Pozytywizm - opracowanie epoki

1. Termin pozytywizm

- termin ten został skonkretyzowany przez francuskiego filozofa Comte w dziele Kursy filozofii pozytywnej. Pozytywny to wg Comte :
- realny - zaprzeczający wszystkiemu co cudowne
- użyteczny – służący konkretnym działaniom
- relatywny – przeciwstawiający się wszystkiemu absolutne
- socjologiczny – skupiający uwagę badacza i filozofa na jednostce jako cząstce społeczeństwa i ludzkości
Założenia nurtu opierały się na zaufaniu do nauki. Niechęć do metafizyki oraz przekonanie, że rozwój społeczeństwa jest zdeterminowany przez prawa ewolucji i postępu. Takie założenia wynikały szybkimi zmianami cywilizacyjnymi oraz rozwojem kapitalizmu i miast.

2. Filozofia

Comte
W Kursie filozofii pozytywnej zwrócił uwagę na różnicę w rozwoju nauk przyrodniczych i społecznych. Te pierwsze jego zdaniem coraz lepiej tłumaczą mechanizmy rządzące naszym światem. Te drugie nie dotykają sedna sprawy. Uważał że nauki społeczne skupiają się na badaniu otoczenia a nie na badaniu mechanizmów rządzących życiem społecznym. Te jak twierdził Comte można badać metodami charakterystycznymi dla nauk przyrodniczych . wszelkie nieszczęścia ludzkości, wojny, nierówności społeczne biorą się z niezrozumienia prawa rządzących społecznościami i z będącej rezultatem tego niemożności zbudowania sprawiedliwego systemu społecznego.
Poznanie mechanizmów społecznych przez badanie i obserwacje pozwoli na stopniowe zmiany w społeczeństwie prowadzące do ogólnego szczęścia.
Przekonanie że społeczeństwo i przyroda rządzą się tymi samymi prawami nazywane jest monizmem przyrodniczym. Filozofia Comte zakładała stopniową globalizację społeczeństwa i zanik dotychczasowych wierzeń religijnych i obyczajów.
Główne cechy filozofii”
- filozofia pozytywna ma sens praktyczny – ma służyć poprawi życia, badać przedmioty rzeczywiste i rzeczy dostępne rozumem
- celem filozofii jest uzyskanie wiedzy pewnej
- wzorem postępowania filozofia są nauki przyrodnicze a ich metodami są eksperyment i obserwacja
- przedmiotem nadań mogą być tylko fakty fizyczne

Mill
- filozofia powinna służyć rozwiązywaniu konkretnych i ścisłych problemów naukowych oraz organizowaniu życia społecznego
- obrzucał wszelkie rozważania abstrakcyjne uważając je za bezsensowne, skupiał się na problemach metod naukowych i logiki
- w sprawach społecznych był zwolennikiem liberalizmu i utulitaryzmu. Jego liberalizm opierał się na przekonaniu że miarą wartości społeczeństwa jest dawanie jednostkom prawa do samodzielnego rozwoju. Podstawowym założeniem państwa ma być strzeżenie tej wolności.
- Za podstawowe prawo etyku Mill uważał utylitaryzm czyli wszystko co daje człowiekowi możliwe szczęście, które oczywiście podlega różnym ograniczeniom (np. dobru drugiego człowieka). Mill definiował szczęście jako jednoczesny brak cierpienia przyjemność.

Spencer

Wprowadził do filozofii pozytywistycznej dwa ważne pojęcia:
Ewolucjonizm – w myśl tego poglądu ludzkość podlega nieustannemu rozwojowi polegającemu na wyłanianiu się kolejnych coraz wyżej zorganizowanych form bytu. Każda społeczność przechodzi określone fazy rozwoju . w trakcie tej ewolucji wykształcają się rozmaite składniki kultury i cywilizacji jak: rodzina, obrzędy, obyczaje, grupy społeczne, instytucje państwowe i organizacje przemysłowe.
Organicyzm – wszystkie instytucje tworzą organizm społeczny. Funkcjonuje on na zasadach zbliżonych do biologicznych. Poszczególne organy i komórki wypełniają powierzoną im funkcję. Należy więc dbać o zdrowie społeczeństwa, pamiętając że wymaga ono jednoczesnego rozwoju wszystkich jego elementów

Marks

Karol Marks (1818 – 1883). Wykształcenie, podróże i spotkania z ludźmi postawiły Marksa na skrzyżowaniu trzech prądów myślowych: niemieckiej filozofii, francuskiego socjalizmu i brytyjskiej ekonomi politycznej. Zasadą filozofii Marksa jest wychodzenie od człowieka jako bytu myślącego. Doktryna jego jest teorią poznania: materializm dialektyczny. Doktryna Marksa jest także filozofią historii, wedle której rozwój historyczny jest regulowany prawami ekonomicznymi , a przede wszystkim walką między „klasami posiadającymi”, a „klasami uciskanymi”, jest wreszcie teorią ekonomiczną, twierdzącą ,że potrafi wyjaśnić niesprawiedliwość ekonomi kapitalistycznej i wyrazić zasady, według których społeczeństwo kapitalistyczne unicestwi się samo, co pozwoli na powstanie państwa robotniczego. Dzieło Marksa nieco zwietrzało, ale odcisnęło piętno na całej epoce, tak w płaszczyźnie teorii ekonomicznych jak i historii państw.

