Średniowiecze.

Alegoria- motyw lub zespół motywów w utworze literackim o znaczeniu przenośnym, znaczenie alegoryczne jest przypisane na stałe, zatem alegorie tłumaczy się wjednoznacznie (inaczej niż symbole), np. postać kobiety z opaską na oczach, wagą i mieczem w ręku jest alegorią sprawiedliwości.
Alegoryzm- prąd w sztuce średniowiecza char. Się dominującą rolą alegorii
Amorfizm- brak klasycznej kompozycji dzięła lit.
Chansons de geste (fr. Pieśni o czynie)- średniowieczne francuskie poematy epickie tworzone między XI a XIII wiekiem, opowiadału o bohaterskich czynach historycznych i legendarnych rycerzach, zwykle były ułożone w cykle tematyczne: królewski, feudalny, o zdobywaniu świętych relikwii, o wojnach krzyzowych, najsłynniejszym takim poematem jest Pieśń o Rolandzie, piesni najczęściej były pisane 10-, 12- lub 8- zgłoskowcem i składały się ze strof róznej długości
Hagiografia- dziedzina piśmiennictwa obejmująca legendarnie ujęte żywoty świętych, najsłunniejkszym przykładem lit. Hagiograficznej średniowiecza jest Złota legenda, w Polsce popularna była Legenda o św. Aleksym
Historiografia- dziejopisarstwo, kroniki historyczne, opowieści o dziejach minionych i wspólczesnych kronikarzowi, w k™órych autor przestrzegał porządku chronologicznego, łącząc wiedzę historyczną z legendą i fikcją, zawierały el. Penegiryku (pochwały) dla aktualnie panującego władcy, najwybitniejszym kronikarzem był Jan Długosz
Kazanie- przemówienie treści religijnej, komentujące treść ewangelii lub nawiązujące do święta religijnego, które służyło wyjaśnieniu prawd wiary, głoszeniu nauk moralnych, propagowaniu religii chrześcijańskiej, zabytkiem polskiego piśmiennictwa średniowiecznego są Kazania Świętokrzyskie i Kazania gnieźnieńskie
Liryka prowensalska- poezja, która rozwinęła się na południu Francji, w Prowansji, tworzyli ją w jęz. Okcytańskim (prowansalskim) trubadurzy, wędrowni śpiewacy, gł. Tematem liryki prowansalskiej była miłość rycerska i obiekt tej miłości- piękna dama serca, np. pieśni Bertrana de Born
Mirakle- średniowieczny dramat religijny ikazujący sceny z życia Matki Boskiej, Chrystusa, świętych i męczenników, który na pierwszy plan wysuwał cudowne zdarzenia (fr. Miracle- cód) i boskie ingerencje w losy postaci
Misterium- średniowieczny dramat religijny oparty na Nowym Testamencie i apokryfach, popularnym tematem była męka, śmierć i zmartwychwstanie chrystusa, grywano je kilka dni świątecznych w kościołach i klasztorach
Moralitet- gatunek dramatyczny późnego średniowiecza, należał do lit. Dydaktycznej- niósł przesłanie moralne, ukazywał walkę dobra ze złem, w sposób alegoryczny rozważał kwestie losu człowieka, bohaterami były personifikacje: dobra, zła, wiary, pychy, pokory itp. Walczące między sobą o duszę człowieka
Romans rycerski- aż do powstania powieści jeden z podst. Gat. Epickich, utwór narracyjny o fabule miłosnej, obfitującej w zawikłania, intrygi, komplikacje, nieprawdopodobne, baśniowe zdarzenia, przykładem romansu rycerskiego sa Dzieje Tristana i Izoldy
Skaldowie- poeci średniowiecznej skandynawii i Anglii, pzrebywali na dworach władców i układali pieśni sławiące czyny swoich mecenasów, a także pieśni o bogach i bohaterach
Trubadurzy- wędrowni poeci średniowieczni w południowej Francji, północnej Italii i Katalonii, piszący w jęz. Okcytańskim, którzy krążyli od dworu do dworu i wykonywali chansons de geste oraz pieśni na temat miłości dworskiej (serenady, ballady)
Truwerzy- truwer to odpowiednik trubadura tworzący w jęz. D`oil (północnej i środkowej Francji), z którego wywodzi się dziesiejszy jęz. Francuski
Ars moriendi- motyw śmierci w literaturze i sztuce średniowiecznej, częsty temat ikonograficzny. Występuje on także jako ars bene moriendi, czyli sztuka dobrego umierania.Według pojmowania śmierci przez ludzi średniowiecza motyw Ars moriendi wiąże się z momentem sądu nad zmarłym i orzeczenia czy został zbawiony czy potępiony.
Sekrencja- średniowieczna łacińska pieśń hymniczna kościelna. Powstała z tekstów podkładanych pod długą melodię „Alleluja” i śpiewaną przez chór.
Teocentryzm- prąd umysłowy średniowiecza stawiający Boga w centrum zainteresowania
Uniwersalizm- ujednolicenie epoki pod pewnymi względami: filozofia, literatura, język itd.
Scholastyka- nauka udowadniająca na zasadzie rozumowego argumentowania prawdy wiary
Manicheizm- system religijny polegający na syntezie wierzeń, walka dobra ze złem
Alegoria- środek artystyczny, służący przedstawieniu pojęć abstrakcyjnych, posiadający jedno znaczenie utrwalone w tradycji
Pareneza- pouczenie, pokazanie wzorców postępowania
Apokryfy- teksty nie włączone do kanonu Pisma Świętego, fantastyka, np. „Rozmyślania Przemyskie”
Gesta- pieśni o czynach, utwory, które sławią cnoty rycerskie
Erem- pustelnia, miejsce odosobnienia
Archaizm- element językowy pochodzący z minionej epoki historycznej, który wyszedł już z powszechnego użycia na skutek zastąpienia go innym wyrazem
Doloryzm- prąd religijny w lit. XIV i XV woeku, opisujący kult matki boskiej cierpiącej


