Żywienie dzieci w wieku od 1 do 3 lat

ŻYWIENIE DZIECI W WIEKU 1 DO 3 LAT

Po bardzo dynamicznym okresie rozwoju w okresie niemowlęcym następuje znaczne zmniejszenie tempa wzrostu dziecka. W czasie od ukończenia pierwszego do trzeciego roku życia dziecko rocznie wzrasta o około 10 cm i zwiększa masę ciała o 2-3 kilogramy. Zmieniają się też potrzeby organizmu. Zaledwie 3-2% energii z pożywienia organizm dziecka zużywa na potrzeby wzrostu, natomiast powyżej 50% wykorzystywane jest na potrzeby rosnącej aktywności fizycznej. Dziecko zaczyna chodzić, stara się obserwować i poznawać świat, nawiązywać bliski kontakt emocjonalny z rodziną, uczy się mówić. Ciekawość świata i rozwój zdolności motorycznych powodują, że apetyt dziecka, jak również zainteresowanie jedzeniem wyraźnie się zmniejsza. Zmienia się asortyment produktów, które wchodzą w skład jadłospisu malucha, stopniowo zbliżając się do spożywanych przez całą rodzinę. W pierwszym roku życia niemowlę było zależne od mleka matki, albo zastępujących je preparatów, teraz maluch zaczyna jeść samodzielnie, na początku głównie za pomocą rąk, ale już około 2 roku życia stara się używać sztućców. Mimo kłopotów z koordynacją ruchową, nie powinno się dziecka zbyt często wyręczać i karmić - nauka jedzenia jest bowiem interesująca i absorbująca i kształci zdolności psychomotoryczne.
Racjonalne żywienie dziecka jest możliwe tylko wtedy, kiedy ma ono prawidłowe łaknienie. Chęć i potrzeba spożywania posiłków powinny występować u dziecka samoistnie, muszą być następstwem uczucia głodu. Można to osiągnąc, gdy przerwy między posiłkami będą dostatecznie długie, u dzieci starszych do 3-4 godzin. Powinny one spożywać 3 posiłki główne i czwarty lekki, skąłdający się głównie z warzyw, owoców i ewentualnie ciasta. U dzieci z niedoborem masy można wprowadzić 5 posiłek, również lekki. U dzieci 13-15% zapotrzebowania energetycznego powinno pokryć białko, 305 tłuszcz i około 55% węglowodany. Panuje ogólna zasada, która mówi o tym, że najbardziej wartościowym posiłkiem powinno być śniadanie i obiad, a najmniej II śniadanie i podwieczorek.

Urozmaicenie posiłków

W okresie wczesnego dzieciństwa obserwuje się zdolność zapamiętywania smaku, zapachu, rozpoczyna się kształtowanie preferencji smakowych. Przyzwyczajanie dziecka do nowych produktów procentuje w przyszłości większym urozmaiceniem diety. Dzieci, które są odżywiane monotonnie we wczesnym dzieciństwie, później mogą niechętnie odnosić się do nowych, nieznanych im produktów i potraw. W przypadku niechęci do próbowania nowości powinno się podawać nowe produkty w małej ilości i wraz z produktami, które dziecko już zna i lubi. Rodzice nie powinni jednak zmuszać dziecka do jedzenia pomimo jego wyraźnej niechęci, gdyż może to powodować powstanie nieprzyjemnych skojarzeń związanych z jedzeniem wybranych produktów i konsekwentne unikanie ich w przyszłości.
Do trzeciego roku życia nie podajemy dzieciom produktów ciężko strawnych, takich jak smażone z dużą ilością tłuszczu (kotlety w panierce, frytki, placki ziemniaczane i racuchy itp.), a także staramy się nie podawać zbyt dużych ilości kapusty i warzyw kapustnych (kalafior, brukselka), cebuli, a także warzyw strączkowych, szczególnie suchych (jedynie zielony groszek i fasolkę szparagową). Małe dzieci nie powinny też jadać ciast kremowych i wypieków o dużej ilości tłuszczu (np. ciasta francuskiego). Starajmy się również nie zachęcać dzieci do jedzenia produktów wysoko przetworzonych, takich jak chrupki, czipsy, a zwłaszcza dań typu "fast food". Do przygotowania potraw dla dzieci nie powinno się też używać koncentratów spożywczych (zupy w proszku, rosoły w kostkach, vegeta, jarzynka itp.), gdyż zawierają nadmierne ilości sztucznych dodatków, soli i konserwantów. Błędem jest też podawanie małym dzieciom napojów gazowanych, albo sztucznie barwionych, lepiej żeby piły soczki owocowe i warzywne. Tu należy również przestrzec przed przypadkowym wyborem soków, zwłaszcza warzywnych i mieszanych, z dodatkiem marchwi. Często zawierają one dość wysoką jak dla małych dzieci ilość szkodliwych azotanów. Dzieciom do 3 roku życia należy bezwzględnie kupować soki posiadające atest lub akceptację Instytutu Matki i Dziecka. To daje gwarancję, że zostały dokładnie przebadane pod kątem zawartości zanieczyszczeń.

