Gra światła i cienia.

Niniejsza praca jest scharakteryzowaniem sztuki Baroku /XVII i XVIII w./ z podzieleniem jej na trzy oddzielne, choć idące ze sobą w parze grupy sztuki :

- architektura
- rzeźba
- malarstwo

Zawarty tu został również rys historyczny dotyczący powstania sztuki Baroku oraz jej przebiegu aż do ostatniej jego fazy ,, Roccoco”- który przedstawia się następująco :

- przedstawienie budowy poszczególnych elementów kościoła i pałacu barokowego
- główna charakterystyka barokowego rzeźbiarstwa / Włochy/
- przedstawienie sztuki w malarskiej na arenie Europy w dobie Barok, znaczenie różnic w twórczości barokowych malarzy, a jednocześnie podobieństw oraz style i rodzaje malarstwa rozwinięte w omawianej epoce.



Pogodna, harmonijna sztuka Odrodzenia była odbiciem wewnętrznego spokoju człowieka, który nie wchodząc w konflikt z kościołem mógł poznać świat, przyrodę i rządzące nią prawa.

Spokój ten zburzyła reformacja. Zapoczątkowana w 1517 r. przez Marcina Lutra, szybko ogarnęła wiele krajów Europy. Podając w wątpliwość wiele podstawowych prawd wiary głoszonych przez Kościół Katolicki, protestanci w umyśle człowieka późnego Odrodzenia zasiali wątpliwości, każąc im na nowo rozważyć swój stosunek do religii i do świata. Wpływy kościoła katolickiego uległy w Europie znacznemu ograniczeniu. Idee protestantyzmu dotarły do wielu krajów, a w niektórych / Niemcy i Holandia/ stały się obowiązujące.

W roku 1545 na soborze trydenckim kościół katolicki przystąpił do przeciwdziałania, powołując do walki z herezją również sztukę. Na pewno nie nadawała się do tego celu pogodna, spokojna i bliska człowiekowi sztuka Odrodzenia. Teraz sceny religijne miały być malowane w ten sposób, aby człowiek wobec nich poczuł się mały, słaby, bezradny.

Był to zarazem okres, gdy po latach wzrostu mieszczaństwa, na powrót do głosu dochodzi magnateria. Wielcy feudałowie doskonale rozumieli, że okazałość ich rezydencji wyposażonych w niezmierne bogactwo malarskich i rzeźbiarskich ozdób podniesie ich znaczenie wobec podwładnych. A zatem zarówno władzy kościelnej, jak i świeckiej zależało na spotęgowaniu oddziaływania obrazow,rzeźb i budowli. Dokonano tego, mówiąc najogólniej przez zastąpienie statycznej kompozycji renesansu kompozycja dynamiczna, wyrażająca gwałtowny ruch oraz przez spotęgowanie działania kontrastów światło cieniowych, tworzących nastrój niepokojącej tajemniczości.

W sztuce, wyrażającej dotychczas radość płynącą z bezpieczeństwa człowieka wobec Boga i władzy- pojawił się niepokój i dramat.

Takie były narodziny sztuki Baroku, która rozwijała się od około 1600 roku do mniej więcej połowy XVIII wieku, ogarniając swym zasięgiem niemal wszystkie kraje Europy, a także Amerykę Środkową i Północną z Meksykiem / od roku 1521-po podboju przez Corteza – była to posiadłość Hiszpańska/.

Należy dodać od razu, że forma dzieł barokowych w rożnych krajach prezentowała się rozmaicie. Budowle najbardziej okazałe i najbogaciej zdobione wznoszono np. w Niemczech oraz Hiszpanii, natomiast najskromniejsze w Anglii i Francji gdzie renesans nigdy nie poszedł w zapomnienie. Dotychczas w pełni nie wyjaśniono pochodzenia słowa ,,barok”.

W języku portugalskim słowo „barocco” /czyt barokko/ oznacza perłę o niezwykłym kształcie, a więc rzecz dziwna wyszukaną. Natomiast w XVI wieku we Francji słowem

„barogve” określano wyjątkowe bogactwo ozdób. Oba te znaczenia doskonale pasują do odzwierciedlenia tego okresu.