3. Wyjaśnij terminy

Scjentyzm – wyraża rosnące zainteresowanie nauką w tej epoce. Na czoło wysuwają się nauki przyrodnicze, ścisłe i techniczne - służące rozwojowi cywilizacji. Upowszechnia się ewolucjonizm Darwina. Metody pozytywistyczne kierują uwagę badaczy na znaczenie faktu, doświadczenia i naukowego prawa.
Agnostycyzm – pogląd filozoficzny negujący możliwość poznania świata i praw nim rządzących. Poznać można jedynie dostępne zmysłom zjawiska i ich związki. Należy je opisać lecz nie można określić ich celowości.
Utylitaryzm – wszystko powinno być użyteczne społecznie. Każda działalność, praca ludzka, twórczość literacka powinna spełniać swoje zadanie i dawać ludzkości szczęście i pożytek
Praca organiczna – oddziaływanie na społeczeństwo polskie jak na Spencerowski organizm, z zachowaniem równoważności rozbudowy poszczególnych instytucji społecznych. Pozytywiści zwracali uwagę na konieczność inwestowania w przemysł, wprowadzenia nowych technologii, i metod rolnictwa.
Praca u podstaw – rozwijanie świadomości wśród niższych warstw społecznych, zwłaszcza wśród chłopów. Przede wszystkim chodziło ty o edukację. W cyklu artykułów pod tytułem Praca u podstaw Aleksander Świętochowski utworzył program rozwoju systemu szkolnictwa podstawowego. Postulat pracy u podstaw miał swój wyraz w pozytywistycznej nowelistyce np. Siłaczka
Emancypacja – pod koniec XIX wieku zaczyna rozwijać się feminizm, pojawiają się pierwsze koncepcje zwiększenia praw i możliwości rozwoju kobiet. Nie chodziło tu nawet o równouprawnienie lecz o to by kobieta mogła w ogóle występować jako oddzielna i samodzielna jednostka. Pozytywiści wysuwali program usamodzielnienia się kobiet, dostępu di pracy i nauki.

3. Tło historyczne i społeczne polskiego pozytywizmu

Odmienność polskie po pozytywizmu wynika przede wszystkim z wewnętrznych warunków kraju pozbawionego własnej państwowości, rozdzielonego między trzech zaborców. W każdym zaborze inaczej rozwijały się procesy społeczno ekonomiczne. Z drugiej strony po powstaniu styczniowym i uwłaszczeniu chłopów w zaborze rosyjskim nastąpił dynamiczny rozwój przemysłu i miast. Stworzyło to warunki do powstania nowoczesnej cywilizacji kapitalistycznej. Fakt ten zdecydował o uformowaniu polskiego pozytywizmu właśnie w tym zaborze.


Pokolenie młodych
Pokolenie urodzonych między 1840 a 1859 to ludzie będący trzecią generacją porozbiorową. Wejście młodych w świadome życie było związane silnie z klęską powstania styczniowego w którym często brali czynny udział. Upadek powstania był dla nich doświadczeniem rzutującym na ich późniejszą postawę. „Młodzi” którzy wyrośli w atmosferze niewoli i klęski zrywu niepodległościowego szukali innej drogi na której mogli by służyć narodowi. Sądzili że kolejne powstanie może doprowadzić nie tylko do klęski militarnej ale do wynarodowienia i pozbawienia świadomości narodowej. Jednocześnie brak rozwiązania przez powstańców kwestii chłopskiej (będący jedna z przyczyn upadku powstania) stał się zasadniczą przesłanka idei „pracy u podstaw”.
Dziennikarskie i literackie debiuty „młodych” miały miejsce w latach 1865 – 1870 na łamach pierwszego czasopisma pozytywistycznego „Przeglądu Tygodniowego”. Większość „młodych” to słuchacze Szkoły Głównej jedynej wyższej uczelni warszawskiej, tutaj stykają się po raz pierwszy z pozytywistycznymi ideami i filozofią Comte, Milla.
Okres w którym przyszło tworzyć polskim pozytywistom był skomplikowany społecznie i ideowo.
Trzecie pokolenie porozbiorowe żyło w warunkach zdecydowanie innych niż te w których znajdowała się na początku wieku generacja romantyczna. Pozytywiści żyli w świecie bardziej ustabilizowanym, a główne ich ambicje zmierzały do zburzenia barier dzielących polskie społeczeństwo o d Europy. Przeświadczenie o konieczności zmian cywilizacyjnych wynikało nie tylko z ograniczonych możliwości działań na innych polach. Przede wszystkim odzwierciedlało głębokie przekonanie pozytywistów o znaczeniu tych zmian dla przyszłego miejsca narodu polskiego wśród społeczeństw europejskich. Za najważniejsze zadanie uznali oni stworzenie podstaw przetrwania i rozwoju polskiego społeczeństwa w bardzo trudnej sytuacji politycznej.

