Pozytywizm - Asnyk, Sienkiewicz, Prus, Orzeszkowa, Konopnicka.

1. Adam Asnyk - piewca postępu, krytyk wstecznictwa, poeta delikatności uczuć i mądrej refleksji nad światem.

Tematy poezji Adama Asnyka:
 Liryka miłosna – przedstawia uczucie niespełnione, niedopowiedziane, pierwsza miłość, pierwsze mocne uderzenie serca, ukazuje gorycz rozstania ,żal po stracie ukochanej osoby. Pięknym wierszem z tej serii jest utwór: ”między nami nic nie było”. Miłość ukazana jest tu jako uczucie platoniczne, dręczące myśli podmiotu lirycznego. Nie do końca jest jednak romantyczne ponieważ romantyzm rezerwował wielkie, prawdziwe uczucie jedynie dla wybitnych, wybranych jednostek. Natomiast sytuacja wybrana przez Asnyka jest sytuacją, w której może znaleźć się każdy z nas. Wiersz właśnie z tego powodu nie stracił swej aktualności. Innym wierszem jest “karmelkowy wiersz”, w którym autor początkowo charakteryzuje romantyczne podejście do kobiety jako ideału. Następnie zmienia się jego podejście do “płci pięknej” i stosunek do niej. Nazywa kobiety lalkami a siebie Don Kichotem. Autor już nie kieruje się sercem. W utworze uderza nas ironia, sarkazm wynikający z rozczarowania.
 Nurt refleksyjno-filozoficzny - Asnyka fascynowały takie zagadnienia jak: przemijalność, przyszłość, bieg czasu, postęp. Ciągły postęp ciągłe ustępowanie starszych pokoleń następnym - jest dążeniem do doskonałości i harmonii. Asnyk widział świat w "podwójnym" ujęciu: młodość- starość , nowość- tradycja , przyszłość –przeszłość. Przykładem może tu być wiersz pt.: ”Sonet XII” Jest w nim mowa o tym, że przeszłość nie umiera w całości tylko odchodzi. Odchodzą stare ideały, pojawiają się nowe. Nowe pokolenie bazuje na doświadczeniach starych. ”A grób proroka, mędrca, bohatera jasnych żywotów staje się kołyską”. Kolejnym wierszem są ”Daremne żale..” uważany jako wiersz- manifest. Jest to utwór skierowany do starych, do odchodzącego pokolenia- rzeczników idei i poezji romantyzmu. Asnyk nawołuje do zrozumienia i wejścia w naturalny bieg istnienia. ”Daremne żale ,próżny trud” to słowa określające żal ludzi za przeszłością i kurczowe trzymanie się starych ideałów. Asnyk mówi, że prawem istnienia a nie bolączka jest następstwo pokoleń: myśli w biegu, nowe życie, fale życia. Jedyne co można zrobić, to iść naprzód z żywymi. ”Do młodych” jest natomiast manifestem do młodego pokolenia, czyli do pozytywistów, do nowej fali ludzi aktywnych. Poeta głosi młodym by poszukiwali prawdy na swój własny sposób, by szerzyli wiedzę, budowali przyszłość. Jest to również wiersz-hołd. Przestroga przed profanacją przeszłości, nawoływanie do szacunku wobec przeszłości. Dzieło ojców- przeszłości ołtarze (“nie depczcie przeszłości ołtarzy”)- to świętość, bo włożyli w nią to samo uczucie.
 Motyw powstania styczniowego-Przede wszystkim poemat ”Sen grobów”. W utworze tym brzmi rozpacz i pesymizm, czasem nawet bluźnierstwo wobec ojczyzny, sąd nad ideologią romantyczna. Po klęsce poeta proponuje uzbroić się w siłę wytrwania, przeczekać noc niewoli- oto co pozostaje wykrwawionemu narodowi. Również wiersz ”Sonet XXIX” jest przypomnieniem o narodzie polskim. Za przyczynę upadku państwa polskiego poeta uznaje zlekceważenie zła oraz zagrażającego zewsząd Ojczyźnie zwątpienia.
 Piękno tatrzańskiej przyrody-Asnyk pałał sentymentem do Tatr. Wiersze poety np. ”Z Tatr” utrwalają piękno regionu, zawierają refleksje, jaka rodzi się we wrażliwej wyobraźni pod wpływem piękna krajobrazów.


2. Społeczeństwo polskie wobec najeźdźcy w „Potopie” H. Sienkiewicza.
Elementy ethosu rycerskiego. Kmicic jako bohater literacki, Kmicic a
Jacek Soplica.

Społeczeństwo
Akcja ma miejsce w drugiej połowie XVII wieku.
 Magnateria:
- reprezentanci: Radziwiłłowie (Janusz i Bogusław), Radziejowski, Opaliński
- cechy: egoizm, pycha, samowola, warcholstwo, obojętność na losy kraju,
- prowadzi politykę na własną rękę,
- wydaje cynicznie kraj na łup Szwedom (Ujście, Kiejdany), przechodząc na stronę szwedzką dla własnych korzyści materialnych lub na skutek osobistej urazy,
- są jednak wśród niej patrioci, choć nie do końca idealni jak np. Sapieha, Zamoyski, Lubomirski;