Po przedstawieniu rysów historycznych baroku chciałbym przejść do poszczególnych grup sztuki.

ARCHITEKTURA

Architektura baroku nie wytwarzała nowego rodzaju budowli o innym niż dotychczas przeznaczeniu. Nadal wznoszono kościoły, pałace domy mieszkalne, siedziby władz miejskich. Uważa się jednakże za najważniejszą dziedzinę sztuki, bez niej bowiem nie powstałoby z pewnością wiele najwspanialszych malowideł i rzeźb przeznaczonych specjalnie do dekoracji fasad i wnętrz architektonicznych. Najważniejszymi były dwa rodzaje budowli- wiążące się z działalności władzy kościelnej i świeckiej : kościołem i pałacem.

Najbardziej charakterystyczne kościoły tej epoki wznoszone były na planie krzyża łacińskiego i posiadały kopułę nad skrzyżowaniem naw. W rozplanowaniu wnętrza różniły się jednak od kościołów Odrodzenia. W miejscu naw bocznych oddzielonych od nawy głównej rzędami kolumn pojawiają się kaplice jako osobne pomieszczenia, głębsze (niekiedy kwadratowe) lub płytsze, połączone z nawą główną rzędami półkolistych arkad. Zarówno nawa główna jak i kaplice przykrywane były sklepieniem kolebkowym. Wzorem dla tych kościołów, naśladowanym nie tylko we Włoszech, lecz także w innych krajach, był kościół zakonu jezuitów II Gesu, czyt. II Dżezu – zaprojektowany jeszcze w XVI w.(1568) przez architekta Vignolę, czyt. Winiolę ( 1507-1573), a po jego śmierci ukończony przez Giacomo Otella Porta ( ok.1540-1602).

W Polsce według wzoru II Gesu zbudowano kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie. Funkcję reprezentacyjną kościoła spełnia przede wszystkim jego strojna obficie dekorowana fasada ( przednia część budynku z wejściem), w miarę rozwoju architektury baroku coraz bogatsza i bardziej fantazyjna. Fasada typowa barokowego kościoła jest znacznie bogatsza od fasady renesansowej, a zarazem bardziej niespokojna. Rytm kondygnacji dolnej tworzy tu kilkanaście podpór ( kolumn i pilastrów ) tzn. płaskich filarów połączonych ze ścianą, na których spoczywa silnie wysunięty gzyms, nad nim zaś wznosi się szczyt podzielony w pionie nowymi podporami. Całość wieńczy trójkątny szczyt o wydatnym gzymsie. Kąty pomiędzy kondygnacjami o rożnej szerokości wypełniają tzw. ślimacznice, stosowane w wielu kościołach baroku. Zgodność poziomych elementów dźwigowych z siłą pionowych elementów podpierających jest tu w pełni zachowana, a jednak powstaje pomiędzy nimi napięcie, stwarzające wrażenie głębokiego niepokoju. Niepokój ten wzrasta w miarę jak promienie słońca zaczynają padać skośnie, załamując się na fragmentach wysuniętych przed plaszczyzną. Wrażenie wywołane potęgą barokowej fasady nie ustępuje po wejściu do kościoła. Punktem który przyciąga uwagę przybysz jest ołtarz. Wielkie malowidło ołtarzowe ujęte z obu stron wysokimi kolumnami albo posągami świętych. Rzeźby wypełniają zresztą cały kościół. Jedne są związane z jego wnętrzem na stałe, niczym przedziwny pełno plastyczny, ruchliwy ornament ( jak np. uczepione gzymsów nagie figurki uskrzydlonych dzieci tzw. putta, inne to wolno stojące posagi lub figurki nagrobkowe. W ozdobach wnętrz stosowano również bogate sztukaterie ( bogate ornamenty ze stiuku - stężałej mieszaniny wapna, sproszkowanego marmuru, gipsu i kleju. Często tworzono z nich ramy dla malowideł ściennych wydatnie podnoszących wspaniałość wnętrza.

Barokowe pałace wznoszono przede wszystkim z myślą o reprezentacji.

