Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego

Rozdział 1. Charakterystyka Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego
1.1. Uwagi wstępne
W niniejszym rozdziale zaprezentowano charakterystykę Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Jest to zdecydowanie jeden z najważniejszych organów służb specjalnych w Polsce, który zajmuje się kontrwywiadem. W rozdziale zaprezentowano podstawy prawne funkcjonowania ABW, genezę powstania organizacji oraz jej strukturę.
1.2. Podstawy prawne ABW
Podstawowym źródłem prawa, które jest gwarantem funkcjonowania Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego jest ustawa o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu1. Uchwalenie tej ustawy doprowadziło do utworzenia ABW oraz Agencji Wywiadu. Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego została powołana jako organizacja służąca ochronie porządku konstytucyjnego oraz bezpieczeństwa wewnętrznego kraju. Zgodnie z ustawą Szef ABW jest centralnym organem administracji rządowej i bezpośrednio podlega Prezesowi Rady Ministrów, a jego działalność nadzorowana jest przez Sejm.
W ustawie o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego wyróżniono zadania tej organizacji. Wśród tych zadań należy wymienić 2:
identyfikację, prewencję i eliminację zagrożeń dla bezpieczeństwa wewnętrznego państwa i jego porządku konstytucyjnego, ze szczególnym uwzględnieniem zagrożenia suwerenności, niepodległości i integralności terytorium,
ściganie sprawców oraz rozpoznawanie, identyfikację oraz prewencję przestępstw w zakresie:
terroryzmu, szpiegostwa oraz ujawniania lub wykorzystywania poufnych i niejawnych informacji,
zagrożenia dla podstaw gospodarki państwa,
korupcji w przypadku osób publicznych,
nielegalnej produkcji, posiadania i obrotu bronią, materiałami wybuchowymi, środkami masowego rażenia, amunicją, środkami odurzającymi,
produkcji i obrotu produktami i usługami, które mają strategiczne znaczenie dla bezpieczeństwa państwa;
identyfikację i prewencję w zakresie przestępstw, które godzą w funkcjonowanie systemów teleinformatycznych administracji publicznej oraz tych systemów, które należą do infrastruktury krytycznej,
wykonywanie zadań w zakresie ochrony poufnych informacji, zarówno w granicach swoich kompetencji wewnętrznych, jak i w stosunkach międzynarodowych,
pozyskiwanie, analizę i przekazywanie odpowiednim organom informacji, które mogą być istotne dla bezpieczeństwa wewnętrznego,
wykonywanie innych działań, do których ABW jest uprawniona na mocy innych ustaw oraz umów międzynarodowych.
Kierunki funkcjonowania ABW określane są przez Prezesa Rady Ministrów na podstawie wytycznych, które przedstawiane są mu przez Szefa Agencji.
Funkcjonowanie Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego opłacana jest z budżetu państwa. W przypadku tych zadań, wobec których obowiązuje wyłączenie jawności nie mogą być zastosowane przepisy o finansach publicznych. W związku z tym, tego rodzaju zadania finansowane są ze specjalnie utworzonych funduszy operacyjnych. Szczegółowe informacje dotyczące tworzenia i gospodarowania funduszem operacyjnym określa Szef ABW – są one niejawne.
Należy również zaznaczyć, że w wymienionej wcześniej ustawie zaznaczono status Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego jako Służby Specjalnej oraz określono działanie Kolegium do Spraw Służb Specjalnych. Do zadań tego Kolegium należy wyrażanie opinii i ocen w sprawach m.in.3:
powoływania oraz odwoływania Szefa ABW,
kierunków funkcjonowania ABW,
ochrony poufnych informacji,
projektów budżetu ABW,
rocznych sprawozdań, które przedkłada Szef ABW,
koordynowania działań Służb Specjalnych.
Pełniąc służbę w Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego funkcjonariusze wykonują czynności operacyjno-rozpoznawcze, dochodzeniowo-śledcze oraz analityczno-informacyjne. Działania te mają na celu identyfikację i wykrywanie przestępstw oraz ich sprawców, a także uzyskiwanie oraz przetwarzania istotnych dla bezpieczeństwa państwa informacji. Ponadto, funkcjonariusze ABW wykonują także czynności na zlecenie prokuratora lub sądu w granicach określonych Kodeksem karnym wykonawczym oraz Kodeksem postępowania karnego4.
