Wiek przedszkokny - zabawa i twórczość dziecka

Okres przedszkolny

Okres przedszkolny to okres od 3 do 7 lat. Jest to poprzedzający naukę w szkole, w czasie której u dzieci zachodzi wiele zmian w psychice. Nazwa okres przedszkolny wynika z tego, że około 50% dzieci zaczyna w tym czasie uczęszczać do przedszkola, a za tym idzie staje się ono przedmiotem oddziaływań systemu oświatowego. W tym okresie czynności rozwojowe dziecka ulegają zmianie, albowiem dziecko wychodzi poza rodzinę, poznaje dalszych krewnych, poznaje urządzenia domowe i ich funkcje społeczne, oraz poznaje otoczenie poza domem (zarówno lokalne jak i przyrodnicze). Nowym czynnikiem rozwojowym staje się oddziaływanie nowego systemu w postaci nauczania i wychowania kształtującego społeczne zasady zachowania i postawy prospołeczne (np. życzliwość, szacunek do innych i ich pracy). W obrębie okresu przedszkolnego możemy wyróżnić trzy fazy:
1) Faza pierwsza (wczesna) obejmuje wiek od 3 do 4 lat. W tej fazie dzieci są jeszcze na ogół mało samodzielne (nie radzą sobie same w różnych sytuacjach życiowych i wymagają pomocy dorosłych np. przy ubieraniu się). Także zasób doświadczeń tych dzieci jest jeszcze niewielki a słownik obejmuje około 1000 wyrazów. W tym okresie dzieci lepiej rozumieją polecenia kierowane bezpośrednio do nich niż te dawane całej grupie.
2) Faza druga (średnia) obejmuje wiek od 4 do 5,5 roku. Dzieci w tym wieku znajdują się w fazie myślenia, rozwiązuje zadania na płaszczyźnie manipulacyjnej i ruchowo-spostrzeżeniowej. Zabawy w tym wieku są nadal dość proste i krótkie (dziecko nie potrafi kontrolować uwagi przez dłuższy czas i szybko zmienia przedmiot swoich zainteresowań). Dzieci w tym wieku charakteryzuje duża chwiejność uczuciowa i wrażliwość, są one już dość samodzielne i zaradne, nawiązują także przyjazne kontakty z rówieśnikami ( ze względu na impulsywność dzieci w tym wieku nie brak także konfliktów) i lubią ich towarzystwo. Około 5-go roku życia dziecko wkracza w „wiek pytań”. Dziecko odkrywa świat zadając rodzicom mnóstwo (często kłopotliwych) pytań, starając się w ten sposób poznać świat. Jest ono bardzo żywe i ruchliwe, bardzo dociekliwe i wścibskie, a jego doświadczenia są coraz szersze.
3) Faza trzecia (późna) obejmuje wiek od 5,5 do 7 lat. Dzieci w tym wieku przejawiają żywe zainteresowanie światem przyrody oraz niektórymi zjawiskami społecznymi. W tym okresie zmienia się także sposób przyswajania wiedzy. Dziecko jest już zdolne na dłużej skupić na czyjś uwagę. Samodzielność dziecka i wyższy stopień jego usamodzielnienia sprzyja powierzaniu mu przez dorosłych odpowiedzialnych zadań (np. drobne zakupy). W tym okresie bardzo bogate jest życie uczuciowe dziecka.