Forma tych budowli miała wyrażać potęgę władzy lub feudalnego pana musiała rzucać się w oczy. Fasady tego typu budowli urozmaicano dodatkowo przez dzielenie ich w pionie na trzy części. Część środkowa z wejściem –najbardziej okazała, wysunięta ku przodowi albo też cofnięta. W tym drugim przypadku wysuwały się ku przodowi oczywiście części boczne. Z ich przedłużenia powstawały tzw. skrzydła pałacu, ustawione w stosunku do części centralnej zwykle pod kątem prostym, tworząc w ten sposób prostokątny dziedziniec, zamknięty od ulicy ogrodzeniem z ozdobną bramą. Natomiast schody służyły nie tylko jako środek komunikacji miedzy schodami. Były one także miejscem uroczystego powitania gości, a zarazem zapowiedzią wspaniałości, jakie oczekiwały przybyszów w paradnych salonach pierwszego piętra. Na tę wspaniałość składały się malowidła ścienne i sufitowe tzw. plafony, często o charakterze iluzjonistycznym ujęte w ozdobne ramy ze stiuku, nadto lustra i obrazy, rzeźby na postumentach. Na tyłach pałacu rozciągał się ogród – bogata geometryczna kompozycja zbudowana ze strzyżonych drzew i krzewów tworzących szpalery ( zielone „ściany” ciągnące się zwykle wzdłuż alei) i zaciszne gabinety ( miejsca do posiedzenia na świeżym powietrzu)-wydzielone wysokim strzyżonym żywopłotem). Wygląd ogrodu uświetniała woda połyskująca w lustrach sadzawek, bijąca fontannami, tocząca się w dół specjalnie zbudowanymi kaskadami. W wzdłuż alei stały na cokołach rzeźby wyobrażające najczęściej postacie z antycznej mitologii. Pałac barokowy zwany „ miedzy dziedzińcem a ogrodem” najszerzej rozpowszechnił się we Francji, czego najwspanialszym przykładem jest Wersal pod Paryżem wzniesiony za czasów Ludwika XIV.

W Polsce najpiękniejszym pałacem tego rodzaju jest dawna rezydencja królewska w warszawskim Wilanowie nabyta przez Jana III Sobieskiego i na jego polecenie przebudowana w stylu barokowym przez architekta Augusta Locci.


RZEŹBA

Forma rzeźby barokowej, w porównaniu z rzeźbą odrodzenia, uległa bardzo znacznym przemianom. Przede wszystkim więc uległ statyczny spokojny układ figur uległ silnemu poruszeniu. Rzeźba kształtowała się w dwóch nurtach. Pierwszy nurt, ekspresyjny, cechowała dynamiczność formy, ekspresja przedstawiania postaci i jej uczuć, iluzjonizm, dramatyzacja nastroju. Drugi zaś nurt dążył do klasycznej formy. Barokowe rzeźby to oczywiście plastyka religijna, ale także fontanny miejskie jak np. fontanny autorstwa Gianlorenzo Berniniego w Rzymie i ogrodowe w Wersalu, oraz pomniki władców Piotra I w Petersburgu, czy Ludwika XIV w Wersalu i Paryżu. Najsłynniejszym rzeźbiarzem był Włoch Bernini Giovanni Lorenzo. Jego spuścizna jest niezwykle bogata. Był on przedstawicielem nurtu ekspresyjnego w rzeźbie. Jednym z najsłynniejszych dzieł Berniniego jest „ Ekstaza św. Teresy” z kaplicy kościoła Santa Maria della Vittoria w Rzymie. Św. Teresa z Awila była w owym czasie jedną z najpopularniejszych świętych.

Do ukazania zachwycenia św. Teresy rzeźbiarz użył architektonicznej oprawy ołtarza, wykorzystując grę świateł. W końcu sztuka barokowa jest swego rodzaju teatrem. Dlatego jego scena została oświetlona mitycznym światłem, które pada z okienka ukrytego pod ołtarzem. Zarówno w tym jak i w większości barokowych rzeźb tkaniny, silnie sfałdowane i jakby wzburzone wiatrem, podkreślają dynamikę dzieła, wzmagają zarazem żywą grę światłocienia.