RAMY CZASOWE EPOKI

Europa:
476 r. ( upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego)- 1453 r. (zdobycie Konstantynopola przez Turków)
*1450- wynalezienie druku
1492-odkrycie Ameryki przez Kolumba

Polska:
966 r. (chrzest Polski) - XV wiek

ETAPY ŚREDNIOWIECZA
 Wczesne- ( V-X- Europa, X-XII- Polska)
 Dojrzałe- (XI-XIII- Europa, XIII- XIV- Polska)
 Schyłek- (XIV-XV- Europa, XV- Polska)

Średniowiecze
 Kultura rycerska
• ustruj feudalny, władza cesarza
• wzorce osobowe: rycerz, władca, kochankowie
• języki: narodowe, łacina
• zamki, budowle obronne, miasta
 kultura religijna
• religia chrześcijańska, władza państwa
• wzorce osobowe: święty, asceta, męczennik
• język: łacina
• architektura skralna

UNIWERSALIZM ŚREDNIOWIECZNY

Uniwersalizm- ujednolicenie epoki pod pewnymi względami:

 język łaciński (kultura, sztuka, nauka, religia)
 Kościół i jedna wiara
 anonimowość epoki, zwłaszcza artystów
 jednolite style w literaturze i sztuce ( romański i gotycki)
 szkolnictwo (leżało w rękach duchowieństwa)
 rękopiśmiennictwo ( ilustracje i miniatury)
 dominujące stany społeczne ( rycerstwo i duchowieństwo)- epoka krzyża i miecza
 teocentryzm-dominujący prąd epoki średniowiecza, Bóg w centrum zainteresowania
 scholastyka- królowa nauk średniowiecznych- rozumowe uzasadnienie prawd wiary
 ujednolicone wzorce parenetyczne epoki, czyli wzorce pouczające, dydaktyka (święty, rycerz i władca)
 dualizm średniowieczny ( kontrast ziemia-niebo)
 alegoryczność ( śmierć- kościotrup z czaszką)
 kierunki literatury średniowiecznej: hagiografia i historiografia
 system polityczno- społeczny- feudalizm
 ujednolicenie tematyki literackiej: chansones de geste, ars moriendi, danse macabre
 wróżby, symbolika liczb, przepowiednie
 filozofia średniowieczna: tomizm, augustynizm, franciszkanizm

