Średniowiecze, czy aby napewno mroczny okres??

Nazwę średniowiecze nadali ludzie okresu renesansu. Nazwa ta miała ujemny charakter, gdyż ludzie renesansu widzieli tylko negatywne cechy średniowiecza, ponieważ średniowiecze odrzuciło ideały antyku i zainteresowanie człowiekiem. średniowiecze uważano za okres ciemnoty i zacofania. Dopiero później badania nad ta epoką, przeprowadzone w XVIII i XIX w. doprowadziły do zmiany tego poglądu. Szczególnie podkreślano wielkość i potęge średniowiecznej sztuki. Mimo, że nadal pozostawała stara nazwa, nie posiadała ona już tak ujemnego zabarwienia.
Średniowiecze trwa w Europie od IV/V w. do XV w.
Zdarzeniami poprzedzającymi średniowiecze są:
Zgoda Konstantyna Wielkiego na wyznawanie chrześcijaństwa -313 r.
Przeniesienie stolicy Cesarstwa Rzymskiego do Konstantynopola - 330 r.
Upadek cesarstwa zachodniorzymskiego - 476 r.
Natomiast zdarzeniami poprzedzającymi upadek tej epoki są
Wynalezienie druku -476 r.
Upadek Konstantynopola - 1453 r.
Odkrycie Ameryki -1492 r.
Charakterystyczne cechy literatury średnioweicza:
• dwujęzyczność (XIII w. - pierwsze pisma polskie),
• dwoistość tematyki: kościelno-religijna i świecka,
• dydaktyczny charakter utworów,
• rękopiśmiennictwo - książka średniowieczna krążyła jako kodeks rękopiśmienny, do którego można było dopisywać na pozostałych pustych kartach inne teksty, i to w różnym czasie, nie zawsze oznaczonym. Jej społeczny zasięg, z uwagi na jednoegzemplarzowość, był ograniczony. Koszt związany z nakładem pracy przy jej sporządzaniu był niezmiernie wysoki (np. równowartość kilku wsi).
- anonimowość –większość twórców średniowiecza nie podpisywała swoich prac, obca im była „próżna chwała”
- moralizatorstwo - wychowanie i pouczenie człowieka, skierowanie go na właściwą drogę
- kompilacja - twórcy średniowiecza często korzystali z cudzych dzieł, wplątując je we fragmenty innych utworów.
-wzorce pisarskie- średniowiecze wypracowało dla swej twórczości pewne reguły pisarskie. Dotyczyły one zasad budowy wierszy,konstruowania dobrej prozy, wskazywały na istnienie pewnych podziałów w zakresie poezji i prozy, charakteryzowały określone gatunki literackie.
- kosmopolityzm - twórcy średniowiecza nie koncentrowali się na podejmowaniu tematów bliskich im środowiskom narodowym, afirmowali swą wspólnotę z całym światem.
- nowe gatunki literackie - misterium, dramat liturgiczny, moralitety, utwór parenetyczny, utwór hagiograficzny, sonet, żywot (legenda), dialog, psałterz, modlitewnik
- tematyka religijna - szczególne zaangażowanie w kwestie religijne i świeckie, duchowe i społeczne
- potępiano zło i wieżono w dobro
W średniowieczu wykształcił się typ bohatera:
-Ideał ascety przedstawiony w "Legendzie o św. Aleksym".
Święty Aleksy był prawdziwym ascetą. Mimo że był synem książęcym i dano mu za żonę cesarską córkę, postanowił jej nie tknąć i czym prędzej opuścić rodzinny kraj. Zatrzymał się w zamorskim państwie. Zabrane ze sobą srebro i złoto rozdał kapłanom i studentom teologii, zaś szaty rozdał miejscowej biedocie. Wkrótce też stał się cierpiącym głód i chłód nędzarzem. Po pewnym czasie powrócił do rodzinnego miasta. Nie udał się jednak do ojca i nadal, w zapomnieniu, prowadził żebraczy tryb życia. Przez szesnaście lat mieszkał pod schodami jednego budynku, często śpiąc w pomyjach i nieczystościach, aż do chwili odejścia z tego świata. Aleksy cierpliwie znosił upokorzenia - umartwiał ciało i wzmacniał ducha - po powrocie do domu cierpiał nadal nie rozpoznany przez rodzinę - nagroda - natychmiast po śmierci został wzięty do nieba; śmierć naznaczona cudami - jego martwe ciało stało się relikwią i miało moc uzdrawiającą.
-Ideał rycerza doskonale widoczny w"Pieśni o Rolandzie".
"Pieśń o Rolandzie" opowiada o walkach Karola Wielkiego na terenach Hiszpanii z poganami, zwanymi Saracenami, w roku 778. Utwór skupia się głównie na opisie powrotu zwycięskich rycerzy francuskich i zasadzce, w jaką dostał się w skutek zdrady Ganelona oddział hrabiego Rolanda, w wyniku czego odcięty od reszty wojsk poniósł klęskę, a Roland śmierć. W "Pieśni o Rolandzie" ukazany jest wzór średniowiecznego, zachodnioeuropejskiego rycerza, który gotów jest oddać życie swoje i współtowarzyszy broni za szczęście własnego króla i ojczyzny. Poza tym podkreślono w utworze dążenie walecznych mężów do osiągnięcia pięknego, wzniosłego celu, jakim na owe czasy była honorowa i zacięta walka z przeciwnikami wiary. Ważne jest też to, że rycerz taki miał zapewnione miejsce w raju, co dla zwykłych śmiertelników było dużo trudniejsze do osiągnięcia.
-Ideał Władcy- śnieżnobrody, pełnego potęgi i majestatu, Suwerena sprawiedliwego i wiernego ideom rycerskim - staje się ucieleśnieniem władcy doskonałego.
-Ideał kochanka- Średniowieczny francuski romans "Dzieje Tristana i Izoldy" to urzekająca opowieść o miłości nie zamierzonej, do której kochankowie zostali zmuszeni fatalną siłą czarodziejskiego napoju. Uczucie łączące Tristana i Izoldę łamie normy moralne i religijne, bowiem namiętność przewyższa poczucie obowiązku wierności królowi i małżonkowi. Miłosne uniesienia i etyczne udręki, poczucie winy i poddanie się przeznaczeniu, doznania bólu i pełni szczęścia, subtelna, głęboko psychologiczna prawda o naturze człowieka



