Kontrola w sektorze finansów publicznych
Kontrola w sektorze finansów publicznych
Publiczna Wewnętrzna Kontrola Finansowa (PWKF), w skład której wchodzą kontrola finansowa i audyt wewnętrzny, wbudowane w struktury poszczególnych jednostek sektora finansów publicznych oraz mechanizmy centralnej koordynacji systemu, zawarte w strukturze Ministerstwa Finansów, stanowi zintegrowany system zapewniania prawidłowego funkcjonowania jednostek sektora finansów publicznych (JSFP), stwarzający możliwość poprawy efektywności gospodarowania środkami publicznymi na poziomie poszczególnych jednostek. System PWKF jest nowoczesnym narzędziem zarządzania w jednostkach sektora finansów publicznych oraz wymiernym efektem procesu dostosowania prawa polskiego do wymogów Unii Europejskiej, a ponadto, jako integralny element systemu kontroli funduszy unijnych, zabezpiecza możliwość właściwego wykorzystywania środków pochodzących z budżetu Unii Europejskiej.
Kontrola finansowa jest rodzajem kontroli, wyodrębnionym ze względu na jej przedmiot, którym są zjawiska i procesy finansowe. Kontrola zjawisk i procesów w sferze finansów publicznych określana jest terminami ?kontroli finansowej w sektorze finansów publicznych? lub ?kontroli finansów publicznych?. O ile kontrola finansowa służy przede wszystkim badaniu prawidłowości gospodarki finansowej zarówno w sektorze publicznym, jak i niepublicznym, o tyle kontrola finansów publicznych dotyczy procesów związanych z gromadzeniem i rozdysponowaniem środków publicznych oraz gospodarowanie mieniem.
Kontrola finansowa obejmuje:
1. Zapewnienie przestrzegania procedur kontroli oraz przeprowadzenie wstępnej oceny celowości zaciągania zobowiązań finansowych i dokonywania wydatków;
2. Badanie i porównanie stanu faktycznego ze stanem wymaganym, pobierania i gromadzenia środków publicznych, zaciągania zobowiązań finansowych i dokonywania wydatków ze środków publicznych, udzielania zamówień publicznych oraz zwrotu środków publicznych;
3. Prowadzenie gospodarki finansowej oraz stosowanie procedur.
Szczególne znaczenie w zakresie efektywnego wykorzystania środków publicznych, ze względu na znaczną ich mobilność jak i łatwość z jaką można je sprzeniewierzyć, ma kontrolna funkcja państwa. Funkcję tę w państwie demokratycznym wykonują różne podmioty, wykorzystując rozmaite techniki. Najogólniej dzieli się kontrolę na kontrolę wewnętrzną, a więc taką, którą realizują organy kontroli danej organizacji oraz zewnętrzną, wykonywaną przez specjalnie powołane instytucje kontrolne.
Wszystkie podmioty funkcjonujące w sektorze finansów publicznych posiadają własną kontrolę wewnętrzną, zajmującą się między innymi zagadnieniami finansowymi.
W każdej z nich funkcje kontrolne spełniają także główni księgowi, do których należy:
o Przeprowadzanie kontroli wstępnej, a więc poprzedzającej zaistnienie danego zdarzenia finansowego,
o Bieżąca kontrola funkcjonalna,
o Kontrola realizacji planów finansowych,
o Następna kontrola operacji gospodarczych, mająca miejsce po ich zaksięgowaniu.
Specjalne służby resortowe, których zasady funkcjonowania określa Minister Finansów, przeprowadzają kontrole w podległych jednostkach, takich jak izby, urzędy skarbowe, główny Urząd Ceł i urzędy celne.
Głównymi rodzajami zewnętrznej kontroli finansów publicznych są natomiast:
o Kontrola prezydencka,
o Kontrola parlamentarna,
o Kontrola Najwyższej Izby Kontroli,
o Kontrola gospodarki finansowej jednostek samorządu terytorialnego,
o Kontrola skarbowa,
o Kontrola podatkowa,
o Kontrola celna,
o Kontrola dewizowa,
o Kontrola sądowa, prokuratorska i kontrola sprawowana przez Rzecznika Praw Obywatelskich.
Prezydencka kontrola finansowa
Prezydencka kontrola finansowa koncentruje się głownie na dbałości o terminowe uchwalanie budżetu państwa i na zgodności ustawy budżetowej z Konstytucją.