Pogram pozytywistów – w skrócie:

- idea pracy zamiast nierównej walki, postawa przyjęta po upadku powstania styczniowego
- propagowali ideał nauki, oświecenia społeczeństwa, celem tego był wzrost świadomości narodowej społeczeństwa i przeciwstawienie się depolonizacji.
- Organicyzm i praca u podstaw, zamiast indywidualizmu jednostki
- praca na polskiej ziemi zamiast walki zbrojnej
- Utylitaryzm literatury i sztuki
- Równouprawnienie mniejszości narodowych
- Emancypacja kobiet

5. Poezja – Asnyk, Konopnicka

Asnyk
Życiorys:
Poeta i dramatopisarz; brał udział w powstaniu 1863 r. (członek radykalnego "rządu wrześniowego"). Od 1870 r osiadł na stałe w Krakowie (od 1884 r. członek Rady Miejskiej). Był związany z obozem galicyjskich demokratów, w latach 1882-94 był redaktorem "Nowej Reformy", posłem na sejm galicyjski (członkiem tzw. klubu lewicy). W 1891 r był inicjatorem i prezesem Tow. Szkoły Ludowej.

Twórczość:
Był najpopularniejszym poetą swej epoki, tradycje romantyczne łączył z pozytywistyczną problematyką filozoficzną i społeczną. W swych utworach wyraził nastroje klęski po 1863 r (np. w tomie "Sen grobów" 1865-67) i sformułował nakaz "przetrwania" w nadziei na "zmartwychwstanie" (w cyklu refleksyjno-filozoficznych sonetów "Nad głębiami" 1883-94).W dramatach podejmował współczesną tematykę społeczną (m.in. "Bracia Lerche" 1888), polityczną i historyczną (m.in. "Cola Rienzi" 1875). Żywotność zachowały autoironiczne liryki, satyryczne wiersze obyczajowe i polityczne, liryki opiewające Tatry (w zbiorach "Poezji": 1869, 1872, 1880, 1894) oraz komedia w stylu Musseta "Gałązka heliotropu" (1869).

Poezja:
Poezja znalazła się w okresie pozytywizmu na marginesie literatury. W czasach wszechwładnego panowania prozy, której łatwiej było o wymaganą zgodność przedstawianego świata z wiedzą doświadczalną i naukową, poezja, wyrastająca z poetyckiej wyobraźni i osobistej wizji świata jej twórców, budziła nieufność i ostrą ocenę krytyków.

Do młodych

Wiersz ten jest uważany za programowy utwór „niepoetyckiej epoki”. Z klimatem ówczesnej epoki współgra nie tylko rozpoczynająca utwór przytoczona apostrofa ale również inne utrzymane w tym samym tonie postulaty. Słowa trzeciej zwrotki „nieście więc wiedzy pochodnię na czele”. Cały wiersz należało by odczytywać jako zachętę do nauki i dzięki niej budowania nowoczesnej rzeczywistości (i nowy udział bierzcie w wieków dziele/ przyszłości podnieść gmach).
W metaforze zawartej w pierwszej strofie „Za każdym krokiem w tajniki stworzenia/ (…) większym staje się Bóg” przywołanie istoty nadprzyrodzonej przekonuje, że nie chodzi tu wyłącznie o poznawanie fizycznego porządku świata ale także o zbliżanie się prawdy duchowej, metafizycznej. Dzięki temu motywowi utwór wykracza poza filozofię pozytywistyczną – Asnyk nie odcina się całkowicie od romantycznego pojmowania rzeczywistości. Poeta otwarcie wzywa młodych do uszanowania przeszłości – „ale nie depczcie przeszłości ołtarzy/ choć macie sami doskonalsze wznieść”. Zdaniem Asnyka pozytywizm ,a przygotować grunt do działania w chwilach „burzy i naporu”. Taką filozofię zawarł w cyklu 30 sonetów „Nad głębiami”
Ślady romantyzmu pojawiają się w warstwie filozoficznej i stylistycznej utworu, patetyczne i zbanalizowane metafory, entuzjastyczny klimat utwory zbliżony do nastroju Ody do młodości.

Daremne żale próżny trud

W wierszu tym powtórzone zostało wezwanie do życia twórczego i aktywnego. „trzeba z żywymi naprzód iść,/ po życie sięgać nowe…/ A nie w uwiędłych laurów liść/ Z uporem stroić głowę” Nie da się powstrzymać czasu, nie da się cofnąć historii – jedyną postawą godną człowieka myślącego racjonalnie jest pogodzenie się z prawami życia i upływem chwili. W drugiej zwrotce poeta przedstawia że zwycięstwo należy do ludzkiego rozumu.