Podczas realizacji wymienionych wyżej czynności, funkcjonariusze ABW mają prawo między innymi do:
legitymowania osób aby ustalić ich tożsamość,
wydawania osobom poleceń,
zatrzymywania osób, przeszukiwania osób oraz pomieszczeń na mocy przepisów Kodeksu postępowania karnego,
dokonywania kontroli osobistej w przypadku podejrzenia popełnienia przestępstwa,
dokonywania obserwacji i rejestrowania zdarzeń w miejscach publicznych,
żądania określonej pomocy od organów administracji publicznej.
Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego uprawniona jest także do dokonywania kontroli operacyjnej, która polega na niejawnym pozyskiwaniu i utrwalaniu treści rozmów, obrazu i dźwięku, treści korespondencji, danych zawartych w nośnikach oraz dostępie i kontroli zawartości przesyłek.
Podczas wykonywania swoich czynności ABW może korzystać z pomocy osób, które nie są funkcjonariuszami. Ustawa o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego zabrania tajnej współpracy organu z wyszczególnionymi osobami/instytucjami. Są to między innymi: posłowie i senatorowie, sędziowie, prokuratorzy, radcy prawni, adwokaci, dyrektorzy generalni w urzędach wojewódzkich i ministerstwach, nadawcy (w rozumieniu ustawy o radiofonii i telewizji), rektorzy i prorektorzy w publicznych i niepublicznych szkołach wyższych5.
Warto również opisać główne wymagania musi spełnić osoba, która chce pełnić służbę w ABW. Przede wszystkim, musi ona posiadać polskie obywatelstwo i korzystać z pełni praw publicznych. Kolejnym wymogiem jest prezentowanie nienagannej postawy obywatelskiej, moralnej oraz patriotycznej. Przyszły funkcjonariusz Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego musi przysiąc, że zachowa tajemnicę w zakresie ochrony niejawnych informacji.
W zakresie innych wymogów, funkcjonariuszem ABW może zostać tylko osoba, która posiada co najmniej średnie wykształcenie i wymagane na dane stanowisko kwalifikacje zawodowe oraz cechuje się zdolnością fizyczną i psychiczną do służby w formacji uzbrojonej6.
Postępowanie kwalifikacyjne kandydata na funkcjonariusza Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego odbywa się w czterech etapach, które zaprezentowano na rysunku nr 1.



Rysunek 1. Etapy postępowania kwalifikacyjnego na stanowisko funkcjonariusza Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Źródło: opracowanie własne na podstawie: art. 46 Ustawy z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu, Dz.U. 2002 nr 74 poz. 676.
Podstawą prawną dla funkcjonowania Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego jest także ustawa o działaniach antyterrorystycznych7. Jedną z najistotniejszych regulacji tej ustawy, który dotyczy ABW jest art. 3, gdzie określa się, że zadaniem Szefa ABW jest zapobieganie zdarzeniom a charakterze terrorystycznym. W ramach realizacji tego zadania Szef ABW koordynuje czynności operacyjno-rozpoznawcze wykonywane przez służby specjalne oraz obserwację i rejestrowanie sytuacji dotyczących terroryzmu. Głównie więc ustawa ta skupia się na powinnościach szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego.
Kolejną podstawą prawną działania ABW jest ustawa o ochronie informacji niejawnych8. Dotyczy ona zasad ochrony informacji, których ujawnienie mogłoby zaszkodzić bezpieczeństwu i interesom państwa. W dokumencie tym stwierdzono między innymi, że Szef ABW określa w zakresie swoich uprawnień sposób funkcjonowania i organizacji komórek niejawnych, a także sposób przetwarzania niejawnych informacji. Ponadto, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego przeprowadza postępowanie sprawdzające wobec osób, które mają mieć dostęp do informacji niejawnych w ramach powszechnego obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej. ABW ocenia również przydatność urządzeń, które służą do ochrony informacji niejawnych oraz wydaje certyfikaty bezpieczeństwa w ramach podpisu elektronicznego. W ustawie o ochronie informacji niejawnych występuje wiele innych zapisów na temat ABW, jednak nie sposób przytoczyć je wszystkie ze względu na dużą ich ilość.