Wiąże się ona z określonymi w konstytucji RP prerogatywami Prezydenta do:
o Podpisywania ustaw dotyczących gromadzenia i wydatkowania środków publicznych,
o Możliwości zarządzenia skrócenia kadencji Sejmu, jeżeli budżet państwa nie zostanie uchwalony w ciągu czterech miesięcy od dnia przedłożenia Sejmowi jego projektu,
o Zaskarżania ustaw do Trybunału Konstytucyjnego,
o Kierowania ustaw z umotywowanym wnioskiem do ponownego rozpatrzenia ich przez Sejm.
Prezydent nie ma prawa do proponowania zmian w ustawie budżetowej, a więc określania za jej pomocą kształtu bieżącej polityki społeczno-gospodarczej. Może jedynie wystąpić do Trybunału konstytucyjnego w sprawie rozpatrzenia jej zgodności z Konstytucją. Przy czym, w odniesieniu do tego trybu, Konstytucja także precyzyjnie określa obowiązujące terminy
Kontrola parlamentarna.
Parlament wykonuje kontrolę finansów sektora publicznego bezpośrednio przez Sejm, Senat i ich organy, oraz pośrednio poprzez Najwyższą Izbę Kontroli.
Kompetencje kontrolne Sejmu są znacznie szersze niż Senatu. Zwykle zalicza się w całości do kontroli finansowej sprawowanej przez Sejm kontrolę wykonania ustawy budżetowej i innych planów finansowych oraz udzielenie Radzie Ministrów absolutorium za dany rok. W celu jej p[przeprowadzenia RM prezentuje Sejmowi , a także Najwyższej Izbie Kontroli, w terminie do 31 maja roku następującego po upływie roku budżetowego coroczne sprawozdanie z wykonania budżetu państwa wraz z informacją o realizacji konstytucyjnej zasady stanowiącej, iż łączna kwota państwowego długu publicznego nie może przekroczyć 3/5 wartości rocznego produktu krajowego brutto. Łącznie z nim przedstawia ona sprawozdanie o dochodach i wydatkach związanych z zadaniami z zakresu administracji rządowej, realizowanymi przez jednostki samorządu terytorialnego i innymi zadaniami zleconymi tym jednostkom oraz zbiorczą informację o wykonaniu budżetów jednostek samorządu terytorialnego. Rada Ministrów przekłada także ocenę realizacji założeń makroekonomicznych oraz sprawozdanie z przebiegu prywatyzacji majątku Skarbu Państwa.
Kontrola sejmowa ma głównie na celu stwierdzenie czy:
o Wykonywanie budżetu przebiegało zgodnie z zasadami określonymi w ustawie o finansach publicznych,
o I w jakim stopniu zostały zrealizowane zadania wyznaczone w budżecie,
o Wykorzystywanie środków budżetowych następowało zgodnie z planowanym ich przeznaczeniem, w sposób celowy i oszczędny
o I w jaki sposób wykorzystano rezerwę ogólną i celową.
Swoją analizę wykonania budżetu państwa przedstawia także Najwyższa Izba Kontroli.
Najwyższa Izba Kontroli.
Najwyższa Izba Kontroli jest jedną z najstarszych instytucji państwowych, powołaną jeszcze w okresie II Rzeczpospolitej, niespełna 3 miesiące po odzyskaniu niepodległości, 7 lutego 1919 roku. Inicjatorem jej powołania był Naczelnik Państwa Józef Piłsudski. NIK od początku była naczelnym organem kontroli państwowej, uprawnionym do wszechstronnej kontroli dochodów i wydatków państwa oraz wszystkich instytucji i przedsiębiorstw korzystających z funduszy publicznych. NIK może przeprowadzać kontrolę we wszystkich instytucjach państwowych, jednostkach administracji rządowej i samorządowej oraz w tych podmiotach gospodarczych i organizacjach pozarządowych, które realizują zamówienia publiczne lub korzystają z rządowych dotacji i gwarancji.