WZORCE OSOBOWE ŚREDNIOWIECZA

 Rycerz niezłomny
• Hrabia Roland
• Zawisza Czarny
• Zbyszko z Bogdańca
• Lancelot

 Władca doskonały
• król Artur
• Karol Wielki
• Bolesław Chrobry
• Bolesław Krzywousty

 Asceta święty
• św. Szymon Słupnik
• św. Aleksy
• św. Franciszek

GŁÓWNE GATUNKI ARCHITEKTURY I SZTUKI

 Styl romański
• Głównie sztuka sakralna, związana z działalnością zakonów
• Jednolitość tendencji artystycznych, podkreślająca jednosć kościoła i religii
• Surowe, proste budowle
• Zwarte proporcje
• Masywne
• Wzniesiona z ciosanego kamienia na planie krzyża z 2 lub 3 portalami i główną wieżą na skrzyżowaniu naw

 Styl gotycki
• Głównie sztuka sakralna
• Katedra gotycka miała być ziemskim odbiciem Jeruzalem Niebieskiego i wyrazem boskiej potęgi
• Głównie materiałem budowlanym cegła
• Koscioły wielonawowe, z szeregiem kaplic, Lekkość
• strzeliste, wyoskie wieże, wielkie okna witrazowe o nasyconych kolorach

GŁÓWNE SZKOŁY FILOZOFICZNE ŚREDNIOWIECZA

Tomizm- jego twórcą był św. Tomasz z Akwinu; świat jest poznawany za pomocą zmysłów i rozumu; Bóg jest bytem absolutnym, niezależnym od nikogo, pozostałe byty zostały stworzone przez Boga; istnienie Boga da się uzasadnić za pomocą 5 argumentów; prawdy wiary można uzasadnić za pomocą scholastyki; hierarchia przenosi się na życie społeczne

Augustynizm- jego twórcą był św. Augustyn; augustynizm ( filozofia dramatyczna- człowiek składa się z duszy i ciała), postawa ascetyczna ( asceza- umartwianie ciała dla doskonalenia duszy), człowiek dzięki łasce od Boga zwanej iluminacją jest w stanie poznawać swoją własną duszę i dzięki kontemplacji i modlitwie zbliżać się do Boga, rozum i wiara powinny dopełniać się w dziele poznania Boga, św. Augustyn twierdził, że zło to brak dobra; wolna wola jako podstawowy element w życiu człowieka

Franciszkanizm- św. Franciszek z Asyżu to propagator wiary radosnej prowadzącej do moralnej odnowy; bohater literatury tego nurtu to człowiek prosty, radujący się z życia, głęboko religijny i miłujący naturę; życie człowieka nie musi być wieczną ascezą, bolesnym oczekiwaniem na śmierć, może być afirmacją świata i jego piękna. Sens życia człowieka tkwi w miłości braterskiej i chwaleniu Boga Stwórcy. Radość ludziom daje obcowanie z przyrodą i jej pięknem. Ubóstwo to wyraz miłości do bliźniego, uczy pokory.

Scholastyka- filozofia i teologia średniowieczna wykładana na uniwersytetach Europy od XI do końca XV w. Cechuje ją: dyscyplina w rozumowaniu, ścisła hierarchia pism, monotonia formuł, odindywidualizowanie stylu (prace filozofów w formie tzw. Kwestii i summ), przywiązanie do autorytetów, przeplatanie własnych dzięł cytatami, racjonalne objaśnienie prawd wiary. Św. Tomasz z Akwinu, którego filozofia wywodzi się z tradycji scholastycznej, twierdził, że prawd wiary można dowodzić rozumowymi argumentami.