Pozostałe wiersz w skrócie
"Karmelkowy wiersz" krytykuje szaleńczą, przesadną, romantyczną miłość.
"Ulewa" ukazuje pejzaż tatrzański. Tworzy on nastrój nostalgii; szary, mroczny, przygnębiający. Nastrój jest metaforą "epoki pozbawionej marzeń". Utwór ukazuje pesymizm i samotność podmiotu lirycznego.
Wiersz "Limba" tworzy portret romantyka-epigona - przyrównuje go do wspaniałego drzewa. Opuszcza ono koronę nad "ciemnymi głębiami", nad "spienionymi wodami". Idealista nie chce zatracić własnego spojrzenia na świat. Woli przepaść w zapomnienie niż dołączyć do pozytywistów. Wiersze pejzażowe wykazują dążenie do połączenia postępu z tradycją.

Konopnicka

Urodzona w Suwałkach 23 maj 1842. Zmarła we Lwowie w 1910 roku. Po dziesięciu latach małżeństwa pożucia męża, zabrała dzieci i przeniosła się do Warszawy. W 1890 porzuca dzieci i wyjeżdża z Warszawy. Debiutuje dopiero w wieku 40 lat.

Contra spem spero

Czyli wbrew nadziei wierzę, tytuł wyraźnie nawiązuje do tradycji romantycznej. Również pełne patetycznych metafor obrazowanie, postać starego nawiedzonego pieśniarza z drugie zwrotki (Wejdelota z Konrada Wallenroda) i sposób w jaki poetka podeszła do problematyki narodowościowej. Konopnicka wspomina utraconą wolność i minioną świetność naszego kraju z prawdziwie romantyczna nuta „wiem odleciały te ptaki daleko/ Co na skrzydłach niosły chwały zorze,/ I z rzek już naszych te wody nie ciekną,/ Które szły w morze”. Konopnicka podobnie jak Asnyk nie potrafi wyzwolić się z romantycznego schematu. Jednak romantyczne przesłanie tego wiersza miało służyć „pokrzepieniu serc”.

Wolny najmita

Typową dla pozytywizmu tematykę przedstawia Konopnicka właśnie w tym wierszy porusza problem chłopa po dekrecie uwłaszczeniowym wydanym po upadku powstania styczniowego.
Autorka ukazuje, iż ustawa podatkowa nie przewidziała klęsk nieurodzaju. Chłop nie miał z czego opłacić należności, więc porzucał dom, stawał się "wolny". Słowo wolny pierwotnie oznacza jedną z najwyższych wartości. Tu zmienia znaczenie w zestawieniu z sytuacją najmity - staje się ironią. Losem chłopa nie interesował się dawny właściciel, gdyż wygasły powinności pańszczyźniane. Poetka "współodczówa" z bohaterem. Ukazuje świat przeniknięty świadomością krzywdy.

Kubek

Utwór oparty jest na kontraście stylistycznym dwóch porządków. Pierwszy to skrajna prostota, mieści się w nim tytułowa metafora, bo scena picia z jednego kubka jest symbolem miłości, wspóln8ity, zjednoczenia. Kolejny obraz łzy która pada na wodę rozbijając kubek, to perypetie i zawirowania niszczące uczucie tę bogatą treść podmiot liryczny w bezpośrednim zwrocie przedstawia w czterech wersach.
W następne zwrotce wkraczamy w świat samych poetyzmów. Wersy podsumowujące tą zwrotkę „Lecz wiem, że w żadnej z gwiezdnych czasz/ nie znajdzie się ochłoda, / Jaką miał prosty kubek nasz,/ Gdzie były łzy i woda” dzięki temu zestawieniu możemy wyobrazić sobie dramat jaki przeżywa podmiot liryczny.

6. Nowele

Nowela - jest to krótki utwór epicki, charakteryzujący się niewielkimi rozmiarami, o niezwykle skondensowanej i zwartej kompozycji. Jest pozbawiona komentarzy, refleksji autorskich, dużej ilości bohaterów oraz panoramicznego ujęcia świata. Na pierwszy plan wysuwa się niezwykle zwięzła i wyraźnie zarysowana akcja, rozwijająca się szybko i sprawnie. Każde z wydarzeń ma dla bohatera niezwykłe znaczenie. Fabuła t prosta i przejrzysta, składa się z jednego głównego wątku. Nowelę kończy pointa nietrudna do odczytania dla odbiorcy, może zawierać prawdę filozoficzną.
W nowelach uwidaczniały się najwyraźniej dążenia społeczne i dydaktyczne pisarzy. Ukazywano w nich życie najuboższych warstw społecznych, narodowościowych, jednostek słabych, skrzywdzonych, smutny los dzieci. W utworach tych pisarze wypowiadali protest przeciw niesprawiedliwości, krzywdzie i poniżeniu. W charakterystycznych dla nowel pointach zawarte były hasła pozytywistyczne, pracy u podstaw, pracy organicznej oraz emancypacji kobiet.