Według obecnych uregulowań prawnych NIK podlega Sejmowi, który za zgodą Senatu powołuje Prezesa NIK na 6-letnią kadencję. Warto zauważyć, że kadencja prezesa Najwyższej Izby Kontroli nie pokrywa się z kadencją parlamentu, co w praktyce uniemożliwia podporządkowanie tej instytucji jednej tylko opcji politycznej. Prezesa NIK chroni też immunitet, podobny do immunitetu poselskiego - bez zgody Sejmu nie można go aresztować lub postawić w stan oskarżenia.. Najwyższa Izba Kontroli prowadzi kontrolę poprzez departamenty i delegatury. Podział na departamenty jest odzwierciedleniem zakresu spraw podlegających kontroli, w NIK działają więc takie departamenty, jak:
? Administracji Publicznej,
? Budżetu i Finansów,
? Gospodarki, Skarbu Państwa i Prywatyzacji,
? Komunikacji i Systemów Transportowych,
? Nauki, Oświaty i Dziedzictwa Narodowego,
? Obrony Narodowej i Bezpieczeństwa Wewnętrznego,
? Pracy, Spraw Socjalnych i Zdrowia,
? Środowiska, Rolnictwa i Zagospodarowania Przestrzennego.
Podział na delegatury związany jest z podziałem terytorialnym kraju. NIK ma 16 delegatur, tyle ile jest województw.
Ogólne zasady działania NIK, usytuowane wobec innych organów oraz statut Prezesa określa Konstytucja. Rozwinięcie tych zasad, a także reguł postępowania kontrolnego zawiera Głównia ustawa o NIK z dnia 23 grudnia 1994 roku.
Zgodnie z tymi regulacjami NIK:
o Kontroluje działalność organów administracji rządowej, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych, a także Narodowego Banku Polskiego z punktu widzenia legalności, gospodarności, celowości i rzetelności,
o Może kontrolować działalność organów samorządu terytorialnego, komunalnych osób prawnych i innych jednostek organizacyjnych tylko pod względem legalności, gospodarności o rzetelności,
o Może również kontrolować działalność innych jednostek organizacyjnych w zakresie w jakim wykorzystują one majątek lub pieniężne środki publiczne oraz wywiązują się z zobowiązań finansowych na rzecz państwa pod względem legalności i gospodarności.
Zgodnie z art. 3 ustawy o NIK, bada on w szczególności wykonanie budżetu państwa oraz realizację ustaw i innych aktów prawnych w zakresie działalności finansowej, gospodarczej i organizacyjno-administracyjnej kontrolowanych przez siebie podmiotów. Izba podlega Sejmowi.
Podległość ta znajduje wyraz między innymi w :
o Powoływaniu Prezesa NIK przez Sejm za zgodą Senatu,
o Obowiązku przedkładania Sejmowi analizy wykonania budżetu i założeń polityki pieniężnej, opinii w przedmiocie absolutorium dla Rady Ministrów, informacji o wnioskach z przeprowadzonych kontroli oraz corocznego sprawozdania ze swej działalności,
o Obowiązku przeprowadzenia przez Izbę kontroli na zlecenie Sejmu oraz jego organów.
Protokoły kontroli NIK, wystąpienia pokontrolne oraz informacje o wynikach przeprowadzonej kontroli są ważną podstawą formułowania ocen i wniosków poselskich dotyczących gospodarowania środkami publicznymi.
Najwyższa Izba Kontroli współpracuje z podobnymi instytucjami w krajach Unii Europejskiej, z Europejskim Trybunałem Obrachunkowym (ETO), Międzynarodową Radą Audytorów NATO (IBAN) oraz urzędami obrachunkowymi krajów EŚiW, Czech, Słowacji, Rosji i Węgier.
Głównymi obszarami współpracy między obiema instytucjami są: kontrola w zakresie obronności, przemytu i ochrony środowiska, wykorzystanie technik informatycznych w kontroli, tzw. próbkowanie statystyczne i przygotowanie NIK do członkostwa w UE.
Najwyższa Izba Kontroli współpracuje też z europejskimi partnerami w ramach EUROSAI - Europejskiej Organizacji Najwyższych Organów Kontroli (European Organisation of Supreme Audit Institutions), która jest jedną z ośmiu grup regionalnych INTOSAI - Międzynarodowej Organizacji Najwyższych Organów Kontroli (International Organisation of Supreme Audit Institutions).
EUROSAI zrzesza 42 instytucje kontrolne z całej Europy i zajmuje się m.in. kontrolą przestrzegania konwencji międzynarodowych dotyczących Morza Bałtyckiego, Morza Północnego i Morza Czarnego. NIK bezpośrednio koordynuje kontrolę Konwencji Helsińskiej, w której biorą udział najwyższe organy kontroli dziewięciu krajów leżących nad Bałtykiem
Regionalne Izby Obrachunkowe .