Wizje życia ludzkiego (antropologia filozoficzna) w literaturze średniowiecznej.
Krzyż i miecz - to znaczące symbole ideałów średniowiecznego człowieka; dwa ośrodki kształtujące kulturę duchową epoki - kościół i dwór - eksponowały różne wizje wartości życia ludzkiego. Pierwszy, poprzez nadanie egzystencji człowieka charakteru w pełni duchowego i religijnego, zmierzał ku idei ascezy, drugi - akcentując pojęcie honoru jako najwyższego dobra ziemskiego - głosił zasadę bezwzględnej wierności wobec Boga i Suwerena oraz postawę czynnej zbrojnej obrony Wiary i Władcy, kształtował ideały rycerskie.
Zarazem jednak w kulturze średniowiecznej następowało częste zespalanie ideałów rycerskich i religijnych, idea wiary sankcjonowała bowiem sens i wartość czynu rycerskiego (np. idea wojny świętej o grób Chrystusa). Tytułowy bohater "Pieśni o Rolandzie", arcydzieła francuskiej epiki rycerskiej (chansons de geste) z przełomu XI i XII wieku, ginie w bohaterskiej walce z niewiernymi Saracenami. Roland poprzez swą rycerską śmierć wyraża bezwzględną wierność Bogu, Władcy oraz "słodkiej Francji".
We francuskim średniowiecznym cyklu królewskim postacią centralną jest również Karol Wielki. Osoba króla - śnieżnobrodego, pełnego potęgi i majestatu, Suwerena sprawiedliwego i wiernego ideom rycerskim - staje się ucieleśnieniem władcy doskonałego.

W literaturze polskiej, z uwagi na odmienne od zachodnioeuropejskich dziejów uwarunkowania historyczne, epika rycerska nie rozwinęła się w postaci osobnego gatunku. Jej wpływ jednak na nasze piśmiennictwo jest bezsporny, czego dowodem staje się łacinska kronika Galla Anonima. Autor, tworząc "gesta", czyli opis czynów Bolesława Krzywoustego, ukazał zarazem wizerunek władcy idealnego. Bolesław to król rycerski, sprawiedliwy, władca chrześcijański wojujący z pogaństwem (Pomorzanami), strzegący suwerenności państwa, obdarzony od dzieciństwa najpiękniejszymi cnotami.
W średniowieczu rozważano o marności życia i nieuchronności śmierci w "Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią".
Stosunek średniowiecza do śmierci Kościół celowo skłaniał ludzi do myślenia o śmierci, co potwierdza popularne wówczas powiedzenie "memento mori". Śmierć należała do tzw. spraw ostatecznych, obok sądu ostatecznego, piekła i nieba. Kościół różnicował śmierć człowieka grzesznego i cnotliwego. Pierwsza miała być przykra, druga stanowiła zwykłą konieczność, której obawiać się nie należało. Ważne było należyte przygotowanie się na spotkanie ze śmiercią. Miały temu służyć: życie w cnocie, spowiedź, rachunek sumienia, pojednanie z ludźmi i światem.
Przykłady motywów śmierci w literaturze:
• "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią",
• "Skarga umierającego",

Celem literatury średniowiecza było pouczenie, wychowanie, tworzenie odpowiednich postaw moralnych, stąd częstym motywem jest afirmacja dobra i potępienie zła.

Poezja średniowieczna.

Najstarszym drukowanym polskim tekstem poetyckim jest "Bogurodzica" (otwiera "Statut polski" z 1506 roku Jana Łaskiego). Czas jej powstania do dziś budzi żywe dyskusje badaczy; jak pozwalają sądzić najnowsze ustalenia językoznawcze, narodziny tekstu związane są z początkami panowania Władysława Jagiełły, a więc z wiekiem XIV.

Z kręgiem kultury świeckiej związane są wiersze o śmierci, np. "Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią" (XV wiek) - napisana została w typowym dla średniowiecza gatunku dialogu. W utworze tym uwidacznia się proces przechodzenia od wiersza asylabicznego, nie liczącego się z rachunkiem sylab w wersie, do sylabizmu względnego, który wprowadza zdecydowaną przewagę określonego rozmiaru zgłoskowego wersów. Rytmika zostaje wzbogacona poprzez wprowadzenie nie tylko rymów parzystych (aa, bb), lecz także ogarniających szereg sąsiadujących wersów.
Literacką wartość "Rozmowy..." pogłębia naturalistyczne przedstawienie Śmierci oraz realistyczno-satyryczne obrazki z życia różnych stanów i zawodów: duchowieństwa, zakonników, sędziów, kupców.