 Szlachta zamożna
- warcholska, butna, egoistyczna, wszystko uchodziło im na sucho, lekkomyślna, przekupna, zaślepiona, bezmyślna politycznie, uległa wobec magnaterii, obojętna wobec potrzeb ojczyzny,
- poddaje się pokornie obcym najeźdźcom, płaci im podatki, słucha bez sprzeciwu rozkazów szwedzkich komendantów,
- do zdrady ojczyzny skłania ją obietnica przywilejów stanowych ze strony króla szwedzkiego, np. stryj Oleńki, Billewicz, mówi: „Pana i pod obcym panowaniem znaleźć można”,
- na Kmicicowej kompanii ciążą morderstwa, rozboje i gwałty
- wśród szlachty są też jednostki prawe, gotowe do poświęceń jak np. Skrzetuski, który na wieść o kapitulacji wielkopolski rwał sobie włosy z głowy
- jest też ukazana szlachta uboga, zaściankowa, np. laudańska

 Lud miejski i wiejski:
- cechuje go: patriotyzm, wierność królowi, zapał do walki ze Szwedami,
- bierze on w swoje ręce sprawy obrony kraju przed Szwedami, sprawę walki wyzwoleńczej, ruch partyzancki obejmuje cały kraj,
- woli znosić chłostę i więzienie, niż przyczyniać się do utwierdzenia potęgi szwedzkiej,
- lud występuje bezimiennie
- dwukrotnie ukazane jest męstwo chłopskie: gdy górale tatrzańscy ratują życie króla, wracającego do kraju, pokonując w górskim wąwozie potężny oddział Szwedów; gdy Michałko, młody chłopak pańszczyźniany, naprowadza na Szwedów polską chorągiew i walczy z nimi odważnie i bohatersko;

Psychika Kmicica:
 Typowy przedstawiciel szlachty XVII wieku, potomek zubożałego rodu szlacheckiego, niegdyś zamożnego
 Patriota, niezwykle szlachetny, odważny wesoły, bujny temperament, zdolny do szlachetnych odruchów serca oraz do wielkiej miłości i gwałtownej nienawiści, zabijaka, straszny w gniewie, natura awanturnicza, gorąca krew wrze w nim zawsze, porywczy , skłonny do „bitki i wypitki”, co psuje mu reputację
 Swym zachowaniem się w wesołej kampanii w Lubiczu, a następnie w Upicie i w Wolmontowiczycach, które puszcza z dymem, wycinając w pień jego mieszkańców, popada w dramatyczny konflikt z otoczeniem, traci stopniowo swoje dobre imię, Oleńkę i zaufanie przyjaciół,
 Formuje następnie oddział i porywa narzeczoną, stając ponownie w ostrej kolizji z prawem, do dawnych zbrodni dodając nowa i pokonany przez Wołodyjowskiego w pojedynku oraz ciężko ranny nie już właściwie żadnego wyjścia,
 Pierwszy punkt zwrotny w jego dziejach przynoszą mu hetmańskie listy zapowie dnie, polecające mu formowanie oddziału, wówczas nie może już być pociągany do odpowiedzialności poprzez sady zwykle, ma możność odzyskanie dobrego imienia
 Oddaje się pod komendę Janusza Radziwiłła i składa mu przysięgę wierności, sądząc, że ten przystąpi do walki ze Szwedami
 Gdy Radziwiłł publicznie oświadcza o oddaniu Litwy Szwedom, staje oniemiały i rozpacza, co zrobił, ale buławy nie rzucił i na czele oddziału konnicy tłumi bunt żołnierzy uwięzionych przez Radziwiłła oficerów, rozbijając przeciwników księcia
 Służba przy boku Radziwiłła w oczach ludzkich, jest hańbą i dowodem zdrady ojczyzny, jest uznany za zdrajcę chociaż nim naprawdę nie jest, zdrada jego jest nieświadoma, nie potrafi samodzielnie rozeznać się w prawdziwych intencjach książęcej polityki, uważał, że służąc Radziwiłłowi, przyczynia się do ratowania ojczyzny
 Ma do wyboru: złamać przysięgę, plamiąc tym samym honor rycerski lub być wiernym przysiędze, stając się zdrajcą ojczyzny w oczach ludzi
 Czyni postanowienie oczyszczenia się z win poprzez służbę ojczyźnie, wypowiada służbę Januszowi Radziwiłłowi i przysięga mu zemstę za to, ze został przez niego oszukany
 Przeistacza się w Babinicza, który to walczy za Szwedami, wsławia się szczególnie w obronie Jasnej Góry, gdzie z narażeniem życia wysadza szwedzką armatę, ponownie naraża życie , ratując z opresji króla polskiego w górskim wąwozie podczas powrotu do kraju
 Z hulaszczego zbijaki przemienia się w prawego, wiernego królowi i ojczyźnie bojownika o wolność swojego narodu, potrafi postawić obowiązek służby dla kraju nad głosem serca
 Czynami patriotycznymi, udziałem w walce ze Szwedami odkupił swoje grzechy z przeszłości i rehabilitacja, której szybko się doczekał, zostaje połączona z nadaniem mu starostwa i pozwala mu zdobyć serce i rękę Oleńki, którą teraz już może poślubić.