Św. Bernard z Clairvaux- krytykował racjonalizację wiary, polemizował z Abelardem. W miejsce naukowych dowodów proponował pokorę i miłość. Jego pisma zawierają rozważania o duszy, woli, grzechu. Wg. Bernarda rozwój człowieka polega na osiąganiu coraz więkrzych i doskonalszych stopni miłośći, w drodze do Boga i zbawienia. Jego filozofia to mistyka miłosci do Boga.

Piotr Abelard- Krytykowął tzw. Realizm pojęciowy. Jako metodę naukową proponował dialektykę, również w dziedzinie teologii. W etyce głosił pogląd, że intencja przesądza o etyczności lub nieetyczności czynu. Twierdził, że niechrześcijanie, mogą być zbawieni, czym ściągnął na siebie gniew kościoła. Za herezje dotyczące Trójcy świętej, boskości Chrystusa i poglądy „neopogańskie” został dwukrotnie potepiony.

LITERATURA

świecka religijna
Chansos de geste: Pieśń o rolandzie Żywoty świętych, Legendy: Legenda o św. Aleksm, Żywot św. Wojciecha, Żywot św. Kingi
Romans rycerski: dzieje Tristana i Izoldy Kazania: Kazania gnieźnieńskie, Kazania świętokrzyskie
Pieśni truwerów i trabadurów (liryka prowansalska): Guillaume IX de Poitiers, Bertran de Born Pieśni religijne (kolędy, piesni wielkopostne): kolęda Anioł pasterzom mówił, pieśń maryjna Bogurodzica
Kroniki historyczne: kroniki Galla Anonima, Jana Długosza, wincentego Kadłubka Misteria: Historia o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim
Poezja świecka: O zachowaniu się przy stole, Satyra na leniwych chłopów Moralitety, mirakle
Apokryfy: Rozmyślanie o żywocie pana Jezusa (rozmyślanie przemyskie)

Cechy literatury średniowiecznej

 przeważnie anonimowa
 parenetyczna (kształtująca wzorce osobowe)
 głównie religijna
 podporządkowana ideologii epoki- teocentryczna
 alegoryczna
 amorficzna
 dydaktyczna
 styl patetyczny
 w formie ustnej i pisanej
 z wyraźną dominacja łaciny (do końca XIII w.)

Przedstawiciele

 Dante Alighieri (Boska Komedia)
 Francois Villon (Wielki Testament)
 Gall Anonim (Kronika Polska- kronika trzech Bolesławów)
 Jakub da Voragine (Złota Legenda- zbiór żywotów świętych)
 Jan Długosz (dwunastotomowe Kroniki (Historiae Polonicae))
 Przecław Słota (O zachowaniu się przy stole)
 Wincenty Kadłubek ( Kronika)
 Geoffrey Chaucer (Opowieści Kanterberyjskie)

Motywy popularne w średniowieczu

 Stabat Mater Delorosa (stała Matka Boleściwa [pod krzyżem])- nawiązuje on do dodoryzmu (łac. Dolor- ból, cierpienie), prądu religijnego głoszącego kult cierpienia Matki Boskiej stojącej pod krzyżem
 Taniec śmierci (danse macabre)- motyw bardzo popularny w lit. I sztuce średniowiecza, przedstawiający w sposób alegoryczny śmierć. Twórcy sięgali po ten motyw zwłaszcza po dziesiątkujących Europę epidemiach Dżumy i wojnach, podkreślał on ulotność życia, przypominał, że śmierć jest uniwersalna- dotyka każdego bez względu na jego status materialny, społeczny (w tanecznych korowodach śmierci obok królów przedstawiano papieży, biskupów, rycerzy i nędzarzy)