Zachowanie przy stole

Dzieci lubią jeść w towarzystwie, szczególnie rówieśników. Warto też zwrócić uwagę, że dwu- i trzylatki naśladują, a później wytrwale powtarzają podpatrzone u rodziny zachowania przy stole. Warto więc uważać, aby nieuzasadnione niechęci kulinarne rodziców (np. do szpinaku, albo marchewki) nie zostały przyjęte przez dziecko. Nie powinno się też "nagradzać" słodyczami tego, że dziecko "ładnie zjadło" warzywa, bo maluchowi będzie się wydawało, że warzywa są produktem gorszym i jedzenie ich może być nieprzyjemne.

Umiar i regularność

Małe dzieci powinny jeść 5 lub 6 posiłków dziennie. Nie należy zmuszać dziecka do jedzenia posiłków o dużej objętości, wmuszanie jedzenia spowoduje, że pora obiadu będzie się maluchowi nieprzyjemnie kojarzyła. Lepiej raz, czy dwa razy pozwolić dziecku nie zjeść posiłku, czy zostawić jedzenie na talerzu niż stale przełamywać naturalną u dzieci regulację przyjmowania pożywienia i uczucia głodu i sytości. Dzieci systematycznie przekarmiane przez nadgorliwych opiekunów często mają nadwagę. Jeśli dziecko odkręca główkę, odpycha rękę osoby karmiącej, zaciska usta, to zwykle oznacza, że nie jest już głodne, choć czasem może się tak zachowywać również wtedy, gdy jest karmione zbyt szybko.

Wskazówki dla rodziców:
• nie powinno się przenosić do żywienia małych dzieci zasad żywienia dorosłych, a głównie ograniczania tłuszczu, cholesterolu, jajek, a także żywienia wyłącznie produktami o dużej zawartości błonnika (razowe pieczywo, grube kasze, otręby, duża ilość surowych warzyw). Do wieku przedszkolnego dzieciom nie ogranicza się łatwo strawnych tłuszczów (masło, oleje) i cholesterolu, gdyż uczestniczą one w budowie układu nerwowego i innych tkanek organizmu.
• nie należy nadmiernie solić lub dosładzać potraw dla dzieci gdyż wykształca to nieprawidłowe nawyki żywieniowe, które później sprzyjają nadwadze i nadciśnieniu
• nie należy unikać produkty uważane za alergizujące bez wyraźnych wskazań, a po ukończeniu roku dziecko powinno próbować i przyzwyczajać się do różnorodnych produktów, chyba że wykazuje alergie pokarmowe. Zbyt monotonna dieta może prowadzić do niedoborów i ograniczać apetyt malucha.
• nie trzeba przejmować się naturalnym szczupleniem sylwetki dziecka w okresie wzmożonego wzrostu. Nie świadczy to o niedożywieniu, ale o zużywaniu rezerw energetycznych (tkanki tłuszczowej) na cele budulcowe.
• nie należy nadmiernie rozdrabniać produktów, bo choć przyspiesza to spożycie posiłku przez dziecko, to nie pozwala mu nauczyć się gryźć twardsze pożywienie. W przyszłości może niechętnie jeść produkty wymagające gryzienia.
• nie należy stosować w żywieniu dzieci diet alternatywnych - wegetariańskich, makrobiotycznych i innych o dużych ograniczeniach lub nietypowych zestawieniach produktów. Nieumiejętne stosowanie takich sposobów żywienia może doprowadzić do niedoborów żywieniowych i nawet zahamowania wzrostu i rozwoju dziecka.