Drugim wielkim rzeźbiarzem baroku był Niemiec Andreas Schluter ( 1664-1714 ), który pracując przez pewien czas w Polsce wykonał wiele świetnych dzieł, m in. dekoracje rzeźbiarskie w pałacu Krasińskich w Warszawie, a także w pałacu króla Jana III Sobieskiego w Wilanowie.


MALARSTWO

Malarstwo barokowe, było podporządkowane budowli, służąc albo uświetnieniu jej wnętrz, albo- jak w kościołach –podniesieniu religijnego nastroju. Było to malarstwo iluzjonistyczne, realizowane techniką freskową – w kościołach na sklepieniach i we wnętrzach kopuł, w pałacach zaś przede wszystkim na sufitach w formie tzw. plafonów. Malowidła posiadały jednaj jedną wspólną właściwość: były idealistyczne tzn. ukazywały postacie ludzkie oraz rzeczy i zjawiska w formie upiększonej, dalekiej od ich wyglądu w naturze. Barok był jednak epoką wspaniałego rozkwitu malarstwa realistycznego ukazującego ludzi prawdziwie, nie tylko w ich rzeczywistym wyglądzie ale także w ich przeżyciach i nastrojach. Malarstwo to rozwijało się we wszystkich krajach Europy, wydając zwłaszcza we Włoszech, Hiszpanii, Holandii i Flandrii mistrzów znakomitych, których dzieła, zrodzone z wewnętrznych przeżyć i osobistego głębokiego odczucia natury, tak znacznie różnią się miedzy sobą, że pomyłce co do osoby autora mowy być nie może. Malarstwo barokowe cechowało pogłębianie walorów kolorystycznych dzieła, operowanie światłem na obrazie wykorzystanie faktury w obrazie, pogłębianie ekspresji dramatycznej, lirycznej, bądź psychologicznej.

Przedstawicielami malarstwa w poszczególnych krajach są – we Włoszech Michelangelo

Merisi da Caravaggio ( 1573-1610)- „Powołanie św. Mateusza”.

W Hiszpanii – Diego Velazquez (1599- 1610) „ Triumf Bachusa”, „ Infantka Małgorzata”, w Holandii i we Włoszech Pieter Bruegel,

Peter Paul Rubens ( 1577-1640) – „ Zdjęcie z krzyża”.

Rembrandt van Rijn (1606-1669) „ Autoportrety”, „Tytus czytający”, „ Wymarsz strzelców”.

W miarę nastawania coraz to dalszych faz baroku rozwinęło się parę rodzajów malarstwa:

Malarstwo ścienne – to głównie malarstwo iluzjonistyczne. Barokowi twórcy poprzez mistrzowsko opracowane różne rodzaje perspektyw i stosowanie skrótów stwarzali swoimi dziełami wrażenie, że powierzchnia ściany i sklepienia to uciekająca w głąb przestrzeń otwarta lub ograniczona ramami architektury. Bardzo często barokowy fresk tworzył wrażenie zatarcia się granic między architekturą rzeczywistą i namalowaną. Najwybitniejszymi malarzami iluzjonistami byli: Pietro de Cortona oraz Andrea Pozzo. W Polsce malarstwo iluzjonistyczne występowało w kościołach dość często. Dobrym przykładem jest kościół św. Anny przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie.

Następnym rodzajem malarstwa jest martwa natura – dosłowne tłumaczenie francuskiego wyrażenia „nature morte”. Pierwotny sens tego gatunku malarskiego wziął się z języka holenderskiego, w którym „stilleven” oznacza ciche, spokojne życie – po prostu modele stojące w bezruchu. Mogą one być żywe, zwierzęce lub ludzkie. A zatem martwa natura to natura nieruchoma. Kierunek ten wykształcił się głownie w XVIII wiecznej Holandii. Wybitnymi twórcami martwych natur byli: Peter Claesz i Willem Claesz Heda. W Holandii wykształciły się też ośrodki martwych natur. Haarlem i Amsterdam to „śniadania” i „nakryte stoły” czy „desery”. Haga to „ryby i kraby” a Utrecht – „kwiaty”