PIEŚŃ O ROLANDZIE

Jest to najstarszy francuski epos rcerski. Należy do średniowiecznych Chansons de geste, czyli piesni o chwalebnych czynach, a tematycznie związany jest z wyprawami władcy franków Karola wielkiego. Bohaterem utworu jest krewny cesarza, hrabia roland, jeden z dowódcców wojsk. Roland jest symbolem średniowiecznego rycerza- uosabia jego etos, kodeks honorowy, wiernosć religii chrześcijańskiej. Akcja eposu łączy toczy się w czasie wyprawy wojennej Karola Wielkiego do hiszpanii, a dokładnie podczas bitwy w wąwozie w Pirenejach.. Roland wpadłszy w zasadzkę przygotowaną przez Saracenów, czyli nieiwrnych, podejmując nierówną walkę na czele swojego oddziału. Nie chce wezwać pomocy, aby nie oskarżono go o tchórzostwo. Wzywa posiłki dopiero w godzine śmierci, kiedy jest już za późno. Śmierć Rolanda została ukazana zgodznie ze średniowieczną ars moriendi, czyli sztuką umierania. Rycerz w ostatnich chwilach modli się do boga i do swiętych patronów rycerzy, myśli kieruje ku władcy, prubuje złamać swój miecz- rycerski atrybut- zwany Durendalem, aby nie dostał się w niegodne ręce, a na miejscu kresu swej wędrówki wybiera wzgórze, zwracając się twarzą w stronę ojczyzny „słodkiej Francji”. Śmierć wiernego rycerza zostaje pomszczona na wrocgach i zdrajcy przez cesarza.

Wzorzec rycerza niezłomnego

 Rycerzem mógł zostać mężczyzna ze szlacheckiego rodu lub taki, który zasłużył szczególnie w bojach
 Rycerz dbał o swoje dobre imię wyzywając napotkanych jeźdźców na walkę pieszą lub konną lub zasługując w bojach- wyzywał każdego kto obraził jego honor, jego ukochaną lub kogoś z rodziny; robił to też, aby ustalić nową hierarchię
 Nie łamał zasad fair play, gdyż oznaczałoby to, że jest człowiekiem bez honoru, szacunku dla przeciwnika, damy i ludzkich uczuć, lub po prostu się boi
 Bał się posądzenia o tchórzostwo, strach przed przeciwnikiem i śmiercią
 Traktował kobiety z ogromnym szacunkiem i nie mógł ich zabijać, nawet jeśli pochodziły z niższego stanu

• „Pieśń o Rolandzie”
• „Pieśń o królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu”
• „Kronika Galla Anonima”
• „ Dzieje Tristana i Izoldy”
• „Krzyżacy”
• „Trylogia”

KRONIKA GALLA ANONIMA- WZORZEC ŚREDNIOWIECZNEGO WŁADCY

 Wierny bogu, chrzescijanin, dażący szacunkiem osoby duchowne
 Sprawiedliwy i pokorny
 Pozostawia po sobię dobrą sławę
 Jest dobry dla swoich poddanych

• Król Artur
• Bolesław Chrobry
• Bolesław Krzywousty
• Władysław Jagiełło
• Karol Wielki

LEGENDA O ŚW. ALEKSYM- średniowieczne koncepcje świętości

Asceza- surowy, wstrzemięźliwy styl życia, wypełniony postem, modlitwą w odosobnieniu od ludzi oraz umartwianiem ciała, w celu udoskonalenia duszy i osiągnięcia świętości.
Hagiografia- dziedzina piśmiennictwa obejmująca legendarnie ujęte żywoty świętych. Najsłynniejszym przykładem hagiografii jest „złota legenda” Jakuba de Voragine. W literaturze polskiego średniowiecza dominuje postać św. Aleksego z legendy o św. Aleksym. Przykładem hagiografii są również „Żywoty świętych” Piotra Skargi.