Finanse samorządu terytorialnego podlegają nadzorowi i kontroli regionalnych izb obrachunkowych. Izby są państwowymi jednostkami budżetowymi. Nie są więc elementem systemu organizacyjnego samorządu terytorialnego, lecz specjalnie ustanowioną instytucją państwową, sprawującą kontrolę zewnętrzna w stosunku do organów samorządu terytorialnego.
RIO są państwowymi organami nadzoru i kontroli gospodarki finansowej wobec:
1. jednostek samorządu terytorialnego
2. związków między gminnych
3. stowarzyszeń gmin
4. związków powiatów
5. stowarzyszeń powiatów
6. samorządowych jednostek organizacyjnych
7. innych podmiotów w zakresie wykorzystywania przez nie dotacji przyznawanych z budżetów jednostek samorządu terytorialnego
Izby sprawują:
I. nadzór nad działalnością jednostek samorządu terytorialnego w zakresie spraw finansowych
2. kontrole gospodarki finansowej i zamówień publicznych
3. funkcje opiniodawczą tj. wydają opinię w sprawach okreś1onych ustawami np.: do projektu budżetu gminy, do sprawozdania z wykonania budżetu gminy
4. funkcje informacyjna i szkoleniowa w sprawach finansów I zamówień publicznych
Nadzór nad działalnością RIO sprawuje Prezes Rady Ministrów. Prezes P.M powołuje przewodniczącego RIO jego zastępcę oraz członków RIO. RIO ma obowiązek jeden raz na 4 lata przeprowadzić kontrole kompleksową gospodarki finansowej jednostek samorządu terytorialnego na swoim terenie. Kontrola obejmuje zgodność z prawem i zgodność dokumentacji ze stanem faktycznym. W zakresie zadań z zakresu zadań administracji rządowej realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego kontrola obejmuje dodatkowo następujące kryteria:
1. celowość
2. rzetelność
3. gospodarność
Struktura RIO. organami RIO są:
1. kolegium które tworzą. Prezes zastępca oraz członkowie
2. komisje orzekające w sprawach o naruszenie dyscypliny budżetowej
Do głównych zadań RIO należą:
1. Kontrola gospodarki finansowej i zamówień publicznych,
2. Nadzór nad działalnością władz samorządowych w zakresie spraw budżetowych,
3. Prowadzenie działalności informacyjnej i szkoleniowej,
4. Opiniowanie określonych działań i aktów samorządowych,
5. Orzekanie w sprawach naruszania dyscypliny finansów publicznych.
Wśród kompetencji izb szczególne miejsce zajmują sprawy budżetowe, w zakresie których badają one przede wszystkim:
1. Poziom planowanych przychodów i dochodów budżetów oraz funduszy celowych,
2. Podstawy prawne i procedury gromadzenia oraz wydatkowania środków,
3. Oceny wykonania budżetu przez zarządy jednostek samorządu terytorialnego.
RIO opiniują również następujące zagadnienia:
1. Możliwość finansowania deficytu oraz prawidłowości załączonej do budżetu prognozy długu publicznego danej jednostki,
2. Możliwość spłaty kredytu przez jednostkę samorządu terytorialnego,
3. Zamiar emisji papierów wartościowych przez te jednostki,
4. Projekty budżetów wraz z informacjami o stanie mienia jednostek samorządu terytorialnego,
5. Sprawozdania z wykonania budżetów oraz planów finansowych, zadań publicznych realizowanych z zakresu administracji rządowej.
Kontrola skarbowa
Celem kontroli skarbowej jest ochrona interesów i praw majątkowych Skarbu Państwa oraz zapewnienie skuteczności wykonywania zobowiązań podatkowych i innych należności stanowiących dochód budżetu państwa lub państwowych funduszy celowych, a także badanie zgodności z prawem działalności innych państwowych osób prawnych. Kontrola skarbowa została powołana do ochrony interesów finansowych Skarbu Państwa.
Kontrola skarbowa w obecnym ujęciu jest w Polsce instytucją nową, wprowadzoną ustawą o kontroli skarbowej z dnia 28 września 1991 r.