Wartość najlepszych utworów Bolesława Prusa, Elizy Orzeszkowej, Marii Konopnickiej oraz Henryka Sienkiewicza polega na prawdziwości obrazu stosunków społecznych i typowości reprezentujących je postaci. W ich twórczości znalazł odbicie jeden z podstawowych problemów epoki- wzrastanie świadomości społecznej i narodowej obywateli. Wczesna ich twórczość była protestem przeciw uciskowi feudalnemu, odbiciem problemu wzrostu znaczenia proletariatu. W ich twórczości pojawia się również problematyka narodowa, obrazy walk narodowowyzwoleńczych oraz tematyka chłopska, przedstawiająca warunki rozwoju, bytu, sprzeczności klasowe wsi pouwłaszczeniowej.

Nowela pozytywistyczna w dużym stopniu tworzy literacki obraz miasta i jego mieszkańców. Wieś przedstawiona w nowelistyce stanowiła obszar tradycyjnych, ustabilizowanych stosunków na tle przyrody, natomiast temat miejski powstał w związku z nowoczesną problematyką cywilizacyjną. Miasto jako miejsce rozwoju techniki w sposób widoczny zmienia losy postaci, wpływa na bieg ich życia. W tej zamkniętej przestrzeni miejskiej rozgrywają się dramaty, o znaczeniu uniwersalnym. Dramat miłości małżeńskiej w "Kamizelce" Bolesława Prusa czy matczynej w "Dymie" Marii Konopnickiej

Utwór Bolesława Prusa pt. "Kamizelka" ukazuje niedolę biednej mieszczańskiej rodziny. Poeta w sposób niezwykle piękny ukazuje miłość dwojga ludzi, ich pracę nocami i wzajemne zachęcanie do odpoczynku, ich zachowanie podczas choroby, kiedy wzajemnie się pocieszają i uspokajają. Ich miłość i wytrwałość pomaga im w przezwyciężeniu bólu, cierpienia i lęku.
Utwór ten uświadamia nam jak istotną raz, w naszym życiu pełni miłość do drugiego człowieka o że więzy rodzinne są najcenniejszą wartością w świecie. Pomaga ona w przetrwaniu najtrudniejszych chwil w naszym życiu.

W nowelach pozytywistycznych wystąpiły wszystkie kwestie społeczne i polityczne czasów popowstaniowych. Szczególnie szeroko potraktowany został problem wsi i chłopów. Przyjęta przez szlachtę zasada nieinterwencji w sprawy gminy wiejskiej, obojętność, wiara w przesądy klasowe to generalna przyczyna tragicznych warunków bytu i życia chłopów.

Doskonałym opisem niedoli i wyzysku chłopa oraz stosunków panujących w Królestwie po uwłaszczeniu jest nowela Henryka Sienkiewicza pt.: "Szkice węglem". Jest to przykład noweli ludowej będącej krytyką sytuacji panującej na wsi w czasie zaborów. Sienkiewicz krytycznie ocenia stosunki społeczne panujące w kraju, a problemy zostają ukazane w sposób niemalże groteskowy. Problematyka ludowa utworu to próba zwrócenia uwagi czytelnika na tragiczną sytuację chłopa żyjącego pod zaborami w drugiej połowie XIX wieku, po wprowadzeniu ustawy uwłaszczeniowej. Chłopi byli bezbronni, niewykształceni, pozbawieni opieki ze strony dworu i pozostawieni własnemu losowi, stawali się także ofiarami carskiej administracji.
Utwór "Szkice węglem" jest oskarżeniem skierowanym przeciwko ludziom odpowiedzialnym za sytuację najuboższych, najbardziej upośledzonych warstw społecznych. Widoczny jest wpływ głoszonego przez pozytywistów postulatu pracy u podstaw- zwrócenia uwagi na ludzi pozbawionych praw społecznych.

Nowela Marii Konopnickiej pt.: "Miłosierdzie gminy" ukazuje zwyczaj wystawiania biedaków na publiczną licytację. Kupowanie człowieka pod pozorem miłosierdzia to akt ludzi bogatych w stosunku do chłopów i biedoty wiejskiej. Sprzedawano ich do ciężkiej pracy ludziom bogatym. Główny bohater zostaje sprzedany na oczach własnego syna, jest poniżany, traktowany jak zwierzę.
Utwór ten to obraz ciężkiej sytuacji chłopów, starców i biedaków, dla których w wielu przypadkach miłosierdzie gminy było początkiem pewnej śmierci z głodu, wyczerpania i wycieńczenia organizmu.