Aktywność dziecka

Podstawową formą aktywności dziecka w wieku przedszkolnym jest zabawa (podejmowana spontanicznie i wykonywana dla przyjemności) ale wraz z wiekiem rozmaite zajęcia nabierają w życiu dziecka coraz większego znaczenia. Dalej sytuuje się nauka (w tym wieku dziecko nie ma jeszcze świadomości nauki i jest nakierowane na jakąś czynność zmierzającą do nauczenia się nowej rzeczy) i pracy (czynności narzucane przez dorosłych). W trzeciej fazie wieku przedszkolnego niektóre formy nauki i pracy zostają wyodrębnione w postaci czynności specyficznych (pomoc w domu, odwzorowywanie literek itp.). Wstępując do szkoły dziecko jest już całkowicie zdolne do podejmowania czynności intencjonalnych (zmierzających do uzyskania jakiegoś celu).
W wieku przedszkolnym zabawa dziecka przybiera wiele różnorakich i bogatych form. Wraz z wiekiem zmieniają się także zabawy. Dziecko przechodzi od zabaw samotnych do zabaw równoległych, następnie aż do zabaw zespołowych z podziałem na role. Najbardziej typowe dla tego okresu są dwa rodzaje zabaw:
a) Zabawy tematyczne – przełomowym momentem w rozwoju tych badań jest świadome podjęcie i podtrzymywanie w toku zabawy określonej roli. Tematyka tych zabaw jest na ogół szeroka i różnorodna, a krąg tematów rozwija się wraz z wiekiem. Zabawy tematyczne dzieci starszych są dłuższe i bardziej stałe (od 10-15 minut zabawy w grupie najmłodszej, do 40-50 minut w grupie najstarszej, w której dzieci potrafią już kontynuować i rozwijać ten sam temat zabaw przez kilka dni). W tych zabawach wraz z wiekiem bierze udział coraz większa liczba dzieci, a przedmioty i zabawki są używane z znaczeniu symbolicznym (np. guziki to pieniądze). Dziecko dokonuje selekcji przedmiotów które ma do dyspozycji wybierając te, które odpowiadają charakterowi zabawy. Struktura dziecka zmienia się w miarę rozwoju mowy, staje się ono coraz bardziej planowe i konstrukcyjne, ukierunkowane na realizację kolejnych faz zabawy.
b) Zabawy konstrukcyjne – początki tych zabaw obserwujemy już u dzieci 2-letnich, ale dopiero w wieku przedszkolnym wzrasta ich liczba. Mamy trzy charakterystyczne tendencje w rozwoju zabaw konstrukcyjnych:
- wykorzystywanie coraz bardziej różnorodnego materiału konstrukcyjnego (zbogaca się treść i forma wytworów dzieci)
- uprawnienie techniki czynności konstrukcyjnych
- coraz bardziej świadome planowanie poszczególnych etapów czynności.
Najczęściej wykorzystywanym materiałem zabaw konstrukcyjnych są klocki. Dzieci 4-letnie ustawiają budowle dwuwymiarowe, 5-letnie ustawiają budowle trójwymiarowe (zamykanie przestrzeni w strukturach). Jak widać wraz z wiekiem dzieci wykonują budowle bardziej złożone przy tym różnorodnego materiału (coraz bardziej planując dalsze posunięcia). Dzieci przechodzą od zainteresowania samą czynnością do zainteresowania się jej wytworem i wynikiem. Wraz z wiekiem pojawia się także budowanie według wzoru, co wymaga większych operacji analityczno-syntetycznych.
Twórczość artystyczna dziecka

W wieku przedszkolnym dzieci chętnie malują, rysują, lepią z plasteliny, wycinają wycinki, co wykonują dla zabawy.
Rysowanie dziecka jest formą ekspresji a nie „sposobem tworzenia piękna”. Dziecko nie jest tylko biernym odbiorcą świata, ale także osobą czynnie ustosunkowującą się do różnych dziedzin sztuki. Polega to na asymilacji, żywych reakcji emocjonalnych i przetworzeniu treści (w zabawie lub w twórczości plastycznej). W wyniku tych przetworzeń, niejednokrotnie powstają dzieła o znacznej wartości artystycznej. Dziecko posługuje się swoistym językiem graficznym.
Około 5-6 roku życia dziecko wchodzi w stadium uproszczonego schematu – pojawiają się elementy figuralne stosowane z rozmysłem . rysowane postacie lub przedmioty są uproszczone, zgeometryzowane, usztywnione, statyczne, kanciaste lub zaokrąglone. Budowa z figur powoduje, że rysunek dziecka pozbawiony jest proporcji, jest mało przejrzysty, monumentalny i archaiczny, a mimo to cechuje go oryginalność i świeżość. Rysunek w tym okresie charakteryzuje duża ilość kolorów i ciekawe kompozycje. W 7 roku życia pojawia się udoskonalony i wzbogacony schemat. Linie stają się giętkie i płynne, ale rysunek nadal jest nieproporcjonalny – to co ważne jest na pierwszym planie. Pojawia się tematyka, a kolorystyka staje się bardziej naturalna, pojawia się ruch i profil rysunku. Dziecko dokonuje w rysunku ekspresji swoich przeżyć.
Inne formy twórczość plastycznej to ulepianie , wycinanki, wydzieranki itp. W ulepiankach dziecko 3-4 letnie przeważa forma jednoczęściowa (np. pionowo stojący wałek to człowiek). W dalszych fazach wieku przedszkolnego wzbogaca się tematyka ulepianek dzieci (w starszych grupach przedszkolnych są one już w pełni trójwymiarowe).