Porównanie Kmicica z Jackiem Soplica
1. Historia grzechów i pokuty Kmicica – Babinicza i tragiczne losy Jacka Soplicy – księdza Robaka
 Ich zawadiacka młodość,
 Ich przełom moralny i wewnętrzna przemiana duchowa,
 Odkupienie win poprzez służbę ojczyźnie,
 Ich rehabilitacja
2. Nagroda w postaci ręki ukochanej, jaka spotyka Kmicica, nie stała się udziałem ani Jacka, ani żadnego bohatera romantycznego

Elementy ethosu rycerskiego:
- liczne sceny batalistyczne i opisy pojedynków (np. pojedynek Kmicic-Wołodyjowski)
- bohaterowie obdarzeni niezwykłymi zdolnościami „herosów” (np. mistrzostwo szabli)
- występują sceny legendarne, wzniosłe, istotne dla całości dzieła i historii – obrona Jasnej Góry
- porównania homeryckie, szczegółowe opisy broni, strojów, bitew (realizm szczegółu)
- tłem jest fakt historyczny – najazd Szwedów na Polskę

3. Społeczeństwo polskie w Lalce Bolesława Prusa. Wokulski – romantyk
czy pozytywista?

Obraz społeczeństwa jest zgodny z ówczesnym zróżnicowaniem, dość anachronicznym wobec stosunków społecznych panujących w innych państwach europejskich, w których dominującą warstwą było bogate mieszczaństwo. W Polsce taką dominującą warstwą, choć mającą stosunkowo małe znaczenie gospodarcze, była arystokracja. Grupa ta nie jest aż tak bardzo zróżnicowana, a bohaterów łączy przede wszystkim poczucie tożsamości klasowej i przekonanie o własnej wyjątkowości, co powoduje zamknięcie się przed ludźmi, nie należącymi do grona arystokracji. Jest to grupa skażona egoizmem, nicością moralną i degeneracją. Duże jest zróżnicowanie majątkowe arystokracji. Są w tej grupie osoby bardzo bogate, np. hrabina Karolowa, albo prezesowa Zasławska, lecz są też pozbawione majątku, a mimo to żyjące na wysokim poziomie materialnym, dzięki wsparciu krewnych, lub możliwościom zaciągania „wiecznie nieoddawanych” długów, np. Starski, czy baron Krzeszowski.
Mieszczaństwo jest grupą bardzo zróżnicowaną pod względem narodowościowym i majątkowym, a także zawodowym. Wśród mieszczan są kupcy, lecz także przedstawiciele kształtującej się warstwy inteligenckiej: adwokaci, studenci, nauczyciele. Najdokładniej scharakteryzowana jest grupa kupców. Mieszczaństwo – to ludzie stroniący od ryzyka, preferujący powolne dorabianie się. Ich życie bowiem i praca są zależne od przemian politycznych i społecznych. Młodsi próbują jeszcze o coś walczyć, starsi trzymają się kurczowo zasad, dlatego przeraża ich działanie Wokulskiego (dostawa dla wojsk, rozbudowa sklepu, spółka do handlu ze wschodem, filantropia).
Mieszczaństwo Arystokracja
polskie niemieckie żydowskie

Ignacy Rzecki, jego ojciec i ciotka, pan Raczek, pan Domański, kupcy, subiekci Wokulskiego
Rodzina Minclów
Rodzina Schlangbaumów, doktor Szuman Izabela i Tomasz Łęccy, prezesowa Zasławska, Kazimierz Starski, książę, baron Dlaski, hrabia Liciński, pani Wąsowska, baron Krzeszowski, Julian Ochocki
Biedota także jest w powieści licznie reprezentowana. Do tej grupy należy rodzina furmana Wysockiego, Węgiełek i jego matka, a także Maria, którą sytuacja społeczna i bytowa zmusiła do prostytucji. Wszyscy ci ludzie nie mają właściwie szans na poprawę swego bytu bez pomocy warstw wyższych.

Cechy romantyka Cechy pozytywisty
Udział w konspiracji i akcjach sabotażowych „Czerwonych”, walka w powstaniu styczniowym; słanie na Syberię; miłość do Izabeli Łęckiej będąca próbą realizacji marzeń o idealnej miłości, w wyniku, której chce on popełnić samobójstwo Kult nauki (rozpoczęcie studiów, kontynuacja ich na Syberii jako samouk, współpraca z Geistem); realizacja programu pracy organicznej (sklep, dostawy dla wojsk, spółka), praca u podstaw (filantropia, pomoc udzielana Magdalence, Wysockiemu, Węgiełkowi), utylitaryzm (praktyczne wykorzystanie doświadczeń Ochockiego, zapisanie mu majątku).