Utwór niezwkle popularny w całymówczesnym świecie chrześcijańskim. Legenda przedstawia żywot świętego ascety, syna bogatego rodu, który odrzucił ziemskie uciechy: majątek, małżeństwo, wybierając egzystencję żebraka. Święty żyje modlitwą i jałmużną, a po latach wraca do rodzinnego domu, by tam, przez nikogo nie rozpoznany, żyć w nędzy i poniżeniu, żywiąc się wyżucanymi przez ojcowską służbę resztkami. Jego śmierci towarzyszą cudowne wydarzenia, które uświadamiają rodzicom i całemu miastu, że nędzarz, który żył między nimi, był święty.
Legenda należy do nurtu lit. Parenetycznej, której celem jest ukazanie wzoru osobowego do naśladowania przez odbiorców- w tym wypadku wzory ascety. W utworze zawarta jest jedna z dwóch średniowiecznych koncepcji świętości- model popularny w kręgu chrześcijaństwa wschodniego. Propagował on ideał człowieka, który rezygnuje z życia doczesnego, żyje w odosobnieniu, umartwiając swoje ciało oraz oddając się postom i modlitwie. Odmienny wzór chrześcijaństwa wytworzyła kultura chrześcijaństwa zachodniego- postawę franciszkańską: Postawa charakteryzuje św. Franciszka z Asyżu. Możemy go poznać czytając piękne opowieści o jego życiu: "Kwiatki świętego Franciszka". Stroni on od ascezy i umartwień, a jest blisko z naturą, przyjaźni się z dziećmi, zwierzętami, ptakami. Jest pełen radości i miłości. Głosi miłosierdzie wobec cierpiących i chorych oraz służbę bliźniemu. Gorąco sprzeciwia się wyniszczającej nienawiści. Franciszek propaguje ideę Radości Doskonałej, którą jest pokonanie samego siebie dzięki wolnej woli i władzy rozumu nad emocjami. Gniew i pycha mogą być pokonane przez skromność i pokorne znoszenie cierpienia

WIZERUNEK MATKI BOSKIEJ W LITERATURZE ŚREDNIOWIECZNEJ

Motym deesis- występujący najczęściej w ikonografii przedstawiającej Boga w obecności Matki Bożej i Jana Chrzciciela
Paralelizm składniowy- występowanie apostrofy i prośby w I i II zwrotce

„Bogurodzica”- polska średniowieczna pieśń religijna, zabytek liryki i języka poslkiego. Prawdopodobnie pierwsza częśc pochodzi z X w., a ostateczna wersja z XV w. Najstarsza, drukowana wersja tej pieśni maryjnej, tzw. Krakowska, pochodzi z 1506 r. ze Statutu Łaskiego. W tej wersji pieśń składa się z dwóch pierwszych zwrotek: pierwszej rozpoczynającej się apostrogfą do Bogurodzicy, drugiej skierowanej do Chrystusa. Przeplatane są one refrenem łacińskim Kyrieleison, typowym dla litanni. Zachowąły się również rękopisy z 1407 i 1408 r. (w których występuje forma Bogarodzica), zawierające już 14 zwrotek. W tzw. Tekście warszawskim z drugiej poł. XV w. jest ich aż 19, w jej skład wchodzą m. In. pieśń wielkanocna, pasyjna.
Wg. Kronik Jana Długosza Bogurodzica była patriotyczną pieśnią polskiego rycerstwa.śpiewano ją w dziejowych chwilach np. przed bitwą pod Grunwaldem. Słuzyła jako hymn koronacyjny królów, pełniąć jakby rolę hymnu polskiego. Wraz z końcem dunastii Jagiellonów została sprowadzona do roli pieśni kościelnej. Jej rolę patriotyczną przypomniał Julian Ursyn Niemcewicz, który umieścił ją na początku swojego zbioru Śpiewów historycznych. Po nim Bogurodzica inspirowała poetów romantyzmu.

1408- odnaleziono rękopis, była to wklejka na okładkę jednego z większych rękopisów w Bibliotece Jagiellońskiej

Główną adresatką tekstu jest Matka Boska. Obok niej występują również Jan Chrzciciel, Syn Boży i Bóg. Wszystkie te postacie tworzą symboliczną w średniowieczu liczbę 4, odnosząca się do tzw. „Kwadratu cnót” (męstwo, sprawiedliwość, umiarkowanie i roztropność)

Maryja ukazana jako przebywająca najblizej Boga, pośredniczka łask. Bogurodzica zbudowana jest z paralernych zwrotów do Maryji i św. Jana, służy to podkreśleniu świętości postaci. Maryja znajduje się między Bogiem, a człowiekiem, w niej pokładane są nadzieje na pomoc i opiekę. Jest zarazem bliska człowiekowi i odległa jako ideał świętości i wywyższenia.