Zakres podmiotowy kontroli skarbowej obejmuje:
1. Podmioty zobowiązane do świadczeń pieniężnych na rzecz Skarbu Państwa lub państwowych funduszy celowych,
2. Jednostki wydatkujące środki z budżetu państwa lub funduszy celowych,
3. Podmioty władające i zarządzające mieniem państwowym,
4. Płatników i inkasentów podatków stanowiących dochody budżetu państwa lub funduszy celowych.
Taki zakres podmiotowy kontroli skarbowej oznacza, że nie podlegają jej urzędy i izby skarbowe oraz organy podatkowe, natomiast podlegają jednostki samorządu terytorialnego jako podatnicy podatku VAT i płatnicy podatku dochodowego od osób fizycznych.
Kontroli skarbowej nie podlega celowość i sposób wykorzystania środków publicznych oraz mienia państwowego w jednostkach podległych Ministrowi Obrony Narodowej, Policji, Państwowej Straży Pożarnej, Straży Granicznej oraz w jednostkach podległych Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji.
Zakres przedmiotowy kontroli skarbowej obejmuje natomiast:
1. Kontrolę rzetelności podstaw opodatkowania oraz prawidłowości obliczania i wypłacania podatków i innych należności budżetu państwa lub państwowych funduszy celowych,
2. Ujawnienie i kontrolę nie zgłoszonej do opodatkowania działalności gospodarczej oraz dochodów nie znajdujących pokrycia w ujawnionych źródłach przychodów,
3. Kontrolę celowości i legalności gospodarowania środkami pochodzącymi z budżetu państwa, środkami państwowych jednostek gospodarki pozabudżetowej oraz państwowych funduszy celowych,
4. Badanie celowości i zgodności z prawem wykorzystywania i rozporządzania mieniem państwowym,
5. Kontrolę źródeł pochodzenia majątku, o ile działalność gospodarcza nie została zgłoszona do opodatkowania,
6. Wykonywanie szczególnego nadzoru podatkowego,
7. Badanie prawidłowości obrotu dewizowego,
8. Badanie zgodności z prawem cen urzędowych, a także cen umownych w zakresie objętym ograniczeniem swobodnego ich kształtowania.
Organami kontroli skarbowej są zgodnie z ustawą: Minister Finansów ( jako naczelny organ kontroli), Generalny Inspektor Kontroli Skarbowej oraz inspektorzy kontroli skarbowej.
Kontrola podatkowa
Celem kontroli podatkowej jest sprawdzenie wywiązania się kontrolowanych z obowiązków wynikających z przepisów prawa podatkowego.
Zakres, kryteria oraz zasady prowadzenia kontroli podatkowej, a także prawa i obowiązki kontrolowanych i kontrolujących określa ustawa Ordynacja Podatkowa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Chociaż terminu kontrola podatkowa używano od dawna, to jednak przed 1998 r. nie było prawnej definicji kontroli oraz odrębnej regulacji zasad kontroli podatkowej. Organy podatkowe przeprowadzały wówczas omawianą kontrolę na podstawie przepisów Kodeksu Postępowania Administracyjnego. Sytuację ta zmieniło wejście w życie ustawy Ordynacja Podatkowa.
Zakres podmiotowy kontroli podatkowej dotyczy podatników, płatników i inkasentów.
Organami podatkowymi pierwszej instancji są urzędy skarbowe oraz przewodniczący zarządów jednostek samorządu terytorialnego. Organami odwoławczymi od decyzji urzędów skarbowych oraz organami wyższego stopnia nad tymi urzędami są izby skarbowe. Z kolei organami odwoławczymi od decyzji od decyzji przewodniczącego zarządów jednostek samorządu terytorialnego są samorządowe kolegia odwoławcze.
Zakres przedmiotowy obejmuje głównie:
o W odniesieniu do urzędów skarbowych ustalenie lub określenie wysokości podatków państwowych oraz ich pobór,
o W odniesieniu do przewodniczących zarządów jednostek samorządu terytorialnego wymiar i pobór podatków i opłat stanowiących dochody budżetów jednostek samorządu terytorialnego, nie należących do właściwości urzędów skarbowych.