Zasady układania jadłospisu:
• I śniadanie: Warto podać zupę mleczną, albo ciepły napój mleczny (kawa zbozowa, kakao, bawarka). Ponadto należy podać pieczywo z masłem, wędliną, serem lub jajkiem, najlepiej w postaci past z dodatkiem zieleniny, twarożku. Zalecany jest dodatek warzyw lub owoców.
• II śniadanie: powinno nieco łagodzić uczucie głodu przed obiadem, ale nie powinno być zbyt sycące. Dobrze jest podać małą kromkę chleba z dodatkiem produktów białkowych (serka, wędliny)lub warzywnych a do picia soki. Można też podać jogurt owocowy (ok. 1 szklanki).
• Obiad: Powinien składać się z zupy, drugiego dania i lekkiego deseru. Zupy gotujemy na wywarach jarskich (polecane są zupy o wyraźnym smaku, jak pomidorowa, ogórkowa, barszczyk czerwony). Zupy można zabielać mlekiem, śmietanką i ewentualnie zagęszczać mąką. Drugie danie powinno zawierać warzywa, produkt białkowy (jak mięso, jajko, ser) oraz węglowodanowy (jak ryż, ziemniaki, kluski, kaszę). Na deser wystarczy kompot lub porcja świeżych owoców.
• Podwieczorek: powinien być małym posiłkiem słodkim. Można podać porcję ciasta, lub koktajl mleczny, mus owocowy, galaretkę. Można też podać owoce lub przetwory owocowe.
• Kolacja: powinna być posiłkiem gotowanym. Mogą to być gotowane warzywa i produkty warzywno-mięsne, ale też pieczywo i napoje z dodatkiem mleka.

Porcje powinny być niewielkie, lepiej gdy dziecko będzie chciało dokładkę, niż jeśli będzie zmuszane do jedzenia. Jeśli chcemy aby dziecko zjadało posiłki główne, nie należy mu nic podawać między posiłkami. Przd jedzeniem należy unikać męczących, dalekich spacerów, a po zabawie umożliwić dziecku 10-15 minutowy odpoczynek. Należy również zwracać uwagę, aby dziecko nie oczekiwało zbyt długo przy stole na posiłek.
Pamiętajmy, że przyzwyczajenia i preferencje żywieniowe z dzieciństwa mogą rzutować na nasze zwyczaje związane z żywieniem przez całe życie. Poza tym niedbałość w diecie dziecka może ograniczać kluczowe dla rozwoju składniki odżywcze (białko, wapń, żelazo, witaminy), przez co nasza pociecha nie osiągnie maksimum swych możliwości, może też mieć gorszą kondycję, samopoczucie i mniejszą odporność na choroby. Racjonalne żywienie jest ważne w każdym wieku, ale dla takiego malucha może być wręcz kluczowe dla rozwoju.

Dieta dziecka powinna zawierać pokarmy, które zaspokoją jego potrzeby żywieniowe niezbędne dla wzrastania i rozwoju, a produkty spożywcze i napoje o dużej wartości energetycznej, a małej odżywczej, powinny stanowić jedynie sporadyczny dodatek do prawidłowo zbilansowanej diety (tab. 1.). Po 2. roku życia dieta powinna zawierać przede wszystkim:
- owoce i warzywa
- pełne (niełuskane) ziarna zbóż
- produkty mleczne o małej zawartości tłuszczu
- warzywa strączkowe
- ryby i chude mięso.

Tabela 1. Szacunkowe dobowe zapotrzebowanie kaloryczne dzieci oraz młodzieży i zalecane porcje podstawowych produktów spożywczycha

Wiek (lata) Niezbędne kalorie (kcal/24 h)b Tłuszcz (% całkowitej podaży kcal) Mleko/produkty mlecznec Chude mięso/rośliny strączkowe (g/24 h) Owoced Warzywad Produkty zbożowe (g/24 h)e
1 900 30-40% 2 fil.f 42 1 fil. 3/4 fil. 56
2-3 1000 30-35% 2 fil. 56 1 fil. 1 fil. 85
4-8 1400 (chłopcy)
1200 (dziewczęta) 25-35% 2 fil. 113 (chłopcy)
85 (dziewczęta) 1,5 fil. 1,5 fil. (chłopcy)
1 fil. (dziewczęta) 142 (chłopcy)
113 (dziewczęta)
9-13 1800 (chłopcy)
1600 (dziewczęta) 25-35% 3 fil. 142 1,5 fil. 2,5 fil. (chłopcy)
2 fil. (dziewczęta) 170 (chłopcy)
142 (dziewczęta)
14-18 2200 (chłopcy)
1800 (dziewczęta) 25-35% 3 fil. 170 (chłopcy)
142 (dziewczęta) 2 fil. (chłopcy)
1,5 fil. (dziewczęta) 3 fil. (chłopcy)
2,5 fil. (dziewczęta) 198 (chłopcy)
170 (dziewczęta)