„Posłuchajcie bracia miła” inaczej „Lament świętokrzyski” lub „Żale Matki Bożej pod krzyżem”

Jedno z arcydzieł polskiej liryki średniowiecznej. Anonimowy utwór został odnaleziony w opactwie benedyktyńskim na Świętym Krzyżu (Łysej Górze) w górach Świętokrzyskich. Wszytsko wskazuje na to, ze stanowi fragment zaginionego średniowiecznego misterium o męce Pańskiej. Tekst składa się z 38 wersów o nieregularnej budowie. Jest to pełen bólu monolog cierpiącej Matki Boskiej, która współodczówa męke umierającego na krzyżu syna. Żale Maryi kierowane są do anioła Gabriela, który niegdyś zwiastował jej szczęśliwą nowinę. W swym cierpieniu zwraca się też do zwykłych, ziemskich kobiet, w nadziei, że, również będąc matkami, zrozumieją jej rozpacz. Tekst mieści się w popularnym w średniowieczu nurcie doloryzmu, z jego char. Motywem Stabat Mater Dolorosa.

Lament... zwraca uwagę na cierpienie Maryi po stracie syna. Maryja jest podmiotem lirycznym. Przedstawiona jest jako symbol cierpienia. Jej wypowiedź jest przepełniona emocjami.

DZIEJE TRISTANA I IZOLDY

Jeden z najpiękniejszych romansów rycerskich epoki średniowiecza, opowiadający dzieje zakazanej miłości między rycerzem Tristanem, a Izoldą Złotowłosą. Mit o tej miłości narodził się już wśród plemion celtyckich, dotarł do Francji i anglii. Powtarzany w wielu wersjach przez średniowiecznych truwerów. Miłosć między kochankami narodziła się po wypiciu napoju miłosnego. Stanowi sens życia dla bohaterów, dla tego uczucia Tristan łamie przysięge rycerską złożoną swemu stryjowi i królowi- Markowi, a Izolda przysięgę małżeńską. Miłość jest tak silna, że przetrwa nawet śmierć kochanków, a jej symbolem jest krzew głogu, który wyrósł z grobu Tristana i zanurzył się w grobie Izoldy.

BOSKA KOMEDIA- DANTE ALIGHIERI

Dzieło Dantego jest wielką syntezą kultury średniowiecza i zapowiedzią nadchodzącego renesansu. Autor wykorzystał w nim popularny motyw- wędrówkę po zaświatach, aby jednocześnie zabrać głos w sprawach jak najbardziej ziemskich – aktualnych wydarzeń politycznych, których był aktywnym uczestnikiem. Podjoł również dyskusję na odwieczny temat dobra i zła, ludzkiej kondycji w świecie oraz tajemnicy bytu w zaświatach. Symboliczna wędrówka Dantego ma głęboki, alegoryczny sens.
Przewodnikiem Dantego po piekle i czyścu jest duch jego ulubionego poety antycznego- Wergiljusza. Świat antyczny zjawiający się na kartach poematu to również zapowiedź odrodzenia- renesansowego zainteresowania antykiem, jego literaturą.
Poemat składa się z trzech części: Piekła, Czyśca i Raju. Każda z tych części odróżnia się swoistym nastrojem, kolorytem, jej „mieszkańcy” są zindywidualizowani, nawet piekielni potępieńcy przedstawiani są jako silne osobowości. To nadanie bohaterom indywidualnych cech, a także humanistyczne, pełne współczucia podejście do ich win- nosi już znamiona renesansowego humanizmu.
Z księgi Piekło emanuje nastrój grozy i ponurej tajemnicy.. Piekielna ochłań- zgodnie z ówczesnymi wyobrażeniami o zaświatach- składa się z dziewiećiu kręgów: im bliżej centrum piekła i ostatniego kręgu- tym cięższe winy potępionych i straszniejsza kara za ich grzechy. Opisy mąk piekielnych obfitują w obrazy budzące grozę i przerażenie. Zostały one później nazwane scenami dantejskimi. W czyścu znajdującym się na wzgórzu na Antypodach Jerozolimy, pokutują dusze mniej grzeszne. Podobnie jak piekło jest on podzielony na dziewięć rejonów. Do miejsca stanowiącego cel wędrówki poety, czyli raju przedstawiciel świata pogańskiego- Wergiliusz, nie ma prawa wstępu. Dantemu będzie odtąd towarzyszyła Beatrycze, autentyczna, niespełniona miłość poety. Wizja raju w boskiej komedii odtwarza model kosmosu opisany przez starożytnego uczonego greckiego- Ptolemeusza- dzielący wszechświat również na dziewięć sfer. Najwyższą sferą jest siedziba boga, mająca kształt białej róży, mistycznego kwiatu.
Dzięło Dantego cechuje wizyjność i symbolizm, połączenie realistycznych opisów z poetyką snu i fantastyką, presycone jest filozofią i mistycyzmem.

