Ogólne zasady i cele Układu Europejskiego

Wspólnoty Europejskie odgrywały istotną rolę w handlu zagranicznym Polski jeszcze przed transformacją systemową, mimo że większość jej obrotów towarowych koncentrowała się na obszarze byłej RWPG. W latach 80 ponad 20% polskiego importu i eksportu było kierowane do Wspólnot. W 1975 roku wygasły ostatnie bilateralne umowy o współpracy gospodarczej Polski z krajami członkowskimi Wspólnot Europejskich i panował stan bezumowny. Ten stan handlu wynikał z sytuacji politycznej w Europie podzielonej żelazną kurtyną. Dopiero trzy miesiące po podpisaniu 25 czerwca 1988 roku politycznej deklaracji między ówczesną Europejską Wspólnotą Gospodarczą (EWG), a RWPG, normalizującą wzajemne relacje między tymi ugrupowaniami, Polska nawiązała stosunki dyplomatyczne z EWG. Rok później powołano Misję RP przy Wspólnotach Europejskich w Brukseli. Idea włączenia Polski w procesy integracyjne Europy Zachodniej została przedstawiona po raz pierwszy przez rząd Tadeusza Mazowieckiego.
Najpierw myślano o stowarzyszeniu Polski ze Wspólnotami, ale już w 1990 roku uznano, że strategicznym celem polskiej polityki zagranicznej jest uzyskanie pełnego członkostwa we Wspólnotach Europejskich. Nawiązywanie ściślejszych więzi ze Wspólnotami, miało służyć szybszemu rozwojowi gospodarczemu Polski, wspieraniu reform politycznych, gospodarczych i społecznych oraz wzmocnieniu pozycji państwa na arenie międzynarodowej. Już w 1990 roku rozpoczęły się negocjacje na temat układu o stowarzyszeniu Polski ze Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi. Owocem tych rozmów był Układ Europejski podpisany 16 grudnia 1991 roku, ratyfikowany przez sejm w lipcu 1992 roku (na XIX sesji). Po zatwierdzeni go przez Parlament Europejski i ratyfikowaniu przez parlamenty państw członkowskich Wspólnoty, wszedł w życie 1 lutego 1994 roku. Część handlowa Układu Europejskiego w formule tzw. Umowy Przejściowej (Interim Agreement) weszła w życie już od 1 marca 1992 roku. Układ Europejski rozszerza ramy współpracy gospodarczej i politycznej nakreślone uprzednio w porozumieniach z 1989 roku i – jak się określa w preambule – jest wyrazem woli wsparcia reform zachodzących w Polsce przez kraje Wspólnot.
Artykuł 1 Układu Stowarzyszeniowego, którego pełna nazwa brzmi: Układ Europejski Ustanawiający Stowarzyszenie między Rzeczpospolitą Polską z jednej strony, a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami Członkowskimi z drugiej strony, definiuje następujące cele:
· ustanowienie dialogu politycznego między stronami,
· popieranie rozwoju handlu i harmonijnych stosunków gospodarczych między partnerami w celu sprzyjania dynamicznemu rozwojowi gospodarczemu i dobrobytowi w Polsce,
· stworzenie podstawy do finansowej i technicznej pomocy Wspólnot dla Polski,
· kreowanie właściwych warunków do stopniowej integracji Polski ze Wspólnotami,
· popieranie współpracy w dziedzinie kultury.
W preambule znalazła się deklaracja, iż ostatecznym celem Polski jest członkostwo we Wspólnocie, a stowarzyszenie – zdaniem stron – pomoże Polsce osiągnąć ten cel. Nie było jednak w tym zapisie wyraźnego zobowiązania WE do przyjęcia Polski w poczet członków tego ugrupowania. W interesie Polski, tak samo jak i innych krajów Europy Środkowej i Wschodniej, z którymi Wspólnoty zawarły podobne układy, było natomiast ściślejsze określenie perspektyw członkostwa, w tym również wskazanie daty rozpoczęcia negocjacji w tej sprawie.
Zakres uregulowań w Układzie Europejskim jest szeroki. Układ przewiduje prowadzenie regularnego dialogu politycznego z krajami Wspólnot, który ma umożliwić Polsce przede wszystkim zbliżenie do systemu politycznego tego ugrupowania, a przez to umocnienie demokracji oraz zbliżenie stanowisk w sprawach międzynarodowych i w kwestiach bezpieczeństwa europejskiego. Konsultacje na najwyższym szczeblu odbywają się między przewodniczącym Rady Europejskiej, przewodniczącym Komisji Europejskiej a prezydentem Polski. Dialog polityczny na szczeblu ministerialnym odbywa się w ramach Rady Stowarzyszenia, która ma pełne kompetencje w każdej sprawie przedstawionej przez strony Układu, zbiera się ona raz do roku lub wtedy, gdy wymagają tego szczególne okoliczności. Oprócz tego odbywają się spotkania na szczeblu wyższych urzędników (dyrektorów politycznych). Dialog polityczny na szczeblu parlamentarnym prowadzony jest w Parlamentarnym Komitecie Stowarzyszenia, który obraduje zazwyczaj dwa razy do roku i przygotowuje decyzje Rady Stowarzyszenia. Poza dialogiem politycznym Układ obszernie reguluje problematykę handlową ( min. utworzenie strefy wolnego handlu artykułami przemysłowymi), zawiera także postanowienia liberalizujące przepływ pracowników i kapitału, zakładanie przedsiębiorstw i świadczenie usług. Zajmuje się ponadto problematyką dostosowywania systemu prawnego Polski do porządku prawnego Wspólnot. Poza współpracą gospodarczą i finansową strony Układu zgodziły się na włączenie do niego kwestii współpracy w dziedzinie kultury.
Do etapu pełnego stowarzyszenia prowadzi okres przejściowy w maksymalnym wymiarze dziesięciu lat, tj. do końca stycznia 2004 roku, podzielony na dwa pięcioletnie etapy. Obaj partnerzy stopniowo realizują postanowienia Układu na zasadzie tzw. asymetrii. Oznacza to, że Polska jako partner słabszy gospodarczo wprowadza później, w relacji do zobowiązań drugiej strony, liberalizację dostępu partnerów wspólnotowych do swojego rynku w różnych dziedzinach.
W Układzie Europejskim przyjęto zasadę, że obie strony nie będą po jego wejściu w życie pogarszać uzgodnionych warunków dostępu do własnych rynków. Możliwość przejściowych działań ochronnych istnieje tylko w nadzwyczajnych okolicznościach i związana jest ze ścisłym postrzeganiem niezbędnych procedur. Przywrócenie niektórych ograniczeń bądź wprowadzenie nowych środków ochronnych dotyczyć może wymiany handlowej, zakładania przedsiębiorstw, obrotów dewizowych, bilansu płatniczego. Postanowienia w tej sprawie zwane są klauzulami ochronnymi. Większość z nich ma charakter dwustronny, tzn. mogą być stosowane przez obu partnerów (są oparte na przepisach Światowej Organizacji Handlu), z wyjątkiem klauzul: restrukturyzacyjnej, dotyczącej obrotów dewizowych i zakładania przedsiębiorstw, które zostały przyznane tylko Polsce ze względu na jej niższy poziom rozwoju gospodarczego.