Wśród innych aktów prawnych, które stanowią podstawę dla funkcjonowania Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego należy wymienić ustawę o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej9. Zgodnie z tą ustawą funkcjonariusze ABW są uprawnieni do używania środków przymusu bezpośredniego oraz broni palnej. Mają oni również prawo do dokonania doprowadzenia oraz przeprowadzenia konwoju. Przepisy zawarte w akcie dotyczą ogólnie zasad użycia przymusu bezpośredniego i broni palnej, które dotyczą wszystkich osób do tego uprawnionych. Obok służby ABW są to między innymi funkcjonariusze BOR, Agencji Wywiadu, funkcjonariusze CBA, Policji, Straży Granicznej, żołnierze Żandarmerii Wojskowej.
W ramach omawiania podstawy prawnej działania Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego warto również wspomnieć o ustawie o wymianie informacji z organami ścigania państw członkowskich Unii Europejskiej10. W dokumencie tym określono zasady wymiany informacji pomiędzy organami ścigania w Polsce a organizacjami Unii Europejskiej. Wśród podmiotów uprawnionych do przekazywania informacji organom ścigania UE znajduje się ABW. Informacje te wymieniane są przez punkt kontaktowy, który funkcjonuje w ramach struktury Komendy Głównej Policji. Do tego punktu przekazywane są informacje lub też prośby o ich przekazanie.
Do dokumentów stanowiących źródło prawne funkcjonowania Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego należy dołączyć również wszelkie rozporządzenia i inne akty prawa wykonawczego. Ze względu na ich dużą ilość zostaną podane jedynie wybrane przykłady:
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów w sprawie uzbrojenia i wyposażenia funkcjonariuszy Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego11,
Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie udzielania funkcjonariuszom Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencji Wywiadu niezbędnej pomocy przez instytucje państwowe, organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego, przedsiębiorców, jednostki organizacyjne, organizacje społeczne oraz obywateli12,
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów w sprawie sposobu niszczenia materiałów zawierających informacje uzyskane w wyniku przeprowadzonej przez Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego oceny bezpieczeństwa oraz wzorów druków wymaganej dokumentacji13,
Rozporządzenie Rady Ministrów. w sprawie przeprowadzania oceny bezpieczeństwa związanej z zapobieganiem zdarzeniom o charakterze terrorystycznym14.
Rozporządzenia te odnoszą się do poszczególnych form działalności ABW – każde z nich dotyczy szczegółowo określonej płaszczyzny funkcjonowania. Pierwsze, trzecie i czwarte rozporządzenie dotyczy wewnętrznych procedur stosowanych w Agencji, natomiast drugie dotyczy zewnętrznej współpracy ABW z innymi jednostkami.
Wyróżnione akty prawne będące podstawą działania Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego podzielić można na dokumenty:
ogólnie regulujące organizację działań ABW: ustawa o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu, ustawa o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej, Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów w sprawie uzbrojenia i wyposażenia funkcjonariuszy Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego,
regulujące współpracę ABW z jednostkami zewnętrznymi: ustawa o wymianie informacji z organami ścigania państw członkowskich Unii Europejskiej, Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie udzielania funkcjonariuszom Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencji Wywiadu niezbędnej pomocy przez instytucje państwowe, organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego, przedsiębiorców, jednostki organizacyjne, organizacje społeczne oraz obywateli,
regulujące działalność antyterrorystyczną ABW: ustawa o działaniach antyterrorystycznych, Rozporządzenie Rady Ministrów. w sprawie przeprowadzania oceny bezpieczeństwa związanej z zapobieganiem zdarzeniom o charakterze terrorystycznym,
regulujące ochronę informacji: Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów w sprawie sposobu niszczenia materiałów zawierających informacje uzyskane w wyniku przeprowadzonej przez Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego oceny bezpieczeństwa oraz wzorów druków wymaganej dokumentacji, ustawa o ochronie informacji niejawnych.

1.3. Geneza powstania ABW
Historia Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego jest stosunkowo krótka. Została ona powołana w 2002 roku na mocy wymienionej wcześniej ustawy o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu. ABW zastąpiła wówczas funkcjonujący od 1990 roku Urząd Ochrony Państwa. Ustawę o UOP uchwalono 6 kwietnia 1990 roku . Do głównych zadań Urzędu Ochrony Państwa należały cele podobne do tych, jakie realizuje obecnie ABW, a więc rozpoznawanie oraz prewencja zagrożeń dla bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, wykrywanie i zapobieganie szpiegostwu, zapobieganie naruszeniom tajemnicy państwowej itp. UOP razem z Wojskowymi Służbami Informacyjnymi w okresie od 10 maja 1990 roku do 29 czerwca 2002 roku stanowiły podstawę służb specjalnych w Polsce15.