Stanisław Wokulski skoncentrował w sobie cechy dwóch generacji, romantycznej, jak
i popowstaniowej, pozytywistycznej. Należy do kategorii prusowskich idealistów „ Rzecki jest idealistą politycznym, Ochocki naukowym, a Wokulski bardzo złożonym jako człowiek epoki przejściowej.” (B. Prus o swoich bohaterach) – i to decydowało o jego tragicznym życiorysie. Wokulski jako młody człowiek w latach 60 pracował w winiarni u Hopfera; obcując ze studentami Szkoły Głównej dał się ponieść ideałom „pracy u podstaw” i „pracy organicznej”, co zaowocowało wstąpieniem do Szkoły Głównej. Na skutek udziału w powstaniu w roku 1863 został zesłany na Syberię, gdzie jako entuzjasta nauk przyrodniczych dał się poznać Czerskiemu, Czekanowskiemu, Dybowskiemu – XIX wiecznym przyrodnikom i geografom. W latach 70 pojawił się w Warszawie, która dziwi go swoją zaściankowością i zmianą dotychczasowych ideałów. Zagubionemu Wokulskiemu pomaga Rzecki (załatwia mu pracę u Mincla) i śmierć chlebodawcy, z którego żoną żeni się i zaczyna prowadzić sklep galanteryjny. Po nagłej śmierci żony (na szczęście; bo jej nie kochał; ożenił się bo był biedny) odsuwa się od kupiectwa i wraca do książek. Zostałby na dobre uczonym, gdyby na jednym z przedstawień nie zobaczył Izabeli Łęckiej (arystokratki). Rozbudzone uczucie determinuje życie Stanisława. Widząc, iż nie zdobędzie Izabeli sercem, postanawia wzbogacić i zbliżyć się do arystokracji. Wyrusza na wojnę rosyjsko-turecką, by dzięki dostawom wojskowym pomnożyć swoje 30000 rubli, jakie pozostawiła mu żona. Po powrocie przeżywa miłość zbliżoną do romantycznych wzorów. Pełno w niej wzlotów, sentymentalnych westchnień, ubóstwiania, oziębłości kochanki i okazywanej pogardy. Wokulski odczuwa brak zrozumienia ze strony ukochanej i to, iż bawi się jego uczuciami. Ma jasną świadomość, że nie zasługuje na takie traktowanie i że idealizuje Izabelę. W związku z tym w pewnym momencie decyduje się na samotny wyjazd do Paryża (pretekstem do wyjazdu jest współpraca z Suzinem, rosyjskim przedsiębiorcą poznanym przed laty na Syberii), gdzie doznając nowych wrażeń, wiele rozmyśla o swojej miłości. W Paryżu poznaje wynalazcę Geista, który zajmował się badaniami nad stworzeniem metalu lżejszego od powietrza, który będzie można wykorzystać przy budowie maszyn latających. Zaintrygowany tym Wokulski rozważa możliwość pozostania w Paryżu. Wtedy to jednak otrzymuje list z Polski, sugerujący, że Izabela nie może doczekać się jego powrotu. Rzuca natychmiast inne sprawy i ... wraca. Wydaje się, że jego wysiłki zostaną uwieńczone sukcesem – oświadczyny zostają przyjęte. Jednak Wokulski chcąc zostać mężem Izabeli musi sprzedać sklep (ma go kupić Henryk Szlangbaum). Jednakże Izabela godząc się na ślub z Stanisławem wcale nie zmieniła się wewnętrznie (nadal nie dostrzega w Wokulskim tych wszystkich zalet, który zjednały mu wielu innych ludzi). Narzeczeństwo Wokulskiego kończy się dość szybko. Pomimo przekonania o dwulicowości ukochanej i nierealności uczucia – „co się tu łudzić, ona i ja to dwa różne gatunki istot, naprawdę jak motyl i robak” – Wokulski nie potrafi zrezygnować z Izabeli. Prowadzi to do stopniowego wyniszczenia tak psychiki, jak i dotychczasowych ideałów. Nędza Powiśla przestała go już kłuć w oczy, filantropia stała się tylko modnym gestem, zwracającym na siebie uwagę wybranki. Otrzeźwienie przychodzi zbyt późno – nic nie dało uratowanie od samobójczych zamiarów – zdrada własnych wartości jest zbyt przygnębiająca. „Lalka” pozostawia czytelnika przed otwartym zakończeniem. Nie wiadomo, czy Wokulski wysadził się wraz z kamieniem (upamiętniającym szczęśliwe chwile kochanków) w Zasławiu, czy wyjechał do Paryża, żeby oddając się nauce zapomnieć o zmarnowanym życiu.

4. Tematy społeczne i hasła pozytywistyczne w nowelach Orzeszkowej,
Prusa, Sienkiewicz i Konopnickiej.

Druga połowa lat siedemdziesiątych XIX wieku to złoty okres polskiej nowelistyki.. Nowela okazała się gatunkiem świetnym do tego, by wzruszać, pokazywać, pouczać i propagować.
Nowela to krótki utwór napisany prozą, z reguły jednowątkowy, pozbawiony komentarzy, dygresji, opisów, z wyraźną puentą. Podczas kolejnych zakrętów akcji ważną rolę odgrywa wybrany motyw, często figurujący w tytule (Katarynka, Kamizelka).
Klasyczna nowela, skomponowana zgodnie z tzw. teorią sokoła, wywodzi się z Dekameronu Boccacia; określenie teoria sokoła wiąże się z jedną z nowel tego cyklu, zatytułowaną Sokół (utwór zbudowany wokół motywu dominującego, którym jest symboliczna rzecz).
Noweliści pozytywizmu wykraczają poza konwencję klasyczną, dokonując eksperymentów w zakresie kompozycji.
Nowele pozytywistyczne :
 Henryk Sienkiewicz : Szkice węglem, Janko Muzykant, Latarnik, Nawrócony;
 Bolesław Prus : Antek, Katarynka, Kamizelka;
 Maria Konopnicka : Mendel Gdański, Miłosierdzie Gminy, Nasza Szkapa;
 Eliza Orzeszkowa: „ Dobra pani”
Tematyka Nowel :
 Niedola dzieci, zwłaszcza wiejskich lub ze środowiska miejskiej biedoty, często utalentowanych, lecz niedopatrzonych, traktowanych okrutnie (Antek i Katarynka Prusa, Janko Muzykant Sienkiewicza, Nasza Szkapa Konopnickiej);
 Postulat scientyzmu, pracy u podstaw, czyli oświecenia, nauczania wsi, niższych warstw społecznych (Antek Prusa, Janko Muzykant i Szkice węglem Sienkiewicza);
 Nierówność społeczna i jej bolesne konsekwencje (Szkice węglem, Kamizelka, Katarynka);
 Problem żydowski; Mendel Gdański : historia Mendla, który czuł się Polakiem, ale ze strony Polaków doznał krzywdy, doświadczył dyskryminacji, ma być przykładem, przestrogą i wołaniem o równouprawnienie mniejszości narodowej;