Spostrzeżenia dziecka wyrażone w rysunku

Prace plastyczne dzieci nie są żywą kopią otoczenia, ale jego wewnętrznym modelem. W rysunkach dzieci przedstawia własna wizję świata, wiedzę o nim, wyobrażenia dotyczące fragmentów poznawanej rzeczywistości. Percepcja ta jest subiektywna (niedoskonała), bowiem dziecko spostrzega w sposób wybiórczy (spostrzega to, co jest dla niego ważne). Na początku wieku przedszkolnego w rysunkach dzieci dominuje bezgrota figuralna, oraz nadawanie bezgrocie znaczenie (narysowałem kotka czy samochód), dziecko zaczyna podejmować rysowanie z pewnym zamiarem.

Rozwój wrażeń i spostrzeżeń

Dzieci potrafią wcześniej rozróżniać barwy niż je nazywać (4-letnie dzieci potrafią nazywać jeden z podstawowych kolorów, a 5-letnie już cztery – niebieski, zielony, żółty i czerwony). W wieku przedszkolnym dzieci potrafią też rozróżniać odcienie barwne, a wraz z wiekiem wzrok staje się ostrzejszy. Badania wykazały, że wprowadzenie nazwy do sfery doznań zmysłowych zmienia w zasadniczy sposób wrażenia i spostrzeżenia dziecka (stwarza ono podstawę do uogólnienia).
W wieku przedszkolnym następuje rozwój słuchu werbalnego i muzycznego oraz rozwój wrażliwość kinestetyczna. W grupach przedszkolnych zajęcia muzyczne zaczynają się od rozwoju poczucia rytmu i harmonii. W rytm muzyki dzieci skaczą, klaszczą, przytupują lub tańczą, upraszczając jednak układ rytmiczny.
Spostrzeżenia dziecka w wieku przedszkolnym cechuje synkretyzm i subiektywizm, są z reguły chaotyczne i nieuporządkowane. Na początku okresu przedszkolnego spostrzeżenia dziecka mają ścisłe z działaniem, co zmienia się wieku, kiedy to spostrzeżenia dziecka stają się coraz bardziej pełne, dokładne i wykończone, co umożliwia im reprodukowanie kształtów. Już we wczesnym okresie przedszkolnym dzieci starają się zrozumieć sens obrazka, dlatego też mają tendencje do doszukiwania się w kształtach geometrycznych znanych im przedmiotów (np. trójkąt to daszek, a kwadrat to kieszonka).

Emocje dziecka

Wiek przedszkolny to wiek dużego zróżnicowania uczuciowego. Dziecko nie potrafi tłumi swoich emocji, co zmienia się wraz z wiekiem. Do około 6-tego roku życia uczucia dzieci cechuje impulsywność i afektywność, a emocje są silne i gwałtowne choć krótkotrwałe. U 3-letniego dziecka obserwujemy równowagę emocjonalną, a już u 3,5-letniego ta równowaga ulega rozproszeniu. Dziecko staje się kłótliwe, lękliwe, przesadnie czułe i agresywne. W wieku 5 lat dziecko nabiera zaufania i odnosi się przyjaźnie do dorosłych. U 6-latka znów następuje kryzys uczuciowy. W jego zachowaniu przeważa podniecenie i agresja (która często udowadnia się w zachowaniu wobec roślin, zwierząt czy młodszych dzieci), choć jeżeli chce potrafi być grzeczny. Kryzys ten mija dopiero około 7 roku życia (jest to tzw. „wiek rozumu” – dziecko zaczyna panować nad swoimi emocjami). Wraz z wiekiem maleje częstotliwość lęków, wzrasta natomiast liczba reakcji gniewu. W największej mierze lęki spowodowane są strachem przed brakiem akceptacji, osamotnienia, wyśmiewania itp.