Kontrola celna i dewizowa
Przez kontrolę celną należy rozumieć działania podejmowane przez organ celny w celu zapewnienia przestrzegania przepisów prawa celnego oraz innych przepisów mających zastosowanie do towarów przywożonych na polski obszar celny lub z niego wywożonych, w szczególności takie jak: rewizja celna towarów, nakładanie i sprawdzanie zamknięć celnych, przeszukiwanie osób i pomieszczeń, konwój celny, strzeżenie towarów, kontrola wymaganych dokumentów i ich autentyczności, kontrola innych dokumentów i kontrola księgowości osób, zatrzymywanie i kontrola środków transportu, kontrola bagaży i innych towarów przewożonych przez osoby oraz inne podobne czynności.
Czynności kontroli celnej mogą być prowadzone w siedzibie kontrolowanego oraz innych miejscach związanych z prowadzoną przez niego działalnością bądź w miejscach, w których mogą znajdować się towary wprowadzone na polski obszar celny z zagranicy lub dokumenty dotyczące tych towarów, jednakże czynności wykonywane poza urzędem celnym albo miejscem wyznaczonym lub uznanym przez organ celny są prowadzone po uzyskaniu upoważnienia organu celnego.
Kontrolę celna przeprowadzają organy celne, jednak niektóre czynności kontroli mogą wykonywać w określonych sytuacjach organy Straży Granicznej, tj. komendanci oddziałów Straży Granicznej oraz komendanci strażnic, granicznych placówek kontrolnych i dywizjonów Straży Granicznej. Czynności te mogą polegać na rewizji celnej towarów, przeszukiwaniu osób, kontroli wymaganych dokumentów i ich autentyczności, zatrzymywaniu i kontroli środków transportu, kontroli bagaży i innych towarów przewożonych przez osoby fizyczne, a są wykonywane przy wprowadzaniu towarów na polski obszar celny i wprowadzaniu towarów poza polski obszar celny, jeżeli przywóz lub wywóz towarów nie ma charakteru handlowego lub gospodarczego.
Jeśli chodzi o kontrolę dewizową, to w aktualnym stanie prawnym nie ma przepisu, który w sposób uniwersalny zakreśliłby ramy kontroli dewizowej w odniesieniu do wszystkich organów ja sprawujących.
Kontrola dewizowa jest to kontrola przestrzegania przez rezydentów i nierezydentów ograniczeń i obowiązków określonych w Prawie dewizowym oraz ograniczeń wprowadzonych Ne jego podstawie, a także warunków udzielonych zezwoleń dewizowych i zezwoleń na prowadzenie działalności kantorowej.
Z uwagi na wielość podmiotów wykonujących czynności z zakresu kontroli dewizowej oraz dużą liczbę aktów prawnych regulujących tryb jej przeprowadzania kontrola ta ma bardzo zróżnicowany charakter. Typowym kryterium podziału rodzajów kontroli dewizowej jest rodzaj organu kontrolnego.
Najszerszym rodzajem kontroli dewizowej jest kontrola sprawowana przez Ministra Finansów, generalnego Inspektora Kontroli Skarbowej oraz Dyrektorów urzędów kontroli skarbowej. Obejmuje ona działalność wszystkich rezydentów i nierezydentów z wyjątkiem jednostek podległych, podporządkowanych lub nadzorowanych przez ministra właściwego do spraw obrony narodowej, jednostek Policji, Państwowej Straży Pożarnej, Straży Granicznej, jednostek wojskowych podległych ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych oraz jednostek organizacyjnych Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencji Wywiadu- w zakresie celowości i sposobu wykorzystywania środków budżetowych oraz mienia państwowego na tzw. cele specjalne.
Obok organów kontroli skarbowej kolejnym podmiotem wykonującym kontrolę dewizową jest Narodowy Bank Polski. Kontrola sprawowana przez NBP ma związek z uprawnieniami Prezesa NBP dotyczącymi udzielania indywidualnych zezwoleń dewizowych i zezwoleń na prowadzenie działalności kantorowej oraz obowiązkiem dotyczącym przekazywania Bankowi danych o obrocie dewizowym z zagranicą dokonywanym przez rezydentów. Kontrola ta polega na sprawdzaniu, czy:
a) Korzystanie z udzielonego zezwolenia dewizowego odbywa się zgodnie z jego warunkami,
b) Działalność kantorowa jest prowadzona zgodnie z Prawem dewizowym, przepisami wydanymi na jego podstawie oraz warunkami określonymi w zezwoleniu na jej prowadzenie,
c) Obowiązek przekazywania NBP danych w zakresie niezbędnym do sporządzenia bilansu płatniczego oraz bilansów należności i zobowiązań zagranicznych państwa jest wykonywany przez rezydentów oraz czy przekazywane dane są zgodne ze stanem faktycznym.