fil. - filiżanka
a zmodyfikowane na podstawie oryginału - przyp. red.
b Zapotrzebowanie kaloryczne dla dziecka prowadzącego siedzący tryb życia. Przy zwiększonej aktywności fizycznej podaż kalorii należy zwiększyć: o 0-200 kcal/24 h przy umiarkowanej intensywności wysiłku i o 200-400 kcal/24 h przy dużej intensywności wysiłku.
c W przeliczeniu na mleko odtłuszczone (z wyjątkiem dzieci do 2. rż.). Jeżeli podaje się mleko zawierające 1% tłuszczu albo 2% tłuszczu lub pełne, każda filiżanka dodatkowo dostarcza odpowiednio: 19, 39 lub 63 kcal energii pozbawionej wartości odżywczej oraz 2,6, 5,1 lub 9 g tłuszczu (z czego odpowiednio 1,3, 2,6 i 4,6 g to tłuszcze nasycone).
d Objętość porcji to 1/4 filiżanki w 1. roku życia, 1/3 filiżanki w wieku 2-3 lat i 1/2 filiżanki >=4. roku życia. Należy urozmaicać spożywane warzywa.
e Połowa spożywanych produktów zbożowych powinna być wyprodukowana z pełnego ziarna.
f Dla mleka zawierającego 2% tłuszczu. Jeżeli zastępuje się je pełnym mlekiem, dodatkowo podaje się 48 kcal energii pozbawionej wartości odżywczej. AAP nie zaleca podawania mleka o zmniejszonej zawartości tłuszczu przed ukończeniem 2. rż.

W praktyce zbilansowanie diety i wydatku energetycznego jest trudne. Cel ten można zrealizować, zalecając spożywanie głównie pokarmów o dużej wartości odżywczej, przynajmniej umiarkowaną aktywność fizyczną co najmniej przez 1 godzinę dziennie przez większość dni tygodnia oraz skrócenie czasu spędzanego przed monitorem komputera i telewizorem do mniej niż 2 godzin dziennie.

Tabela 2. Zalecane dobowe spożycie błonnika, sodu i potasua
Wiek (lata) Błonnik (g/24 h)b Sód (mg/24 h) Potas (mg/24 h)
1-3 19 <1500 3000
4-8 25 <1900 3800
9-13 31 (chłopcy)
26 (dziewczęta) <2200 4500
14-18 38 (chłopcy)
29 (dziewczęta) <2300 4700
a zmodyfikowano na podstawie oryginału - przyp. red.
b preferowane spożycie błonnika - min. 14 g/1000 kcal

Najczęstsze błędy w żywieniu dzieci polegają na:
- zbyt krótkim karmieniu niemowląt wyłącznie piersią - tylko niewielki odsetek niemowląt jest karmionych w ten sposób do 6. miesiąca życia jak zaleca WHO i American Academy of Pediatrics (AAP);
- zbyt wczesnym wprowadzaniu produktów zbożowych, mięsa i słodzonych napojów do diety niemowlęcia;
- zbyt małym i zmniejszającym się wraz z wiekiem spożyciem żółtych, pomarańczowych i czerwonych warzyw oraz owoców (głównym warzywem stają się ziemniaki w postaci frytek);
- zbyt wczesnym wprowadzaniu słodyczy do diety dziecka - w wieku 19-24 miesięcy około 60% dzieci spożywa ciastka, 20% inne słodycze, a 44% słodzone napoje;
- nieregularnym spożywaniu śniadań, zwiększeniu ilości kalorii pochodzących z przekąsek, zwiększeniu spożycia produktów o małej wartości odżywczej, nadmiernym zwiększaniu porcji posiłków, zwiększeniu spożycia napojów słodzonych, zmniejszeniu spożycia produktów mlecznych, owoców i warzyw (z wyjątkiem ziemniaków) przez starsze dzieci;
- nadmiernym spożyciu cukru, szczególnie przez dzieci w wieku przedszkolnym;
- spożywaniu zbyt małej ilości pierwiastków śladowych, wapnia i potasu, a zbyt dużej ilości sodu w stosunku do zalecanych ilości.