LITERATURA PARENETYCZNA

Jest to lit. Kształtująca wzorce osobowe i wzorce postępowania zgodnego z pełnionymi w społeczeństwie rolami. Najwiękrze dzięła parenetyki średniowiecznej wiązały się z kształtowaniem ideału władcy, z wychowaniem „królewskiego dziedzica”. Przykładami takich utworów są: traktaty Wincentego z Beauvais, św. Tomasza z Akwinu, Kronika polska Galla Anonima, która zawiera wyidealizowany obraz „trzech Bolesławów”: Chrobrego, Krzywoustego i śmiałego.

W średniowieczu wykształcił się również lit. Wzorzec rycerza w tzw. Gesta (np. Gesta romanorum, zbiór powiastek z XIV wieku dających przykład rycerza rzymskiego jako wzoru do naśladowania).

Wzorzec idealnego chrześcijanina ilustrowały żywoty swiętych . Lit. Hagiograficzna była ściśle związana ze swiatopoglądem epoki i służyła jego utrwaleniu.


W utworach kształtujących wzorzec człowieka religijnego spotykamy często motyw ars moriendi (sztuka umierania), czyli pouczenie, w jaki sposób prawdziwy chrześcijanin powinien odejść z tego swiata, aby dostąpić zbawienia (przykładem takiej stylistyki smierci będą śmierć Rolana, Tristana i Izoldy czy króla Bolesława Chrobrego). Śmierci bohatera średniowiecznego towarzyszą odpowiednie słowa, gesty (umierający rycerz poleca swą duszę Bogu, oddając mu jak wierny wasal swoją rękawice). Kiedy umeira święty, w jego otoczeniu dzieją się cuda, świadczące, że zmarł ktoś wyjątkowy, miły Bogu (obrazem tego będą przykładowo okolicznośći św. Aleksego). W czasach średniowiecza powstały nawet specjalne poradniki „dobrego umierania”.

*patrz WZORCE OSOBOWE ŚREDNIOWIECZA

ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA ZE SMIERCIĄ

Dialog średniowieczny- gatunek literacki

Śmierć ukazuje się jako przerażająca zjawa, a zarazem realny byt, groźna wladczyni nad wszystkimi żywiołami, dla której niczym są wszystkie ziemskie zaszczyty. Rozmawiając z początkowo przerażonym jej obecnością i strasznym wyglądem, a później zaciekawionym Polikarpem, wielokrotnie potwierdza przekonanie o nieuchronnosci spotkania z nią oraz daje nauki dotyczące dobrego życia, które pozwala nie lękać sie sądu Bożego. Chociaż przedstawiona w poemacie śmierc ma wiele cech ludzkich, posiada jednak nieograniczon ą moc i panuje nad wszystkimi niezależnie od ich stanu i zawodu. Taki sposób plastycznego przedstawienia śmierci zgodny był ze średniowieczną tendencją do ukazywania pojęc abstrakcyjnych w postaci ludzkiej.