Problemy dziecka, warunków jego życia, możliwości rozwoju, perspektyw, jakie stwarza mu sytuacja społeczno- polityczna kraju to bardzo częsty temat nowel pozytywistycznych. W losach małych, bezbronnych dzieci najostrzej odzwierciedla się zło współczesności. Dziecięca ufność i uczucie ponoszą porażkę w zetknięciu z bezwzględnym światem dorosłych, a ich pragnienia nie mogą się zrealizować, prowadząc do klęski i śmierci małych bohaterów.
Prawdziwe dzieci nędzy, głodzone i porzucone pojawiają się w utworze Marii Konopnickiej pt. "Nasza szkapa". Autorka ukazuje życie trojga dzieci warszawskiego piaskarza. W tle pierwszoplanowych wydarzeń rozgrywa się dramat: powolne umieranie matki i stopniowe pogrążanie się rodziny w nędzę. Narrator wiernie notuje łzy matki oraz złość i przygnębienie ojca. Dzieci próbują dorosnąć do trudnej sytuacji, w jakiej się znalazły, ale jest to niemożliwe. Potrafią one bawić się nawet wtedy, gdy są głodne i zmarznięte. Bracia zdają sobie sprawę z tego, że stracili matkę, ale faktycznie nie potrafią sobie tego uzmysłowić.

W utworze tym Maria Konopnicka pokazuje nam, że jej bohaterowie nie są pozbawieni uczuć. Przeciwnie, to normalne dzieci, które niekiedy czują się bezradne i zagubione. Radość, którą potrafią wydobyć z życia, tłumi jednak wszelkie inne uczucia. Smutek pryska, gdy na podwórku znowu pojawia się szkapa. Umiejętność zapominania o troskach i cieszenia się jest podstawową cechą dziecięcej psychiki.

W noweli Henryka Sienkiewicza pt. "Janko Muzykant" również ukazana została tragedia małego, skrzywdzonego dziecka. Utwór przedstawia historię małego Janka, którego największym pragnieniem było posiadanie skrzypiec. Każdego wieczoru skradał się pod okno karczmy i słuchał, jak muzycy grali ludziom do tańca. Próbował on sam wykonać sobie instrument z drewna i włosia końskiego, nie grał on zbyt pięknie, ale Janko był bardzo zadowolony. Pewnego wieczoru zakradł się do pańskiego dworu. Na ścianie pokoju wisiały przepiękne skrzypce. Przypatrywał im się długo. W związku z tym, że nikogo nie było w środku, postanowił zakraść się do środka. Kiedy wyciągał rękę po instrument, do pokoju wszedł lokaj. Następnego dnia Janko stanął przed sądem, został oskarżony o kradzież i skazany na karę chłosty. Chłopiec został brutalnie zbity i jego słaby organizm tego nie wytrzymał. Po kilku dniach zmarł, marząc o tym, żeby dostać w niebie prawdziwe skrzypce.
Utwór ukazuje tragedię małego chłopca, który staje się ofiarą własnych nieprzeciętnych zdolności muzycznych. Autor wyraża swoją miłoć oraz współczucie dla słabszych, pokrzywdzonych i biednych. śmierć istoty bezbronnej i niewinnej porusza nas, wstrząsa nami i zmusza do zastanowienia nad losem dzieci w XIX wieku.

Świadoma i konsekwentnie pogłębiana przez Marię Konopnicką postawa solidarności z ludźmi uciskanymi i prześladowanymi znalazła mocne potwierdzenie w noweli "Mendel Gdański". Utwór ten powstał w roku 1889 jako wyraz uczestnictwa pisarki w zorganizowanym przez Elizę Orzeszkową zbiorowym proteście przeciw wzrastającym ruchom antysemickim. Orzeszkowa w swoim artykule "O Żydach i kwestii żydowskiej" bardzo mocno skrytykowała stosunek ówczesnego społeczeństwa do ludzi innego pochodzenia, innej rasy. Oskarżyła ludzi o brak znajomoci ideologii i obyczajów rodzinnych Żydów.
Stary introligator Mendel, mieszkaniec Warszawy, to człowiek głęboko związany z miastem, w którym uczciwie przepracował całe życie, z którym dzielił ciężkie chwile powstania i ucisku zaborczego. Bezmyślna, okrutna napaść tłumu podburzonego przez przywódców burżuazyjnych sprawia, że zaufanie Mendla do Warszawy, którą słusznie uważał za swoje miasto ojczyste, zostaje zburzone. Załamanie się starca wynikające z utraty najcenniejszej dla niego wartości- zaufania do ludzi i przywiązania do rodzinnego kraju- jest najsilniejszym wyrazem protestu, jaki wypowiedziała Konopnicka przeciw uprzedzeniom rasowym.