Z problematyką śmierci związana jest także "Skarga umierającego" (powstała wkrótce po 1424 roku). Utwór ten jako pierwszy w literaturze polskiej, posiada gatunkowe cechy testamentu poetyckiego. Liryczne wyznanie umierającego dające świadectwo znikomości dóbr doczesnych skierowane jest do tych, którzy pozostają - do żywych. Ważne wydaje się również egzystencjalne tło utworu: poczucie samotności człowieka, dramatyzm życia ludzkiego, nieuchronność śmierci.

Motywy ascezy dominują w "Legendzie o świętym Aleksym" (druga połowa XV w.). O artystycznych walorach utworu decyduje między innymi jego epicki charakter z wyraziście naznaczonym narratorem. Pełne niezwykłości życie bohatera służy budującemu opowiadaniu o osiągnięciu świętości na drodze umartwień i rezygnacji z uroków materialnego świata.

Do zabytków języka polskiego inspirowanych kulturą świecką należy wiersz Słoty "O zachowaniu się przy stole" (połowa XV w.) oraz "Satyra na leniwych chłopów" (II połowa XV w.). Utwór satyryczny posiada istotne znaczenie dla rozwoju wiersza polskiego: reprezentuje bowiem w pełni już wykrystalizowaną formę sylabizmu względnego (wersy ośmiozgłoskowe z odstępstwami dziewięciozgłoskowymi). Treścią "Satyry na leniwych chłopów", pisanej z pozycji szlacheckiej, staje się satyryczne przedstawienie pozorowania przez chłopów pracy pańszczyźnianej. Utwór wykorzystuje poetykę kontrastu: prostota, szczerość, prawość wyglądu chłopskiego kłóci się z obłudnością i fałszywością jego natury.

Proza średniowieczna.
Zabytki polskiej prozy średniowiecznej związane są z kulturą religijną i wynikają na ogół z inspiracji biblijnych, z chęci przyswojenia piśmiennictwu polskiemu fragmentów Starego i Nowego Testamentu. Taki cel posiadają "Psałterz floriański" (przełom XIV/XV wieku), tłumaczenia "Księgi psalmów" - kanonicznych tekstów Starego Testamentu oraz "Biblia królowej Zofii" (przeznaczona dla ostatniej żony Władysława Jagiełły) - tłumaczenia różnych ksiąg Starego Testamentu. Do najstarszych zabytków prozy należą także teksty kazań kościelnych: "Kazania świętokrzyskie" (przełom XIII/XIV w.) oraz "Kazania gnieźnieńskie" (XV w.).

Polskie średniowiecze, podobnie jak cała kultura europejska w tym czasie jest dwujęzyczne. Obok pierwszych prób w języku ojczystym, rozwija się także piśmiennictwo (zwłaszcza proza) łacińskie. Na czoło wysunęły się dzieła historyczne i polityczne. Początki państwa piastowskiego opisał Gall Anonim. Z dworem Kazimierza Sprawiedliwego z kolei związany był Wincenty Kadłubek (dzieło swe pisał na początku XIII wieku). Jego kronika rezygnuje z rzeczowego ujęcia historii na rzecz traktatu moralnego. Kadłubek realizuje znane w średniowieczu zalecenie Cycerona, że minione dzieje należy nie tylko opowiadać, ale i upiększać. Historia musi być nauczycielką życia.
U schyłku średniowiecza, w drugiej połowie XV wieku, działał Jan Długosz, który dzieje Polski w swych "Rocznikach" doprowadził do roku 1480. Długosz w sposób świadomy i konsekwentny korzystał z tekstów źródłowych oraz niezliczonej ilości dokumentów nie tylko polskich, ale i krzyżackich, węgierskich, czeskich, litewskich i innych. Jego "Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego" zachowując układ kronikarski (chronologiczny), przedstawiały zarazem całokształt badanych procesów historycznych.


Europejska literatura średniowieczna przyniosła także takie arcydzieła, jak: "Boska komedia" Dantego, "Wielki testament" Franciszka Villon (największe osiągnięcie średniowiecznej liryki francuskiej, uważane za dzieło na pograniczu średniowiecza i renesansu).

Cechy piśmiennictwa średniowiecznego - odwołanie do wybranych utworów.

Średniowiecze wypracowało dla swej twórczości pewne reguły pisarskie. Dotyczyły one zasad budowy wierszy, konstruowania dobrej prozy. Pojawiły się nowe gatunki (oprócz starożytnych): misterium, dramat liturgiczny.
Misterium przeznaczone było do wystawienia na scenie. Prezentowało jakiś fragment historii biblijnej, konstruowane były z myślą o ukazaniu akcji jako wielkiego dramatu chrześcijańskich dziejów ludzkości. Początek tego dramatu to upadek człowieka, punkt kulminacyjny to odkupienie, a koniec - mający nadejść sąd ostateczny. Na scenie wszystkie elementy, które miały wystąpić w późniejszych scenach były od razu umieszczane i stały obok siebie. Często następowało mieszanie się scen poważnych z komicznymi, bo zakładano bosko - ludzką naturę Chrystusa i pozwalało to na ścisłe połączenie ziemskości i świętości.
Dramaty liturgiczne wystawiane były w kościołach w święto wielkanocne; były to wplecione w obrzęd nabożeństwa sceny prezentujące przybycie trzech Marii do grobu już zmartwychwstałego Jezusa.
Moralitety - zadaniem ich było skierowanie człowieka na właściwą drogę; pierwotnym bohaterem moralitetu był człowiek (ktoś) usytuowany między niebem a piekłem, dokonujący odpowiedniej linii życia, toczący wewnętrzną walkę między siłami dobra i zła; walka wyrażana była za pomocą alegorii, tj. uosobionych cnót i grzechów, a jej zakończenie wieńczone było nagrodą (karą).