Jednostkami organizacyjnymi NBP, wykonującymi kontrolę są : Centrala, odziały okręgowe oraz Główny Odział Walutowo-Dewizowy w Warszawie. Omawianą kontrolę przeprowadzają kontrolerzy NBP w siedzibie jednostki kontrolowanej lub Banku, po okazaniu legitymacji służbowej i pisemnego upoważnienia zawierającego m.in. informacje o zakresie kontroli.
Szczególne uprawnienia w zakresie kontroli dewizowej przysługują instytucją uprawnionym do pośrednictwa w dokonywaniu przez rezydentów przekazów pieniężnych za granicą oraz rozliczeń w kraju z nierezydentami, tzw. banki uprawnione. Kontrola banków uprawnionych obejmuje dokonywane za ich pośrednictwem przekazy za granicę oraz i rozliczenia w kraju.
Kolejny rodzaj kontroli dewizowej dotyczy obowiązków związanych z wywozem za granicę im przywozem do kraju wartości dewizowych lub krajowych środków płatniczych. Wykonywana jest ona przez organy celne i organy Straży Granicznej wykonujące kontrolę celną.
Audyt wewnętrzny
Od kilku lat w prawie polskim funkcjonuje nowe i mało jeszcze u nas znane pojęcie audytu wewnętrznego - jest to procedura wprowadzona w związku z przygotowaniem Polski do akcesji do Unii Europejskiej.
Audyt wewnętrzny często jest kojarzony z rewizją, która polega na wyłapywaniu mankamentów i wskazywaniu winnych nieprawidłowego stanu rzeczy.
Jednostki sektora finansów publicznych będą coraz częściej dysponować środkami Unii Europejskiej i obecność audytora wewnętrznego jest niezbędna w tej sytuacji. Jest to wymóg Komisji Europejskiej.
Według terminologii Instytutu Audytorów Wewnętrznych (IIA), audytem wewnętrznym nazywamy niezależną, obiektywną działalność o charakterze zapewniającym i doradczym, której celem jest dodanie wartości i ulepszanie operacji danej organizacji poprzez wprowadzenie systematycznego podejścia do oceny i podwyższania skuteczności procesów zarządzania ryzykiem, systemu kontroli i nadzoru.
W ustawie o finansach publicznych z dnia 26 listopada 1998 roku zapisano następującą definicję audytu wewnętrznego:
? Audytem wewnętrznym jest ogół działań, przez które kierownik jednostki uzyskuje obiektywną i niezależną ocenę funkcjonowania jednostki w zakresie gospodarki finansowej pod względem legalności, gospodarności, celowości, rzetelności, a także przejrzystości i jawności.
? Audyt wewnętrzny obejmuje w szczególności:
o badanie dowodów księgowych oraz zapisów w księgach rachunkowych
o ocenę systemu gromadzenia środków publicznych i dysponowania nimi oraz gospodarowania mieniem
o ocenę efektywności i gospodarności zarządzania finansowego.
W jednostkach sektora finansów publicznych zakres prac audytu wewnętrznego definiuje rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 5 lipca 2002 r. w sprawie szczegółowego sposobu i trybu przeprowadzania audytu wewnętrznego; 2. powyższego rozporządzenia brzmi:
"Audytor wewnętrzny przeprowadzając audyt wewnętrzny:
- Bada wiarygodność sprawozdania finansowego oraz sprawozdania z wykonania budżetu przez następcze sprawdzenia:
-przestrzeganie zasad rachunkowości,
-zgodności zapisów w księgach rachunkowych z dowodami księgowymi,
-zgodności sprawozdania finansowego oraz sprawozdania z wykonania budżetu z zapisami w księgach rachunkowych.
- Dokonuje oceny adekwatności, efektywności i skuteczności systemów kontroli, w tym przestrzegania procedur, zarządzania ryzykiem i kierowania organizacją.
- Dokonuje oceny przestrzegania zasady celowości i oszczędności w dokonywaniu wydatków, uzyskiwania możliwie najlepszych efektów w ramach posiadanych środków oraz przestrzegania terminów realizacji zadań i zaciągniętych zobowiązań".