Utwór ten jest doskonałym przykładem pozytywistycznego hasła demokratyzacji i kwestii żydowskiej. Ludzi nie potrafią zaakceptować tego, że w społeczeństwie polskim żyją również przedstawiciele innych narodowoci, którzy tak samo mają prawo do własnego życia. Społeczeństwo polskie tego teoretycznie było demokratyczne, w rezultacie wcale nie potrafiło zaakceptować Żydów i ich obyczajów, ludzi którzy nikomu nie zrobili krzywdy.

"Latarnik" Henryka Sienkiewicza. Głównym bohaterem jest Skawiński, którego życie było podobne do losu wielu polskich emigrantów. Najlepsze lata swojego życia poświęcił walce na rzecz ruchów niepodległościowych. Skawiński jest postacią tragiczną. Z jednej strony nie może żyć rodzinnym kraju, z drugiej natomiast wszelkie próby osiedlenia się w innym miejscy kończyły się niepowodzeniem. Był skazany na tułaczkę. Skawiński nigdy nie tracił nadziei, że kiedyś los się do niego uśmiechnie, że kiedyś będzie miał możliwość powrotu do wolnej Polski. Smutne doświadczenia, starość, zmęczenie stały się przyczyną jego rezygnacji. Późniejsza praca latarnika wydaje się być dla niego największym szczęściem. Samotność, brak kontaktu z ludźmi, cywilizacją sprawiają, że przestaje myśleć o ojczyźnie. Ponowne zamyślenia nad losami ojczyzny przynosi dopiero lektura "Pana Tadeusza", dzięki niej na nowo uświadamia sobie swe korzenie. Skawiński dzięki lekturze Adama Mickiewicza cofnął się wspomnieniami do lat swego dzieciństwa, czasów walki o Polskę.

7. Lalka

"Lalka" jest to powieść dojrzałego realizmu - ze względu na skomplikowany obraz przedstawionego świata i jego wieloznaczną koncepcję, kształtuje odmiennie niż dotąd rodzaj fabuły. Konwencjom tradycyjnego romansu, uproszczonym charakterystykom postaci i tła przeciwstawiona jest rozległa epickość, wielowątkowość oraz głębsze związki między psychologicznym wnętrzem postaci a jej decyzjami i działaniem. Nowego sensu nabiera sposób przedstawienia tła społecznego. W powieści realistycznej przestają istnieć jednoznaczne powiązania pomiędzy rolą społeczną a przekonaniami postaci. Autorzy powieści dążą z reguły do skomplikowania tych zależności i - co ważne - do uwypuklenia różnic pokoleniowych. Mogą one stanowić główną siłę motoryczną akcji. Realiści jak sama nazwa wskazuje zobaczyli, że optymistyczne założenia pozytywistyczne nie zdają egzaminu. Powoduje to pesymizm odbijający się w utworach. "Lalka" jest powieścią realistyczną, przez samo to, że nie jest powieścią tendencyjną. Nie pokazuje nam ona jasno do czego mamy dążyć i co jest dobre. Wprost przeciwnie, utwór ten jest wielkim pytaniem o przyszłość, nic tam nie jest do końca jasne, wszystko jest w mniejszym lub większym stopniu skomplikowane. Jak ulał "Lalka" pasuje do określenia powieść realistyczna i to realistyczna krytycznie, rozprawiająca się z hasłami epoki.
"Lalka" to również powieść tendencyjna, służąca wskazywaniu właściwych postaw społecznych.
Podstawowym typem postaci był działacz, realizujący program pozytywistyczny. Wykształcony, umiejący się liczyć z realiami, gotowy poświęcać własną aktywność przemienianiu rzeczywistości społecznej, bohater ten realizował się przede wszystkim w pracy, która stawała się podstawowym miernikiem wartości człowieka. Julian Ochocki, fanatyk nauki, przekonany, że dzięki niej może przewartościować świat i wielu innych działaczy, lekarzy, nauczycieli, składało się na formułę bohatera, który własne pasje potrafił łączyć z użytecznością społeczną.
Początkowo zakładano, że realizacja własnych, byle słusznych dążeń prowadzić będzie do osiągnięcia celów społecznych. Szybko dorabiający się Wokulski zyskiwał przecież ogromne możliwości pomocy innym. Zgodnie z formułą utylitaryzmu sukcesy jednostkowe składać się miały bowiem na postęp społeczny.
Dla wyeksponowania bohatera wzorcowego, przeciwstawiano mu postacie skrajnie negatywne, kompromitujące postawy społecznie szkodliwe.
W powieci tej ukazane są wszystkie klasy społeczne ówczesnej Polski:
- arystokracja: Izabela Łęcka, Tomasz Łęcki, baronowa i baron Krzeszowski, prezesowa Zasławska, Starski, Ochocki, pani Wąsowska.
- mieszczaństwo: Stanisław Wokulski, Ignacy Rzecki, Klejn, Marczewski, Lisiecki, Mincel, Szlangbaum, Szuman.
- zdeklasowana szlachta: Wirski i ojciec Wokulskiego.
- proletariat: Marianna, Węgiełek, Wysocki.
Arystokracja w powieści ogólnie jest oceniana negatywnie. Jest pozbawiona jakichkolwiek uczuć patriotycznych. Uważa, że jest stworzona do używania życia, do zapewniania sobie wszelkich przyjemności. Inni są od tego żeby pracować i dawać im pieniądze. Wszelkich ludzi pracy arystokraci traktują jak gorszą rasę. Wyraźnie widać to na przykładzie Izabeli Żydzi są pracowici, systematyczni i oszczędni. Pieniądze wydają mądrze z myślą o przyszłości. Niemcy także są podobnie jak żydzi pracowici i systematyczni. Nie trwonią pieniędzy na próżno. Przedstawicielem jest Mincel, właściciel sklepu, który bardzo dobrze prosperuje. świadczy to o jego mądrości i pracowitości. Ci ludzie są oceniani pozytywnie przez Prusa.
Mieszczaństwo polskie natomiast jest oceniane bardzo źle. Klejn, Lisiecki, Marczewski zachowują się tak samo jak arystokraci. Wszystkie pieniądze wydają na zabawy, nie myślą o przyszłości. Swoją pracę traktują nieodpowiedzialnie. Z taką postawą są zupełnie bezużyteczni dla kraju.
Jedynie Wokulski jest inny. On zajął się handlem i stara się w to wciągnąć jak najwięcej ludzi, szczególnie Polaków. Robi to z myślą o przyszłości kraju (praca organiczna). Pomaga także biednym wydobyć się z dołka.
Istnieje także zdeklasowana szlachta polska, która nie może się przystosować do popowstaniowej rzeczywistości, tym samym nie przyczyniają się do rozwoju kraju.
Ostatnią klasą jest biedota miejska. Będąc w skrajnej nędzy nie potrafi wydobyć się na powierzchnie. Musi im ktoś pomóc i oni muszą też chcieć pracować. Nie wolno pogodzić się ze swoim losem. Wokulski pomógł Mariannie, Wysockiemu, Węgiełkowi i ci pracują dla dobra swojego i kraju (Wokulski jako pozytywista).
Prus skrytykował społeczeństwo polskie. W kraju gdzie większość ludzi to wyzyskiwacze, próżniacy i ci wyzyskiwanie biedacy nie może być dobrze.