Kolejnym dominującym w baroku kierunkiem była postać ludzka. W jej przedstawieniu posługiwano się ekspresja, wyrażano ruch. Zmienił się też kanon piękna. Barokowa piękna kobieta to kobieta matka, taka która rodziła której brzuch nie jest płaski. Wybitnym malarzem przedstawiającym piękno kobiety był P. P. Rubens – od jego nazwiska wzięło się określenie „ rubensowskie kształty”. Postacie na barokowych obrazach są zawsze w ruchu, czasami są to pozy wręcz dziwaczne. Tak, jakby uchwycono i zatrzymano na moment najdziwniejsze pozy, nie do uchwycenia dla oka. Generalnie w malarstwie portretowym rozwinięto ujęcia reprezentacyjne takie jak portret dworski, którego przedstawicielem był m.in. Rubens czy Velazquez nadworny malarz hiszpański. Portrety psychologiczne tworzył Rembrandt . On też malował sceny rodzajowe czy portrety zbiorowe. Rozwinęła się też sztuka pejzażu. Jednak w okresie baroku dominującą pozycję zachowała tematyka religijna, mityczna i alegoryczna.

W baroku nastąpił również rozkwit grafiku, a to dzięki rozwojowi techniki graficznych.

Wynaleziono techniki, jak:

- akwaforta

Rycinę wykonuje się odbijając rysunek wytrawiany na płycie miedzianej. Rysunek wykonuje się na igłą na wypolerowanej płycie, pokrytej werniksem akwafortowym czyli woskiem, asfaltem lub żywicą. Tak aby odsłonić metal znajdujący się pod werniksem.

- akwatinta (kwasoryt płaszczyznowy)

Technika podobna do akwaforty z tym, że w akwaforcie trawione są kreski a w akwatincie płaszczyzny. Efekt planu o rożnym natężeniu uzyskuje się poprzez regulację czasu trawienia poszczególnych tonów.

- sucha igła

Inaczej suchoryt. Rysunek wykonuje się stalową igłą bezpośrednio na płycie.- bez trawienia płyty w kwasie. Igła żłobi w metalu bruzdy, a wcięty metal formuje na brzegach wiórki, które przy odbijaniu zatrzymuję farbę. Jednak w trakcie wykonywania kolejnych odbitek wiórki wycierają się, dlatego najcenniejsze są pierwsze odbitki. Technika ta początkowo była pomocna przy retuszowaniu akwafort.

Dzięki tym technikom uzyskano możliwość oddawania w grafice efektów świetlnych i miękkości modelunku. Mistrzem grafiki był Rembrandt van Riju.

Rokoko

W okresie późnego baroku pojawiła się, najpierw we Francji, a później także w innych krajach europejskich, jego oryginalna odmiana zwana rokokiem. Styl rokokowy, określamy często – i trafnie jako „zdrobniały barok”, przejawił się we wszystkich bez wyjątku dziedzinach twórczości plastycznej, poczynając od architektury, a kończąc na najdrobniejszych wyrobach rzemiosła artystycznego. Dzieła skomponowane w tym stylu służyły przede wszystkim uprzyjemnianiu życia sfer dworskich. Cechuje je lekkość, wdzięk i elegancja, a w architekturze i rzemiośle artystycznym nieznane bogactwo delikatnych ornamentów, z często pojawiającym się motywem tzw. „koguciego grzebienia” oraz muszli (z franc. Rocaille) – stąd nazwa rokoko.

Malarstwo rokoka odeszło od poważniejszej problematyki: przeważają w nim tematy lekkie i pogodne – wytworne zabawy w pałacowych parkach i ulubione sceny pasterskie z udziałem możnych kawalerów i dam – malowane w tonacjach jasnych, z przewagą barw pastelowych (rozbielanych).

W rzeźbie dramatyczne poruszenie posągów barokowych przemienia się w układy lekkie i zwiewne, na poty taneczne – a dotyczy to nie tylko rzeźb świeckich, zdobiących pałacowe wnętrza i ogrody, lecz również tych, które przeznaczone były dla kościołów.

Styl rokokowy trwał stosunkowo niedługo, mniej więcej od 1720 do 1780 roku, a także stylem nowych, ogarniających już powoli Europę – klasycyzmem

Zarówno malarstwo jak i barokowa rzeźba współgrają z architekturą i w całości niejednokrotnie tworzą coś w rodzaju teatru. Teatru, w którym główną role odgrywa światło.