Średniowieczna literatura służyła wyraźnie określonym celom. Cechowały ją: anonimowość, dwujęzyczność, moralizowanie, dydaktyzm, alegoryzm (skłonność do obrazowego przedstawiania zjawisk i pojęć). W średniowieczu mamy trzy wielkie teorie filozoficzne, odwołujące się do roli człowieka i świata pod panowaniem Boskim, które w jakiś sposób porządkują wartości rządzące życiem człowieka, wszystkie jednak podporządkowują świat Bogowi (teocentryzm):
- scholastyka św. Anzelma: podporządkowany wierze, ale starał się tłumaczyć prawdy religijne (dogmaty, orzeczenia i inne uznane przez kościół treści) drogą spekulacji rozumowych, ale z góry zakładał, iż wszystkie te prawdy są prawdziwe; do dowodzenia stosował zasady opisane przez Arystotelesa, ale przystosowane do spraw wiary; twierdzi także, że do właściwego poznania prawdy, niezbędne są rozum i wiara, ale to z wiary, należy dojść do zrozumienia, a nie na odwrót;
- augustynizm: św. Augustyn uznaje równorzędność istnienia ducha i ciała, Boga i stworzenia, uczucia, woli i rozumu; najwyższym celem człowieka ma być poznanie Boga i własnej duszy (czyli rozważanie zawieszenia człowieka między światem zwierząt a aniołów, które wiązało się z uczuciem wewnętrznego rozdarcia) co miało odbywać się intuicyjnie, a nie rozumowo; zauważał sprzeczności targające człowiekiem (dusza i ciało), dlatego na przykład stosowano ascezę w imię rozwoju duszy;
- tomizm: św. Tomasz z Akwinu rozdzielając rozum i wiarę przedmiotem ich badań ustalił filozofię (pierwszy) i teologię(drugi); uważał, istnienie Boga za prawdę, którą należy rozumowo dowieść; neguje rozdział człowieka na duszę i ciało, zakładając jedność fizyczną istoty ludzkiej; jest tu także zawarte przekonanie o istnieniu hierarchii bytów i jednoznacznym określeniu przez Boga naturalnego miejsca człowieka w tej hierarchii (którego to miejsca człowiek cnotliwy nie próbuje zmieniać, bo mogłoby to naruszyć ład świata i idealną harmonię istnienia człowieka), co zgodne jest z feudalną koncepcją państwa średniowiecznego;
- franciszkanizm: św. Franciszek z Asyżu wprowadza ideę radosnej wiary, wspartej wszechogarniającą miłością do człowieka i całego stworzenia; naczelne zasady to miłosierdzie, ubóstwo i braterstwo; stworzył on ideę odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa
Śmierć już od tysiącleci jest podstawowym problemem w filozofii, teologii i religioznawstwie. Pytanie o to, czy stanowi ona kres istoty ludzkiej trapi nas od początku istnienia człowieka. Powstało już wiele koncepcji życia pozagrobowego.
Pola Elizejskie i Tartar to tylko część miejsc, w które dusza może trafić po śmierci. Jeśli na to zasłużyła, będzie tam w wieczności odpoczywać od trudów przemijającego życia. Tak jest też w religii chrześcijańskiej. Śmierć stanowi tu początek dalszego życia. Będzie nim albo wieczne potępienie albo oglądanie Boga w chwale. Wszystko zależy od sądu ostatecznego, na którym zmarły rozliczany jest ze wszystkich czynów swojego życia.

Okresem największego rozkwitu kościoła katolickiego było średniowiecze. Cała ówczesna Europa objęta została ideałami skromnego życia mającego zapewnić zbawienie. Momentem przejścia w wieczność była śmierć. Mimo że stanowiła koniec życia, traktowano ją powszechnie jako początek czegoś lepszego, doskonalszego. Święty Augustyn pisał, że człowiek będąc na ziemi, nie może osiągnąć ani dobra, ani szczęścia. Dopiero w królestwie bożym będzie to możliwe. Wcielenie tych przekonań stanowili święci, którzy, wiodąc ascetyczny tryb życia, przedkładali modlitwę nad pracę i naukę.

Śmierć była więc czymś wyjątkowym, bardzo dwuznacznym. Mimo że zmarły miał teraz otwartą drogę do nieba, jego odejście wywoływało zawsze smutek i płacz. Dlaczego bliscy nie cieszyli się, że zostanie zbawiony? Jeśli śmierć miała być początkiem wspanialszego życia, to z jakiego powodu ludzie uosobiali ją z trupem lub szkieletem? Nie mogli pojąć śmierci. Każdy człowiek musiał przez nią przejść, a mimo tego nikt jej nie znał. Bali się też, że mogą zmarnować szansę i zostać na zawsze potępieni. Wielu chciało więc żyć tak, by na łożu śmierci móc spokojnie patrzeć w przyszłość.