 Nowela „Szkice węglem” to jeden z pierwszych pozytywistycznych utworów o tematyce
wiejskiej. Powstał w Kalifornii w 1866 roku, a opublikowany został, w mocno okrojonej przez redakcyjną i carską cenzurę wersji, rok później w „Gazecie Polskiej”. Po jej opublikowaniu rozległy się głosy protestów. Mówiono, że Sienkiewicz obraził chłopów, że przerysował stosunki panujące na wsi.
Akcja tej groteskowej opowieści dzieje się we wsi Barania Głowa w powiecie osłowickim zaboru rosyjskiego po uwłaszczeniu chłopów (1864). Pisarz gminny Zołzikiewicz chce uwieść żonę jednego z chłopów, Marysię Rzepową. Ta stawia opór, więc Zołzikiewicz kryje intrygę. We wsi odbywa się właśnie pobór do wojska. Jednym z powołanych jest syn wójta Buraka. Zołzikiewicz upija Wawrzona Rzepę i uzyskuje od niego zgodę na odbycie służby zamiast młodego Buraka. Nazajutrz Rzepowie idą ze skargą do sądu gminnego. Nie dość, że nic nie wskórali, to jeszcze Rzepa został skazany na dwa dni więzienia. Rzepowa idzie ze skargą do księdza, ale ten uważa, że męża słusznie spotkała kara za pijaństwo. Rzepowej nie chcą też pomóc państwo ze dworu. Nic nie daje także wizyta u naczelnika powiatu, gdzie uznano, że jest pijana. W końcu chłopka idzie do Zołzikiewicza, traktując tę wizytę, jaką ostatnią deskę ratunku. Gdy Rzepa dowiaduje się o zdradzie żony, odcina jej siekierą głowę i podpala dworskie zabudowania.
Najsmutniejsze w tej opowieści jest to, że podpisany przez Rzepę dokument i tak był nieważny. Zołzikiewicz perfidnie wykorzystał ciemnotę chłopa i naiwność jego żony. Gdyby Rzepa umiał czytać, nie doszłoby do ciągu tragicznych zdarzeń. Gdyby Rzepa umiał czytać, nie doszłoby do ciągu tragicznych zdarzeń.

 „Miłosierdzie gminy” Marii Konopnickiej.
W szwajcarskiej wiosce Httingen odbywa się licytacja. Jej przedmiotem nie jest jednak cenny obraz czy piękna rzeźba, lecz człowiek, osiemdziesięciodwuletni tragarz Kuntz Wunderli. Do wypełnionej już ludźmi sali wprowadzony został wychudzony, nędznie ubrany starzec. Zgromadzeni mieszkańcy gminy dzielą się na tych, którzy przyszli tu, by zaspokoić ciekawość i poplotkować, oraz tych, którzy zamierzali wziąć udział w licytacji. Podczas przetargów organizowanych tu raz na tydzień panują dziwne reguły. Licytowanego wystawia gmina. Wygrywa osoba, która zażąda od gminy najmniejszej kwoty na utrzymanie starego człowieka. Po przetargu człowiek taki idzie na służbę do swojego opiekuna. To korzystny sposób na zdobycie parobka. Tym razem jednak licytowany jest człowiek zmęczony i niezdolny do pracy. Kto zechce starca, który ledwie trzyma się na nogach? Kuntz stara się zrobić na zgromadzonych jak najlepsze wrażenie, choć trudno mu ukryć chude kości i drżące ciało. Jego wygląd wzbudza śmiech. Zebrani każą mu maszerować, sprawdzają jego uzębienie. Kuntz dostrzega na sali swojego syna i ma nadzieję, że ten wykupi ojca. I owszem syn włączył się do licytacji, ale przelicytował go ślusarz Tdi Mayer. Po chwili jednak ślusarz rozmyślił się, bo starze zdjął kubrak i widownia ujrzała jego zniszczone ciało. Radca zaczyna się niepokoić, bo gminy nie stać na większą dopłatę do Kuntza. Nagle na salę wchodzi Probst, bogaty, ale znany z okrucieństwa wobec parobków mleczarz. Żąda od gminy najmniejszej dopłaty, więc wygrywa przetarg. Od razu po licytacji zaprzęga starego Kuntza do mleczarskiego wózka, który będzie on teraz ciągnął razem z zaprzężonym obok psem.
Konopnicka przedstawia praktykowany w Szwajcarii zwyczaj przyjmowania biedaków z dotacją do gminy, oficjalnie uznawany tam za przejaw dobroczynności. Pod pozorem miłosierdzia kryła się jednak po prostu chęć zysku. Licytacja czyniła z człowieka przedmiot. Pozbawiała go godności. Zobrazowana w ten sposób sytuacja miłosiernej gminy miała poruszyć sumienia polskich czytelników i zmusić ich do refleksji nad problemem dobroczynności.