Projekt ustawy o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu został złożony do Sejmu w 2002 roku. Podstawowym celem tej ustawy miało być rozdzielenie od siebie organów odpowiadających za bezpieczeństwo wewnętrze państwa oraz odpowiadających za wywiad. Twórcy ustawy chcieli stworzyć dwie niezależne od siebie jednostki wyspecjalizowane w odrębnych kwestiach, a jednak współpracujące ze sobą.
Ustawa spotkała się z różnymi opiniami. Profesor Z. Galicki zaznaczył, że np. w Kanadzie utworzono organ, który jednocześnie dbał o bezpieczeństwo wewnętrzne i wywiad. Podobnie funkcjonuje to we Włoszech16. Wątpliwości budziły również szerokie kompetencje, które ustawą przyznano funkcjonariuszom Agencji Wywiadu. Kontrowersji nie budziły jednak przepisy w zakresie ABW.
W toku powstawania i rozwoju ABW zmieniał się zakres działalności Agencji. Wraz z jej powstaniem (zastąpieniem UOP) otrzymała dodatkowe zadanie w postaci zapobiegania korupcji u osób pełniących funkcje publiczne. W roku wejścia Polski do Unii Europejskiej Agencja zyskała kolejny obowiązek w postaci zwalczania nieprawidłowości przy pozyskiwaniu i wydatkowaniu funduszy europejskich17. Zwiększające się zagrożenie terrorystyczne wymusiło na ABW powołanie specjalnej jednostki w 2008 roku – Centrum Antyterrorystycznego.
Powołanie Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego wynika z Konstytucji RP. Zgodnie z art. 5 tego podstawowego źródła prawa RP chroni niepodległość oraz integralność swojego terytorium, gwarantuje wolności i prawa człowieka, a także zapewnia bezpieczeństwo obywatelom18.
Osiągnięcie celów Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego może nastąpić wskutek pełnienia następujących funkcji19:
informacyjną – funkcjonariusze ABW pozyskują, analizują i przetwarzają informacje, które są istotne dla bezpieczeństwa wewnętrznego kraju oraz przekazują je odpowiednim organom,
ochronno-kontrolną – ABW zapobiega naruszeniu tajemnicy państwowej poprzez nadzór nad obiegiem informacji niejawnych oraz zagwarantowanie bezpieczeństwa sieci teleinformatycznych,
procesową – ABW wykrywa, zapobiega oraz zwalcza przestępstwa, które mogą zagrozić bezpieczeństwu państwa, to jest wykonuje wszelkie czynności operacyjne w tym celu, jak również ściga sprawców tych przestępstw.


1.4. Struktura ABW
Głównym dokumentem, który reguluje strukturę ABW jest jej statut ustanowiony w formie Zarządzenia Prezesa Rady Ministrów w sprawie nadania statutu Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego20. W obrębie ABW funkcjonuje 31 różnych jednostek organizacyjnych, wśród których znajduje się: 6 departamentów, 6 biur, 1 centrum antyterrorystyczne, 1 gabinet, 1 ośrodek szkoleniowy, 16 delegatur. Całą strukturę zaprezentowano na rysunku nr 2.
Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego jest niejako narzędziem Szefa ABW, które pozwala mu na wykonywanie jego obowiązków. Zgodnie ze statutem Agencji, obsługuje ona Szefa ABW, to jest działa zgodnie z jego zaleceniami i pod jego kierownictwem. Szef ABW pełni swoją rolę przy pomocy zastępców oraz kierowników poszczególnych jednostek organizacyjnych.
Struktura Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego nakłada na określone jednostki obowiązek realizacji poszczególnych obowiązków Agencji. Podstawowe i najważniejsze zadania spełniają delegatury, które zajmują się działalnością kontrwywiadowczą, zwalczaniem korupcji i zorganizowanej przestępczości, ochroną poufnych informacji, postępowaniem karnym oraz bezpieczeństwem teleinformatycznym. Do tej grupy zaliczyć należy Centrum Antyterrorystyczne.