Tymczasem Kościół przypominał "memento mori". Śmierć mogła bowiem zaskoczyć człowieka w każdym momencie. Panujące epidemie, zarazy, najazdy wrogów dziesiątkowały średniowieczne miasta. Coraz więcej ludzi zaczęło dostrzegać nietrwałość życia ziemskiego. Pisarze w swych utworach opisywali marność egzystencji ludzkiej. Bernard z Morlay zastanawiał się co się stało ze wspaniałymi cywilizacjami starożytności. Gdzie wielka Babilonia, egzotyczna Persja czy potężny Rzym? Co stało się ze wspaniałymi ludźmi przeszłości? Dariusz, Aleksander Wielki czy Juliusz Cezar byli u szczytu wspaniałości. Dziś jednak poza pamięcią nic po nich nie zostało. Średniowieczne społeczeństwo podzielone było na stany. Ludzie bogaci mieszkali obok mniej zamożnych mieszczan i biednej warstwy chłopskiej. Dla ubogich życie było bardzo ciężkie. Często śmierć była dla nich jedynym zbawieniem od trosk doczesnych. Bogaci natomiast, niepewni losów pośmiertnych, woleli żyć w dostatku na ziemi. Śmierć była jednak bezlitośnie sprawiedliwa. Urodzenie się bogaczem lub żebrakiem było czystym przypadkiem. Śmierć wyrównywała jednak wszystkie różnice. Każdemu zabierała bowiem wszystko, co miał.

Całe życie ludzi średniowiecznych podporządkowane było momentowi śmierci. Zamożni rzucali swe majątki, by oddać się służbie Boga. Powoli wizja marności zaczęła jednak ludzi przygnębiać. Chwalebna "ars moriendi" zmieniła się w obsesję śmierci i umierania. Bojaźliwy stosunek ludzi średniowiecznych do śmierci i Boga wynikał głównie z powodu bezradności wobec chorób i różnych zaraz. Człowiek dużo częściej niż dziś stykał się ze śmiercią. Widział jak umierają jego bliscy, nie mogąc im pomóc. Pragnął więc lepszego życia w Niebie.

W kulturze średniowiecznej bardzo modnym gatunkiem literackim było między innymi "chansons de geste". Są to pieśni o czynach. Do tego typu należy przede wszystkim słynna "Pieśń o Rolandzie". Łączono w nich ideały religijne i rycerskie, ponieważ to wiara nadawała sens i wartość czynom rycerskim, np. świętej wojnie o grób Chrystusa czy nawracaniu pogan. Bohater tytułowy "Pieśni o Rolandzie" jest przykładem doskonałego rycerza chrześcijańskiego. Utwór opiewa jego bohaterskie czyny i wspaniałą śmierć. Jako doskonały rycerz hrabia jest odważny, silny, waleczny, honorowy i dumny. Jest szczerze oddanym Bogu chrześcijaninem, a także wiernym poddanym Karola Wielkiego. O wielkiej dumie Rolanda najdobitniej świadczy fakt, że na wezwanie pomocy decyduje się dopiero wtedy, gdy większość jego rycerzy już nie żyje, a on sam jest bliski śmierci. Śmierć hrabiego Rolanda, opisana bardzo szczegółowo, jest jednocześnie rozliczeniem się tego wzorowego rycerza z całym swoim życiem. Najważniejsze w życiu dla niego były: wiara chrześcijańska, ojczyzna i ukochany władca, Król Karol. Trzeba jeszcze dodać, że Roland nie walczył z Saracenami dla łupów, ponieważ te stanowiły dla niego zdecydowanie drugorzędną wartość.

Przy tej całej grozie opisywanych wydarzeń nie należy zapominać, że Roland nie jet bohaterem tragicznym, nie jest rozdarty wewnętrznie, nie ma żadnych rozterek zawahań. Od początku do końca wie co należy czynić, jak postępować. Śmierć nie jest bynajmniej dla niego porażką, wprost przeciwnie, jest zwieńczeniem całego rycerskiego życia. Po śmierci czeka na niego upragniona nagroda - miejsce w raju.

Nazwę średniowiecze, czyli "wieki średnie" wprowadzili twórcy następnej w dziejach epoki - renesansu. Określili w ten sposób okres przejściowy, rozciągający się między epoką starożytną a nowymi czasami odrodzenia. W renesansie uważano średniowiecze za okres przestoju, przejście między świetną epoką antyku a czasami nowożytnymi. Ludzie odrodzenia zarzucali poprzednikom odejście od wartości starożytnych, ciemnotę i zacofanie.

Kultura średniowiecza była związana z dominującą rolą Kościoła. Nauka, sztuka i piśmiennictwo rozwijały się głównie w ośrodkach kościelnych, przy katedrach, a zwłaszcza klasztorach. Kościół dążył do stworzenia kultury o charakterze uniwersalnym, jednocząc chrześcijan wielu krajów. Idei tej służyła nauka religii, oparta na Piśmie Świętym, a także język łaciński i tradycja antyczna, które Kościół przeszczepiał w różnych postaciach i dziedzinach kultury. Charakterystyczną cechą średniowiecza był teocentryzm, który w centrum umieszczał Boga, który stworzył świat, uosabiał dobro, piękno i prawdę. Bóg był wszędzie: z jego łaski człowiek się rodził, dla Niego żył, starając się za wszelką cenę zjednać Jego przychylność ascezą oraz wypełnianiem nakazów dekalogu, z jego woli wreszcie umierał, by otrzymać nagrodę wieczną za życie pełne wyrzeczeń. Człowiek podporządkowany był Bogu, wielbił Go oraz uznawał wyższość dóbr duchowych nad doczesnymi. W tym czasie relacja między Bogiem a człowiekiem była prosta i jednoznaczna. Bóg był doskonałością, do której dążył w swej ziemskiej wędrówce człowiek, starał się więc żyć i umierać jak najlepiej - tak, aby zbliżyć się do Boga i osiągnąć życie wieczne. Człowiek znał cel swojego życia i starał się go wypełnić jak najlepiej potrafił.