 Drugą nowelą Marii Konopnickiej jest „Mendel Gdański”. Utwór powstał w roku 1889
jako odzew Konopnickiej na apel Elizy Orzeszkowej o udział w zbiorowym proteście ludzi pióra przeciw ówczesnej fali antysemityzmu. Tytułowy bohater noweli Konopnickiej to sześćdziesięcioletni Żyd, od lat mieszkający w Warszawie, gdzie prowadzi zakład introligatorski. Wychowuje wnuczka Jakuba, którego matka, córka Mendla, zmarła. Gdy w mieście zaczynają się szerzyć nastroje antysemickie, Mendel nie dowierza, że może mu coś grozić. Czuje się bezpiecznie w mieście, w którym uczciwie przepracował całe życie, z którego mieszkańcami dzielił ciężkie chwile powstania i zaborczego ucisku. Od lat cieszy się szacunkiem sąsiadów. Ma nieposzlakowaną opinię, jest uczciwy i nastawiony do wszystkich pokojowo. Poucza wnuka, że nie może uciekać, gdy ktoś nazywa go Żydem, bo istotnie nim jest. Sąsiedzi podpowiadają Mendlowi, że przed napaścią może go uchronić postawiony w oknie krzyż. On jednak nie chce się wstydzić swojego pochodzenia i nie korzysta z rady. Rozruchy w mieście stają się coraz bardziej niebezpieczne. Gdy banda antysemitów podchodzi do mieszkania Mendla, starzec z wnukiem stają odważnie w oknie. To całkiem rozjusza przybyłych. Ktoś rzuca kamieniem, który trafia Jakuba w głowę. Przed dalszymi atakami bronią Żyda sąsiedzi i młody student. Po tych wydarzeniach w Mendlu „umarło serce” do tego miasta. Stracił poczucie wspólnoty z ludźmi, z którymi zżył się przez tyle trudnych lat – z miejscem, które uważał za swoje rodzinne gniazdo.

 „Kamizelka” Bolesława Prusa to utwór zaliczany do tzw. obrazów miejskich, czyli
literackich szkiców z życia biednych mieszkańców Warszawy. Bohaterowie noweli to urzędnik chory na gruźlicę i jego żona. Obecny właściciel tytułowego elementu, a zarazem narrator, miał nietypowe hobby : zbierał starocie, najczęściej zniszczone i bezużyteczne. Znoszoną kamizelkę kupił od żydowskiego handlarza. Wiedział, że należała ona do mężczyzny mieszkającego wraz z żoną w sąsiedztwie. Na podstawie wyglądu kamizelki i wspomnień na temat jej poprzednich właścicieli (narracja retrospektywna) narrator próbuje odtworzyć jej historię.
Nowelka ma tzw. kompozycję ramową. Początek i koniec utworu, ta swoista rama, to rozważania narratora na własny temat, w tym dzieje zakupu kamizelki. Część środkowa opowiada o losie dwojga młodych bohaterów. Narrator opisuje suche fakty : to, co widział, obserwując małżonków przez okno. Czasem popuszcza wodze fantazji i opisuje epizody, których bezpośrednim świadkiem nie był.
Wprowadzili się do kamienicy na początku kwietnia. On pracował jako urzędnik, ona dorabiała szyciem, a potem udzielając korepetycji. Widać było, że choć żyją skromnie, są szczęśliwą parą. Po kilku miesiącach on dostał krwotoku, nie mógł już pracować i od tej pory zaczęła się ich gehenna. Nie mieli środków do życia. Stan jego zdrowia z każdym dniem się pogarszał, ale obydwoje udawali, że jeszcze wszystko się ułoży. On, aby ukryć przed żoną to, że bardzo traci na wadze, regularnie przesuwał sprzączkę na pasku kamizelki. Ona zaś by dodać mężowi otuchy, codziennie skracała pasek. Wiedzieli, że choroba jest nieuleczalna i że wcześniej czy później zakończy się śmiercią. A jednak obydwoje tworzyli przed sobą iluzje, prowadzili grę w złudzenia, jakby chcieli zaczarować chorobę. I przyniosło to skutek. Pomogło zwyciężyć ból, cierpienie i lęk przed tym, co miało nastąpić. Zmarł jesienią. Jego żona została sama, opuściła mieszkania i nie wiadomo, jak dalej potoczyły się jej losy.

 Twórczość nowelistyczna ukazuje więc wysokie uzdolnienia chłopskiego bohatera, czego przykładem może być również "Antek" Bolesława Prusa. Tytułowym bohaterem jest uzdolniony manualnie chłopiec, któremu jednak warunki życiowe nie pozwalają na rozwijanie uzdolnień. Antek zmuszony sytuacją wyrusza więc w świat. W noweli obok historii chłopca jest przedstawione również środowisko chłopskie, jego zacofanie i ciemnota.

 „Dobra pani”. Odzwierciedlenie klęski dążeń pozytywistów można dostrzec w noweli
"Dobra pani" Elizy Orzeszkowej, gdzie pokazana jest karykaturalna postać "pracy u podstaw". W utworze ukazane są płytkie pragnienia arystokracji. Pani Ewelina Knycha, bogata wdowa, bezdzietna, "tęskniąca do wzniosłych arystokratycznych uciech, które stanowiły dotąd największy urok jej życia", otoczona "obrazami swymi, Czernisią (służącą), Elfem (psem)", przygarnia biedną sierotę, Hellę. Nie robi tego jednak z myślą o dziecku, a wyłącznie o wypełnieniu swoich powinności moralnych.

5. „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej- aluzje związane z powstaniem,
kreacje bohaterów.