Biura funkcjonujące w obrębie ABW zajmują się z kolei kwestiami formalnymi i organizacyjnymi. Ich działalność polega na ewidencjonowaniu i archiwizowaniu dokumentów, rozwiązywaniem kwestii prawnych, finansami, kadrami i innymi sprawami administracyjno-gospodarczymi. Jedno z biur zajmuje się również badaniami kryminalistycznymi.
Odrębną jednostką w strukturze jest Gabinet Szefa ABW, którego funkcją jest zapewnienie działalności Szefa ABW w kwestii formalno-prawnej. Indywidualną jednostką w strukturze jest również Centralny Ośrodek Szkolenia ABW, gdzie organizowane są szkolenia dla przyszłych funkcjonariuszy oraz dla tych, którzy chcą otrzymać wyższy stopień.
Ponadto, w obrębie Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego funkcjonuje 16 delegatur – po 1 delegaturze na każde miasto wojewódzkie. Główną delegaturą jest Delegatura Stołeczna ABW w Warszawie, gdzie również znajduje się większość pozostałych jednostek ABW.

Rysunek 2. Struktura Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Zarządzenie Nr 73 Prezesa Rady Ministrów z dnia 26 czerwca 2002 r. w sprawie nadania statutu Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego (M.P. 2002 nr 26 poz. 432).
Przy okazji omawiania struktury Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego warto również nadmienić o kierownictwie tego organu. Szefem ABW jest obecnie prof. dr hab. Piotr Pogonowski. Natomiast zastępcami Szefa ABW są: płk Norbert Loba oraz płk Jacek Gawryszewski.
Analizując strukturę Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego należy stwierdzić, że pozwala ona na efektywne wykonywania powierzonych obowiązków. Struktura Agencji wskazuje, że wszystkie wymagane czynności są wykonywane przez przypisane jednostki:
działania analityczno-informacyjne: Biuro Ewidencji i Analiz, Biuro Badań Kryminalistycznych
czynności operacyjno-rozpoznawcze: Departament Kontrwywiadu, Departament Wsparcia Operacyjno-Technicznego, Departament Ochrony Informacji Niejawnych, Centrum Antyterrorystyczne
działania procesowe: Departament Postępowań Karnych, Biuro Prawne,
działania opiniodawcze: Biuro Ewidencji i Analiz
czynności kontrolne: Departament Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Audytu, Departament Bezpieczeństwa Teleinformatycznego,
inne: Biuro Finansów, Biuro Kadr, Centralny Ośrodek Szkolenia ABW, Gabinet Szefa.
Wyodrębnienie Centrum Antyterrorystycznego spośród jednostek ABW pozwala na wyspecjalizowanie funkcjonariuszy i utworzenie specjalistycznych procedur, dzięki którym możliwe będzie zapobieżenie i zwalczanie aktów terroryzmu. Wyodrębnienie Centrum wynika z dużego i bezpośredniego zagrożenia jakie niesie ze sobą terroryzm.
W każdym z województw funkcjonuje delegatura ABW – zgodnie z podziałem administracyjnym. Pozwala to na wykonywanie czynności Agencji na terenie całego kraju i odpowiedni podział zadań. Jest to efektywne również ze względu na inne położenie geopolityczne każdego z województw, co wpływa na nieco inną charakterystykę przestępczości tam występującej (np. województwa leżące przy granicy będą bardziej narażone na przemyt, województwa gdzie znajdują się ośrodki wydobywcze będą bardziej narażone na działania korupcyjne związane z kupnem i sprzedażą surowców naturalnych itd.).
1.5. Uwagi końcowe
Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego należy do struktur polskich służb specjalnych. Jej zadaniem jest zwalczanie terroryzmu, działania kontrwywiadowcze, eliminacja przestępczości zorganizowanej oraz przestępstw ekonomicznych i korupcji. Analizując jej podstawę prawną należy stwierdzić, że jest organem współpracującym z wieloma innymi jednostkami administracji publicznej, natomiast analizując jej zadania należy stwierdzić, iż jest jednym z najważniejszych organów zapewniającym bezpieczeństwo wewnętrzne kraju. To w jaki sposób ABW realizuje swoje zadania bezpośrednio wpływa na stan bezpieczeństwa Polski.