Religii podporządkowana była także filozofia, która utraciła swoją dawną niezależność i wielostronność w podejmowaniu pytań o naturę świata i sens ludzkiego istnienia. Jej głównym zadaniem stało się wyjaśnianie i systematyzowanie prawd wiary, które traktuje się jako pewniki nie podlegające dyskusji. Najważniejsze poglądy filozoficzne rozwijające się w epoce średniowiecza to: scholastyka, mistyka i dualizm. Filozofia średniowieczna akcentowała istotne wartości człowieka, jego godność, zdolność do samopoznania, zdobywania wiedzy, miłości i czynienia dobra.

Duchem religijnym przeniknięta była także sztuka. Wysoką wartość miała architektura, muzyka i malarstwo, mniejszą rzeźba. Prymat miały motywy i pierwiastki religijne. Dwa wielkie style średniowiecza to: styl romański i styl gotycki, które prezentują przede wszystkim zabytki kościelne, wspaniałe katedry i klasztory, górujące bryłą i bogatym wystrojem nad budownictwem świeckim. Budowle w stylu romańskim wznoszone były przeważnie na planie krzyża, który stanowił główny symbol chrześcijaństwa. Wiele rzeźb miało charakter alegoryczny i przedstawiało motywy biblijne, wyobrażenie Apokalipsy, piekło, potęgę grzechu i zła, monstrualne postaci szatanów.

W Polsce w epoce średniowiecza powstało wiele zabytków o charakterze religijnym: katedra na Wawelu, kościół św. Andrzeja w Krakowie, katedra w Poznaniu, rzeźby portalu kościoła św. Wincentego we Wrocławiu i drzwi gnieźnieńskie - ilustrujące życie i śmierć św. Wojciecha.

Styl gotycki powiązany był z duchem scholastycznym i mistycznym dojrzałego średniowiecza. Gotyk stał się architekturą miasta, przede wszystkim wspaniałych katedr, ale także budowli świeckich. W Polsce powstało wiele zabytków gotyckich, które zaprojektowane są z dużym rozmachem: kościół Mariacki w Krakowie, ołtarz Mariacki, katedry w Gdańsku i Wrocławiu. Średniowiecze wysoko ceniło muzykę, której przypisywało wielki wpływ na ludzi. Msze kościelne, ceremonie, obrzędy i uroczystości religijne wypełniał śpiew i muzyka.

Zróżnicowanie stylowe w literaturze tego okresu jest znaczne, widoczne były skłonności do tworzenia określonych konwencji i kanonów. Wzorców dostarczała przede wszystkim łacina klasyczna oraz Pismo św. Pierwszoplanową rolę odegrała literatura pisana w języku łaciny średniowiecznej, która dostarczyła językom narodowym szeregu wzorów literackich. Dominującą orientacją w literaturze i sztuce był alegoryzm, czyli występowanie w utworze literackim motywu, który poza znaczeniem dosłownym miał jeszcze inne, ukryte i domyślne znaczenie. W średniowieczu panowało przekonanie, że świat ludzki i zmysłowy ma o tyle sens i wartość, o ile wskazuje na to, co ukryte i boskie. Typowe motywy alegoryczne to: kościotrup, czyli śmierć, taniec śmierci, który służył przypomnieniu, że życie doczesne jest tylko chwilą wobec wieczności. Myśl tę akcentowano również poprzez przywoływanie myśli: "memento mori" - "pamiętaj, że umrzesz". Charakterystyczną cechą literatury średniowiecznej było jej zaangażowanie w kwestie religijne i świeckie, duchowe i społeczne. Literatura służyła wyraźnie określonym celom: wychowywaniu, potępianiu zła, szerzeniu wiedzy, inspirowaniu do tworzenia zalecanych do naśladowania ideałów, kształtowaniu wzorcowych wizerunków.

Najstarszym i najcenniejszym zabytkiem polskiej literatury średniowiecznej jest "Bogurodzica". Jest to hymn religijny, który śpiewany był przez rycerzy przed bitwą. Tytuł hymnu wywodzi się języka staro-cerkiewno-słowiańskiego. "Bogurodzica" jest wyrazem ludzkich pragnień. W pierwszej zwrotce jej autor kieruje prośbę do Matki Boskiej, aby pozyskała łaski dla ludzi u swego Syna - Pana Jezusa. W drugiej, zwraca się do Chrystusa, prosząc Go, aby przez wzgląd na Jana Chrzciciela wysłuchał błagań o bogobojne życie i przebywanie w raju po śmierci:
"A dać raczy, jegoż prosimy,
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt".
Teraz jeszcze pokrutce opowiem o muzyce, malarstwie, rzeźbie i architekturze.
Cechami charakterystycznymi dla muzyki średniowiecza są:
• zależność rozwoju muzyki od form liturgii chrześcijańskiej
• powstanie 1-głosowego chorału gregoriańskiego
• częste psalmy, sekwencje, hymny
• początki polifonii: organum, conductus, motet
• jednogłosowe pieśni – trubadurzy i ballada, rondo, virelai, pieśni minnesaenegerów
• wynaleziono typy notacji
• charakterystyczne skale
W średniowieczu powstał styl zwany chorałem
Cechy chorału
Muzyka chorałowa ma wszystkie wspomniane wcześniej cechy (jednogłosowa, czysto wokalna, z dużą ilością melizmatów). Oprócz tego, jego cechą jest to, że korzysta wyłącznie z tekstów łacińskich, a śpiew dozwolony jest tylko mężczyznom (tak interpretowano wiele tekstów Biblijnych, np. 1Kor14, 33-35) i nie towarzyszy mu żaden instrument (bardzo długo organy były surowo zakazane przez Kościół, który uważał je za instrument barbarzyńców).
Podstawą melodii są tzw. tonacje kościelne. Tonacje te mają swe źródła jeszcze w muzyce greckiego systemu modalnego (skala jońska, frugijska, eolska i inne). Z niego wzięto tonacje, które brzmiały dostojnie, majestatycznie. (Według stanowiska Kościoła, które nie zmieniało się w tej kwestii przez całe średniowiecze, renesans i znaczną część baroku, niektóre tonacje budziły grzeszne myśli i uczucia. Tonacjami tymi według nazewnictwa współczesnego były między innymi Es-dur, c-moll, d-moll - ulubione tonacje Beethovena).