Kiedy ukazało się „Nad Niemnem”, w 1887 r. drukował je „Tygodnik Ilustrowany, Orzeszkowa była już znaną pisarka z poważnym literackim i publicystycznym dorobkiem. Szczególne uznanie krytyki i czytelników zdobyły jej powieści w których dominowały „tematy narodowe” ujęte w ramy ideowych i literackich nurtów.
Powieść syntezą pozytywizmu.
„Nad Niemnem” powstało w latach 1885 - 1886, a do rąk czytelników trafiło w przededniu 25 rocznicy powstania styczniowego. Było więc nie tylko przypomnieniem i uczczeniem wielkiego narodowego wydarzenia, ale przyniosło również refleksje związane z popowstaniową rzeczywistością, podejmowało trudny temat zachowania narodowej tożsamości, mimo klęski i pogrzebania nadziei na szybką realizację niepodległościowych marzeń. Program pozytywistów - pokolenia, dla którego powstanie styczniowe stanowiło granicę „między dawnymi i nowymi laty”, był próbą szukania innych dróg, przynajmniej częściowego ograniczenia zależności.
W takim kontekście powieść Orzeszkowej traktować trzeba jako wykładnię tych powinności, które społeczeństwo polskie, okaleczone przez historię, musi podjąć, by stan totalnego zniewolenie i apatii ustąpił miejsca wierze w rychłe spełnienie „snów o potędze”.
 Praca, nauka, korzystanie z osiągnięć techniki, otrzymują tu nowy wymiar – stanowią nie tylko drogę, na którą warto wstąpić dla udoskonalenia własnych umiejętności i zdobywania jednostkowych doświadczeń, ale stają się również nakazem moralnym, umożliwiają bowiem rozwój społeczny, są fundamentem przyszłej, wolnej Polski.
 Myśl o przyszłości nie może przesłonić pamięci o korzeniach, rodowodzie, tradycjach, tym, co najdobitniej zaświadcza o narodowym trwaniu, mimo braku realnych granic państwa.Te prawdy znalazły wyraz artystyczny w powieści Orzeszkowej.
Kompozycja utworu ma charakter dwuwarstwowy. Akcja powieści rozgrywa się co prawda w latach osiemdziesiątych wieku XIX , ale retrospektywne nawiązania stale przenoszą czytelnika w rok 1863 (czas powstania traktowany jest jednoznacznie pozytywnie).

Symbolika:
1. W powieści rolę symboliczną odgrywają dwie mogiły:
 grób mitycznych przodków, protoplastów rodu Bohatyrowiczów, Jana i Cecylii - niejako sankcjonuje i uświęca rolę tego zaścianka na ziemi nadniemeńskiej (symboliczny grób osnuwa legenda sięgająca średniowiecza);
 mogiła powstańcza to:
— symbol świętego czasu powstania, kiedy to wszyscy solidarnie, i dwór i zaścianek, poszli walczyć za wielką sprawę w imię wolności, równości, demokratyzmu i współpracy,
— swoiste miejsce pamięci narodowej, którym opiekują się Bohatyrowicze przechowywujący wartości przez nią symbolizowane.
2. Symboliczną role odgrywa tu także przyroda nadniemeńska, pośród której się żyje i umiera.
 Jej opisy, obszerne i barwne są hołdem złożonym naturze, ale stanowią także odniesienie do spraw, wobec których rzeka, bór, pola uprawne i drogi zachowują milczenie, są tylko ich biernym świadkiem.
 W świecie przyrody, niekiedy tajemniczej i dzikiej, panuje wieczna harmonia, ład i wewnętrzny spokój. Świat ludzi kłóci się z tą naturalną jednością, choć powinien dążyć do życia z nią w symbiozie. Czas narodowej próby takiej zgody wymaga.
Obraz ziemiaństwa po powstaniu styczniowym
W „Nad Niemnem” wszyscy bohaterowie należą do warstwy szlacheckiej. Orzeszkowa podejmuje próbę analizy zmian jakie zaszły w społeczeństwie polskim po powstaniu styczniowym. W sytuacji konkurencji ekonomicznej odchodzą w zapomnienie wielkie ideały, a środowisko szlacheckie , w dużej części, degeneruje się. Przedstawione tu środowisko można podzielić na trzy grupy:
1. Arystokrację:
 Zygmunt Korczyński — syn legendarnego w okolicy Andrzeja Korczyńskiego, wychowany na kosmopolitę i lekkoducha. Człowiek słaby i pozbawiony moralności. Ożeniony z bogatą i uwielbiającą go panna Klotyldą, szybko znudził się żoną i pragnie nawiązać romans z Justyną.
 Teofil Różyc — kuzyn sąsiadów Korczyńskich, Kirłów. Posiadacz zrujnowanego, ale jeszcze znacznego majątku, człowiek zdegenerowany (morfinista), który w małżeństwie z Justyna upatruje odmiany życia.
2. Dwór
 Benedykt Korczyński — właściciel Korczyna, dzielny, wiecznie zapracowany gospodarz zbyt jednak dosłownie traktujący patriotyczny nakaz utrzymania dobrze prosperującego majątku w polskich rękach, zapomina bowiem o niemniej ważnym obowiązku wspomagania aktywności Polaków o niższym statusie społecznym (konflikt z zaściankiem)
 Emilia Korczyńska — żona Benedykta, neurotyczna, rozkapryszona piękność, nękana chorobami prawdziwymi i urojonymi. Żyje w izolowanym świecie dwu pokoi, które urządziła w stylu sentymentalnym i wypełniła bibelotami i romansami. Kontaktuje się wyłącznie z damą do towarzystwa, panną Teresą. Z życiem dworu i pracą nie chce mieć nic wspólnego.
 Witold Korczyński — syn właścicieli Korczyna, młody, postępowy szlachcic pełen pozytywistycznych ideałów. Krytykuje ojca pragnąc wprowadzić wiele zmian w zarządzanym majątku, a także obwinia go o zaostrzenie konfliktu z zaściankiem. Poproszony na weselu Elżuni Bohatyrowiczówny o wstawiennictwo w związku z przegraniem przez zaścianek procesem, dzięki swemu zaangażowaniu przyczynia się do zakończenia sporu.
 Justyna Orzelska — piękna, dumna i mądra, ale niestety niemajętna panna, pełni w domu wujostwa Korczyńskich rolę rezydentki. Ojciec Justyny, to zdziwaczały i zdziecinniały starszy pan. Zajmuje się tylko grą na skrzypcach i jedzeniem. Do Justyny zalecał się niegdyś Zygmunt Korczyński, ale presja środowiska udaremniła mezalians. Dziewczyna bardzo boleśnie przeżyła zawód miłosny, odczuwa swą samotność i bezsens życia „na łaskawym chlebie”. Przypadkiem poznany Jan Bohatyrowicz budzi jej zainteresowanie, a coraz częstsze wizyty w zaścianku zbliżają młodych ku sobie. W czasie wizyty na mogile powstańczej stryj Jana, Anzelm opowiada jej dzieje swojej miłości do Marty Korczyńskiej, siostry Benedykta nie wspomina jednak o powodach rozstania. Ta spytana, wyznaje, że bała się pracy, a także wstydu, jaki przeżywała, gdy dwór wyśmiewał się z jej „chłopskiego amanta”. Mądra dziewczyna przyjmuje oświadczyny Jana a odrzuca umizgi Różyca. Opuszcza dwór i odprowadzana przez wuja, kieruje się ku zagrodzie Jana.
3. Zaścianek
Anzelm i Jan Bohatyrowiczowie - głęboko przywiązani do tradycji narodowej i do rodzimej ziemi. Serdeczni i otwarci wobec przyjaznym im reprezentantom dworu (Justyna, dzieci Korczyńskich); schłopiali w wyniku trudnej sytuacji ekonomicznej, ale zachowujący godność i pamięć lepszej przeszłości. Przed wybuchem powstania Korczyńscy utrzymywali bliskie kontakty z Bohatyrowiczami, jednak po 1864 roku nie było czasu na przyjaźń. Bohatyrowicze posiadali dawniej szlachectwo. Po powstaniu stali się zwykłymi chłopami, o czym doskonale wie Anzelm, mówiąc: "chłopami nazywamy się i jesteśmy (...) wszyscy my kołki z jednego płota". Orzeszkowa bardzo korzystnie ocenia zaścianek w Bohatyrowiczach. Główną cechą rodu jest pracowitość, zapoczątkowana przez Jana i Cecylię, protoplastów rodu. Dla Janka "mórg zaorać to jak pójść na spacer". Ceni on pracę w polu i gospodarstwie. Żniwa są dla wszystkich prawdziwym świętem. Na polu pracują całe rodziny, pięknie ubrane i śpiewające dla rozweselenia atmosfery. Właśnie poprzez Bohatyrowiczów autorka chciała pokazać, że tylko dzięki pracy można być szczęśliwym. Dała w ten sposób przykład do naśladowania, przeciwstawiła życie w zaścianku życiu ziemiaństwa, które traci swe znaczenie. Jednocześnie Bohatyrowicze to ogromni patrioci, przechowują w pamięci powstanie styczniowe i dzieje Jana i Cecylii. Często odwiedzają groby, wiedzą, że przeszłe wypadki mają ogromne znaczenie. Dzięki nim wierzą w lepszą przyszłość i szukają tam ideałów swego działania. Justyna odnajduje w tych symbolach nowe wartości, które nadają sens życiu. Bohatyrowicze są też niezwykle gościnni i uprzejmi. Przykładem może być stosunek do Justyny i jej miłe przyjęcie, a potem pozwolenie na ślub. Bohatyrowicze to ludzie godni, honorowi i uczciwi.

