.
2)Popek St. Analiza psychologiczna dzieci i młodzieży. Warszawa 1978.
3)Szuman St. Sztuka dziecka. Warszawa 1990.
4)Trojanowska A. Dziecko i plastyka. Warszawa 1983