Śpiewano stałe części mszy (Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Benedictus, Agnus Dei). Z czasem śpiewa się także czytania, psalmy i responsoria (np. Pan z Wami - I z duchem Twoim). Początkowo chorał zapisywano systemem zwanym cheironomią (rysunki przekrzywione w prawo lub w lewo, zależnie od wysokości dźwięku). Z czasem powstał zapis neumatyczny (kwadraciki i romby umieszczone na różnych wysokościach) i zapis ten w chorale przetrwał do dziś.

Wypaczenia chorałowe
Zmian i "udoskonaleń" nie był pozbawiony i chorał gregoriański. Takimi wypaczeniami były tropy, czyli wstawki w jakieś teksty chorału. Kyrie eleison zmieniano na przykład tak: Kyrie - adiutorium nostrum in Nomine Domini - eleison (Panie - wspomożenie nasze w Imieniu Pana - zmiłuj sie nad nami). Z czasem wypaczenia te zaczęły powstawać w językach narodowych, a z czasem nawet się rymować (co jest niezgodne z duchem rytmiki łacińskiej).
Łatwo sobie również wyobrazić, jak bardzo taka wstawka zmieniała melodię. W końcu, powstawało "coś", co z pierwotnym chorałem gregoriańskim miało niewiele wspólnego. Sprawą tropów, których było już wiele tysięcy, zajął się Sobór Trydencki (XVI wiek). Reforma polegała na tym, że niemal całkowicie zabroniono z tropów korzystać (zostało tylko pięć).