Innymi słowy, podstawowe zadania audytu wewnętrznego to:
o identyfikacja i ocena poszczególnych rodzajów kontroli wewnętrznej (funkcjonalnej i instytucjonalnej) w JSFP
o przedstawianie opinii o wiarygodności badanych podsystemów kontroli wewnętrznej
o doradzanie kierownictwu w projektowaniu całościowego systemu kontroli wewnętrznej
o przedstawianie opinii o wiarygodności sprawozdań finansowych organizacji w oparciu o ocenę wiarygodności całego systemu kontroli wewnętrznej
o przedstawianie opinii w zakresie zarządzania ryzykiem
o przedstawianie opinii w zakresie efektywności zarządzania organizacją.
Audytor wewnętrzny może wypowiadać się na temat całego procesu zarządzania, zarówno na poziomie najwyższego kierownictwa, jak i na poziomie pracowników najniższego szczebla. Daje to możliwość obserwacji spraw z różnej perspektywy. Chodzi bowiem o to, aby audytor wewnętrzny mógł mieć wpływ na poprawę procesów, w trakcie których są ustalane i przekazywane cele oraz zadania, monitorowane jest osiąganie celów, przypisana jest odpowiedzialność za poszczególne działania .
W metodologii audytu wewnętrznego zasadniczą rolę odgrywa analiza ryzyka.
Ryzyko jest pojęciem, które audytorzy i kadra kierownicza używają w celu wyrażenia swoich obaw w zakresie prawdopodobnych rezultatów niepewnego środowiska. Istotny wpływ ryzyka nazywamy poważną konsekwencją. Poważna konsekwencja, zwana istotnością ryzyka jest iloczynem prawdopodobieństwa wystąpienia danego zdarzenia oraz jego wpływu na organizację.
Istnieją dwa podstawowe źródła ryzyka:
o zagrożenia bezpośrednie, które powodują, że cele nie zostaną osiągnięte. Są to zdarzenia szkodliwe,
o szanse, które dają możliwość skuteczniejszego osiągnięcia celów. Są to zdarzenia korzystne.
Analiza ryzyka obejmuje:
? oszacowanie ryzyka
? zarządzanie ryzykiem.
Oszacowanie ryzyka obejmuje:
? identyfikację ryzyka
? pomiar ryzyka
? uszeregowanie (hierarchizację) ryzyka.
Cztery role audytora:
o Sędzia - gdyż powoływany jest do wygłaszania opinii na temat jednostek audytowanych;
o Żołnierz - gdyż często działa w pierwszej linii;
o Strażak - gdyż często jest wzywany w nagłych przypadkach;
o Konsultant - gdyż udziela rad, które mają na celu usuwanie stwierdzonych anomalii.
Ważną rolę w zakresie kontroli finansów publicznych odgrywają sądy: Naczelny Sad Administracyjny, Sąd Najwyższy i Trybunał Konstytucyjny. Ich orzecznictwo ma niewątpliwy wpływ na usuwanie sprzeczności i niezgodności przepisów prawa, czyniąc je bardziej przejrzystymi.
Znaczenie kontroli państwowej w sektorze finansów publicznych rośnie wraz z postępem demokracji rynkowej. Każdy element i rodzaj kontroli odgrywa istotną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu państwa i społeczeństwa. O wadze i znaczeniu różnych kontroli decyduje ich zakres podmiotowy i przedmiotowy, miejsce kontroli finansowej w całokształcie działalności danego organu, procedury kontrolne i konsekwencje wynikające z tych kontroli, a także pozycja organu , który wykonuje kontrolę. Wszystkie te czynniki decydują o społecznym odbiorze poszczególnych rodzajów kontroli i ich faktycznym znaczeniu dla efektywnego gospodarowania środkami publicznymi.
BIBLIOGRAFIA:
1) Wiesława Ziółkowska ?Finanse publiczne, teoria i zastosowanie?, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 2000
2) Praca zbiorowa pod redakcją Cezarego Kosikowskiego i Eugeniusza Ruśkowskiego ?Finanse publiczne i prawo finansowe?, Dom Wydawniczy ABC, 2003
3) Cezary Kosikowski ?Sektor finansów publicznych w Polsce?, Dom Wydawniczy ABC, 2006
4) Strona sieci Web: WWW.finanse-publiczne.pl
5) Strona sieci Web: www.amg.gda.pl
6) Ustawa o Regionalnych Izbach Obrachunkowych z dnia 7 października 1992 (Dz.U. 2001 Nr 55 poz. 577 )