Szczególna rola mogił w „Nad Niemnem”
Ogromną rolę w powieści spełniają dwa miejsca: grób Jana i Cecylii oraz Mogiła powstańcza z 1863 roku. Są to jakby miejsca święte, przedstawiają obrazy z przeszłości związane z bohaterami ówczesnymi. Przedstawiając historię Jana i Cecylii, autorka składa hołd ludziom pracy, którzy dzięki tejże pracy pomnażają swój dorobek. Jan był prostym człowiekiem, zaś Cecylia pochodziła z wysokiego rodu. To właśnie oni osiedlili się w środku nadniemeńskiej puszczy i dzięki codziennej pracy, pomocy dzieci, a potem wnuków i prawnuków zbudowali wspaniałą osadę, w której panował spokój, szacunek i dostatek. Król Zygmunt August nadał członkom rodu Jana i Cecylii nazwisko Bohatyrowicze i obdarzył ich klejnotem szlacheckim. Ogromne znaczenie ma też Mogiła z 1863 roku. To w niej obok leżą potomkowie Bohatyrowiczów i Korczyńskich. Mogiła jest więc symbolem patriotyzmu, bohaterstwa i śmierci dla ojczyzny. Przechowuje w sobie pamięć o bohaterskim zrywie narodu. Mogiła jest też dowodem przyjaźni obu rodów przed powstaniem. Ma także pomóc w ponownym zjednaniu Korczyńskich i Bohatyrowiczów. W końcu dochodzi do pojednania rodów dzięki małżeństwie Justyny i Witolda. Jednak ogromna w tym zasługa Mogiły i historii Jana i Cecylii. To właśnie hołd złożony przez autorkę pracy i walce o wyzwolenie zmienił oblicze Justyny. Zaczęła ona wierzyć w nowe wartości, dzięki którym mogła coś w życiu osiągnąć. Prawdziwymi patriotami są tu Bohatyrowicze, którzy odwiedzają Mogiłę i grób Jana i Cecylii, przechowując tym samym pamięć o tych pokoleniach i oddając im należny szacunek.