Wpływ chorału na muzykę
Dzięki chorałowi gregoriańskiemu, zaczęły powstawać specjalne chóry, specjalizujące się w jego wykonaniu. Z czasem w chórach takich powstawały nowe pieśni wzorowane na chorale, które z czasem z jednogłosowych przeradzały się w wielogłosowe. W ten sposób powstała polifonia (czyli wielogłosowość, przeciwieństwo monodii - jednogłosowości). Czysty chorał był inspiracją dla wielu póżniejszych kompozytorów (szczególnie muzycy XX wieku twierdzą, że chorał daje natchnienie).
Pozostałości chorału widzimy choćby w melodiach psalmów i wielu pieśni, na przykład "Przed Najświętszym Sakramentem" (wbrew wielu opiniom, pieśń "O zbawcza Hostio" nie bierze melodii z chorału, lecz ze średniowiecznej pieśni "Gaude Mater Polonia", która jednak niewątpliwie nosi cechy chorałowe).
Przedstawiciele:
Klemens z Aleksandrii, Św. EUROPA: Augustyn, Kasjodor, Boecjusz, Marcjanus Kapella, Św. Izydor z Sewilli, Alkuin, Hucbald z St. Amand, Gwido z Arezzo POLSKA: Mikołaja z Radomia, Żołtarz Jezusów Ładysława z Gielniowa
W średniowieczu wykształciły się dw style gotycki i romański. I właśnie pod kątem tych dwóch styli będę opowiadać o malarstwie, rzeźbie i architekturze,
Musze jednak wspomnieć, że zarówno malarsto i rzeźba są ściśle związane z architekturą, od której zaczne opis.
Architektura romańska operowała zrytmizowaną, wymierną przestrzenią dzięki zastosowaniu przęseł w budowlach stanowiących zespół geometrycznych brył wznoszonych z kamiennych ciosów. Najważniejszymi typami budowli były kościoły zakonne i pielgrzymkowe o geometrycznych, surowych formach, wieloczłonowe i zwarte.
W rzutach stosowano formy centralne (okrągłe i wieloboczne) oraz plan krzyża łacińskiego w typie poantycznej bazyliki z kryptą pod chórem, z jednym lub trzema portalami flankowanymi dwiema wieżami w części zachodniej, niekiedy też z parą wież na ramionach transeptu i wieżą na skrzyżowaniu naw.
Przykłady EUROPA: kościół benedyktynów w Maria Laach, brama w murach obronnych w Avilli, kościoły w Tours, Piotiers, Tuluzie (Francja), Santiago de Compostella, Salamance (Hiszpania), Moguncji, Wormacji (Niemcy). POLSKA: pierwsze katedry w Gnieźnie, Płocku, Poznaniu, Krakowie, Wrocławiu, kolegiaty w Opatowie, Tumie, Kruszwicy, klasztor w Tyńcu, kościół grodowy w Inowłodzu. Drzwi Gnieźnieńskie, pokryte płaskorzeźbami kolumny kościoła Św. Trójcy w Strzelnie
Na gotyckiej architekturze Francji wzorowała się nieomal cała Europa, tworząca jednak lokalne odrębności, np. w Anglii dominował horyzontalizm i duża długość budowli, podwójne transepty oraz rozmaitość sklepień i wielkie przeszklone płaszczyzny. Najwspanialsze katedry angielskie zbudowano w Cantenbury. W konserwatywnych Włoszech, architektura gotycka nie stworzyła pełnego systemu zaledwie przejmując pewne elementy, jak sklepienie żebrowe. Nową koncepcję przestrzeni gotyckiej zrealizowano jednak w kościele św. Franciszka w Asyżu.
Wpływ gotyku najbardziej był widoczny we Florencji - wnętrze S. Maria Novella 1246, S. Maria del Fiore z 3-portalową fasadą typu francuskiego, ponadto kościół Santa Croce. Charakter zachodnioeuropejski otrzymała katedra mediolańska 1387 i fasada katedry w Orvieto. W Niemczech miało miejsce duże zróżnicowanie środowisk, główną rolę przypisuje się dominikanom, cystersom i zakonowi krzyżackiemu, zwłaszcza w zakresie architektury obronnej.
Przykłady EUROPA: katedra w Reims, katedra Notre-Dame w Paryżu, katedry w Chartres, Starsburgu, Kolonii, Palazzo Pisani w Wenecji, kościoły w Pradze i Wiedniu, opactwo w Canterbury (Anglia), w Segovii (Hiszpania), kościoły w Sienie, Florencji, Mediolanie. POLSKA: Kościół Mariacki w Krakowie, dziedziniec Collegium Maius i starówka w Krakowie, Toruniu, Gdańsku, Wrocławiu, ołtarz Wita Stwosza w Kościele Mariackim
Teraz przejdźmy do malarstwa. Romańskie malarstwo ścienne było również związane z architekturą - tworzyło wielkie kompozycje wypełniające apsydy bazylik i pokrywające ich sklepienia, płaskie i linearne, o ograniczonej skali barw (ochra żółta i czerwona, zieleń i błękit). W skryptoriach klasztornych Anglii, Francji, Niemiec i Austrii uprawiano malarstwo miniaturowe. Malarstwo gotyckie ścienne rozwijało się szczególnie we włoskiej Toskanii, gdzie szczytowymi przykładami są freski D.B.Giotta, który stworzył na przełomie XIII i XIV w. styl monumentalnego (monumentalizm) dramatyzmu oraz nową ikonografię świętych a zwłaszcza św. Franciszka z Asyżu. Jednocześnie rozkwitało malarstwo miniaturowe (miniatura), które zerwało z płaską linearną (linearyzm) stylizacją na rzecz ujęć przestrzennych. Miniatury książkowe ewoluowały w kierunku realizmu, zapowiadając rozwój realistycznego malarstwa sztalugowego. Malarstwo tablicowe wyrażało się zwłaszcza w kompozycjach wieloskrzydłowych. Największe znaczenie miało jednak malarstwo flamandzkie torujące drogę ku nowożytnemu realizmowi, stanowiące połączenie świata biblijnego z realiami współczesnymi o głębokich treściach religijnych i symbolicznych.
Przykłady EUROPA: freski w bazylice św. Franciszka w Asyżu (Giotto), ołtarz baranka Bożego z Gandawy (H. I J. Von Eyckowie), Sąd ostateczny (Hans Memling) Sąd ostateczny (Hieronim Bosch); POLSKA: miniatury Kodeksy pułtuskiego.
Rzeźba romańska była przede wszystkim rzeźbą architektoniczną, wypełniała portale i tmpanony, pokrywała głowice kolumn, trzony filarów oraz węgary. Prezentowała w prostej, ornamentalnej lub znakowej formie logiczne przesłanie dostępne dla ogółu wiernych. Przemawiała do nich wyrazistą, ostro zarysowaną i ekspresyjną formą, która odznaczała się hieratycznością przedstawień i charakterystycznymi, wydłużonymi proporcjami. Tematów dostarczał Stary i Nowy Testament oraz żywoty świętych.
Przykłady EUROPA
POLSKA: Madonna z Krużlowej, Piękna Madonna z Wrocławia
Rzeźba gotycka miała charakter religijny o skomplikowanym programie ikonograficznym w układach typologicznych ze Starego i Nowego Testamentu. Jej ewolucja przebiegała od idealizmu poprzez realizm do dużej ekspresji. Początkowo była silnie związana z architekturą i skoncentrowana na portalach-głowicach, stopniowo nabierała samodzielności. Wprowadzono postać ludzką wielkości naturalnej przy filarach oraz do rzeźby nagrobnej. Najpopularniejsze tematy realizowane były zarówno w kamieniu, jak i polichromowanym drewnie.
Przedstawiciele renesansu i późniejszych epok epok narzucili nam obraz średniowiecza jako okres ciemnoty, zacofania, szarości życia.Czy tak w rzeczywistości było?
Według mnie średniowiecze na pewno nie było epoką mroczną, lecz epoką w której możemy znaleźć początek wielu dziedzin życia, które w późniejszych epokach były rozwijane.