Rozwój myślenia

Na początku okresu przedszkolnego myślenie dzieci jest mimowolne (dziecko nie potrafi jeszcze dokonywać logicznych operacji umysłowych), co zmienia się pod koniec tego okresu. W wieku przedszkolnym charakterystyczne jest myślenie konkretno – wyobrażeniowe, chociaż dzieci nie rezygnują całkowicie z myślenia sensoryczno – motorycznego (poznawania poprzez zmysły). Dzieci w myśleniu zaczynają wychodzić poza teraźniejszość, choć nadal ona dominuje. Myślenie dzieci w wieku przedszkolnym jest podporządkowane zadaniom praktycznym i związane z konkretnym celem. Różne czynności, które dziecko wykonuje w tym wieku (bez względu na to czy zainicjowane przez osoby dorosłe) są na początku czynnościami poznawczymi, w które włączają się procesy myślowe. Stopniowo działanie staje się celowe i zorganizowane, (co zwraca uwagę na związki myślenia z działaniem). Właśnie w wieku przedszkolnym myślenie zaczyna odrywać się od bezpośredniej sytuacji i przechodzi w myślenie oglądowo – obrazowe (oparte na wyobrażeniach). W rozwoju myślenie bardzo ważna jest mowa, gdyż dzięki niej można wytworzyć się jakiś plan działania. Myślenie dziecka w wieku przedszkolnym odrywa się od konkretów, dzięki czemu następuje podzielność uwagi i procesy poznawcze następują szybciej.

Teorie zabawy

- Frbel – potrzeba zabawy – dążność do samo wyrażania się dziecka; instynkty stanowią w duszy dziecka „nie przerwaną jednię”, są nierozłączne i działają razem takim działaniem gdzie przejawiają się wszystkie instynkty jest zabawa.
- Maria Montessori – nie docenia roli zabawy; odrzuca zabawy inscenizacyjne, bajki a nawet rysunek dowolny, odrzuca wszelką samorzutną twórczość dziecka.

Teoria wytchnienia - zabawa jest wytchnieniem dla zmęczonego organizmu – jest słuszna dla dorosłych; dzieci bawią się najlepiej, gdy są wypoczęte zaraz po obudzeniu.

Teoria nadmiaru energii – (wg H. Spencer) u dzieci istnieje nadmiar energii życiowej, siły gromadzą się gdyż dzieci nie pracują i ten nadmiar wyładowują w zabawie; dzieci odtwarzają zwykle znane czynności.

Teoria atawizmu – (wg s. Hall) zabawy są szczątkami dawnych pokoleń, które zachowały się u dzieci, w zabawie dochodzą do głosu atawistyczne skłonności natury ludzkiej, a jej celem jest wyzbycie się szczątków zbędnych już funkcji (polowanie).

Teoria ćwiczenia przygotowawczego – (wg K. Groos) zabawa jest to ćwiczenie czynności i ruchów potrzebnych w przyszłym życiu, przygotowanie do późniejszych poważnych czynności życiowych.

Zabawa jako podnieta wzrastania – (wg H. Carr) zabawa oczyszcza z dążności przeciwspołecznych, z którymi się rodzimy – działa jako podnieta wzrastania, w szczególności na system nerwowy.

Teoria funkcji zastępczej – (wg E. Clpared) zaspokojenie potrzeby działania, wykonywania „na niby” tego, czego robić nie może oraz ćwiczenie funkcji ogólnych (spostrzeganie, tworzenie pojęć, uczenie się itp.) i funkcji specjalnych (walka, gonitwy, miłość, naśladownictwo).