Co mogą zrobić rodzice lub opiekunowie, aby zoptymalizować sposób żywienia dziecka
1) karmić niemowlę wyłącznie piersią przez pierwsze 4-6 miesięcy życia; utrzymać karmienie piersią przez 12 miesięcy
2) kontrolować jakość (skład) posiłków, wielkość porcji (zależnie od wieku i rozwoju fizycznego dziecka), przestrzegać regularnego spożywania posiłków (decydować o porach ich spożywania po okresie niemowlęcym)
3) zapewnić odpowiednie warunki socjalne (regularne spożywanie posiłków całą rodziną, podkreślenie ważnej roli posiłków w relacjach międzyludzkich, promowanie właściwych wzorców zachowania w czasie posiłków)
4) przekazywać wiedzę dotyczącą zdrowego pożywienia i stylu odżywiania się podczas robienia zakupów spożywczych i w czasie przygotowywania posiłków
5) korygować nieprawidłowe informacje na temat żywienia z mediów i innych źródeł
6) informować opiekunki oraz pracowników żłobków i przedszkoli co według rodziców dziecko powinno jeść
7) dawać przykład: "postępuj tak jak ja postępuję" zamiast "postępuj tak jak ja mówię"
8) propagować codzienną, regularną aktywność fizyczną i uczestniczyć w niej
9) zapewnić dostęp do rozmaitych pokarmów o dużej wartości odżywczej, takich jak owoce czy warzywa, aby zastąpić nimi bogatokaloryczne i mało odżywcze przekąski, słodycze, lody, potrawy smażone i słodzone napoje
10) jako źródło wapnia i białka wybierać odtłuszczone i ubogotłuszczowe produkty mleczne
11) ograniczać "podjadanie" między posiłkami, zwłaszcza podczas zajęć niewymagających ruchu lub gdy dziecko się nudzi (ograniczać zwłaszcza produkty słodkie)
12) ograniczyć siedzący tryb życia dziecka; zezwalać na nie więcej niż 1-2 godzin spędzonych przed monitorem komputera i(lub) telewizora (nie instalować telewizora w sypialni dziecka)
13) pozwolić dziecku samodzielnie decydować o ilości spożywanego pokarmu (regulować ilość spożywanych kalorii), jeżeli wartość wskaźnika względnej masy ciała (body mass index - BMI) lub stosunek masy ciała do wysokości jest prawidłowy.


Jak sprawdzić, czy Twoje dziecko ma nadwagę?
Można to zrobić, określając tzw. wskaźnik masy ciała BMI. Aby go obliczyć, należy podzielić masę ciała dziecka (w kilogramach) przez jego wzrost podniesiony do kwadratu (w metrach).

Prawidłowe wartości to:

wiek chłopcy dziewczynki
0,5 roku 14,86 - 19,72 14,27 - 18,83
1 rok 15,67 - 20,23 15,29 - 19,79
2 lata 15,74 - 20,06 14,72 - 19,16
3 lata 14,07 - 18,37 13,98 - 18,22
6 lat 13,20 - 18,22 12,85 - 18,15
10 lat 13,76 - 20,40 13,09 - 21,19
13 lat 14,76 - 23,12 14,90 - 22,84
15 lat 16,07 - 23,43 16,92 - 23,60

Wbrew pozorom fałdki tłuszczyku wcale nie są oznaką zdrowia. Jeżeli Twoje dziecko ma nadwagę lub jest otyłe, postaraj się je odchudzić.
W odchudzaniu dzieci nie możemy stosować surowego reżimu dietetycznego w postaci drastycznych diet ubogoenergetycznych, a jedynie należy korygować sposób żywienia, by w diecie dziecka, w zależności od jego wieku, płci, aktywności fizycznej, znalazły się wszystkie potrzebne mu składniki odżywcze, aby nie dopuścić do niedoborów ilościowych i jakościowych tych składników, by nie doprowadzić do zaburzeń rozwojowych organizmu. W postępowaniu dietetycznym u dzieci należy eliminować niektóre produkty, zastępować innymi, mniej kalorycznymi, należy to robić stopniowo. Dziecko nie może być głodne.
Rodzice powinni tak manipulować składnikami pokarmowymi w diecie, aby wkomponować do jadłospisu dziecka produkty niezbędne (białka, tłuszcze, węglowodany, witaminy i minerały), w taki sposób, aby dziecko je polubiło.
Prawidłowy rozwój fizyczny dziecka (w tym utrzymanie należnej masy ciała), jego zachowań i postaw prozdrowotnych w znacznej mierze zależy od charakteru oddziaływań wychowawczych rodziców i nauczycieli. Podkreślić należy, iż poziom aktywności ruchowej rodziców i wzorzec nauczyciela wychowania fizycznego silnie determinują zachowania dzieci, szczególnie w okresie wczesnoszkolnym, a te z kolei istotnie wpływają na kształtowanie postaw prozdrowotnych (prawidłowe nawyki żywieniowe, aktywność fizyczna) w późniejszym życiu.