Sposób przedstawienia postaci przez Prusa
- pisarz nie wyposaża postaci w rysy zewnętrzna które mogłyby być świadectwem ich cech osobowych lub stanów psychicznych. Obraz postaci wyłania się czytelnikowi w trakcie rozwoju fabuły
- Prus skupił się na przedstawieniu psychologicznych portretów postaci, które „żyją w sobie”. Autor obdarzył Wokulskiego, Rzeckiego i Izabelę „życiem wewnętrznym”, oddając im do dyspozycji tzw. monolog wewnętrzny. W tych monologach widać jak płynne i zmienne są sądy bohatera o samym sobie, o innych i o świecie.

Narracja

Narrator-autor – narrator odautorski rzadko wykracza poza czas aktualnie dziejących się wydarzeń, uzupełniając w nielicznych przypadkach portrety bohaterów ich biografią. Najczęściej towarzyszy też głównemu bohaterowi lub jego partnerce. Mimo swej wszechwiedzy i wszechobecności zachowuje się tak jakby mieścił się w sferze przeżyć postaci, w obrębie ich świadomości i pola widzenia. Jeżeli chodzi o opis świata zewnętrznego to uwzględnia w opisie tylko to co mógł wtedy widzieć i jak mógł widzieć patrzący na ów świat człowiek.

Narrator – subiekt – w obrębie pamiętnika starego subiekta znajduje się przeszłość samego Rzeckiego i przeszłość Wokulskiego. Obok tego w pamiętniku występuje także teraźniejszość, często ludzie i sprawy, które bądź w ogóle nie pojawiają się w obrębie głównej narracji, bądź obejmowane są przez nią tylko fragmentarycznie. Sprawy opisane w pamiętniku uzyskują szczególny walor. Jest to obraz rzeczywistości skrajnie subiektywny, niejednokrotnie przerysowany, ale zawierający prawdę o wewnętrznych przeżyciach narratora – bohatera.

Ogólna problematyka

Ogólne założenia Lalki zostały przedstawione z niezwykłą i właściwą dla Prusa konkretnością. Tło powieści, umiejscowione w realiach warszawskich znakomicie oddające życie obyczajowe, koloryt i atmosferę tego miasta, jest ściśle powiązane z wydarzeniami które miały miejsce w Warszawie w ciągu lat 1878-79.
Bohaterowie powieści a zarazem reprezentanci trzech pokoleń najmocniej dotyka „rozkład” społeczny, opisany w powieści. Wokulski i Rzecki stają się ofiarami swoich ideałów które w zaistniałej sytuacji nie mają szans realizacji. Niedostosowani do warunków; ślepa miłość Wokulskiego i kult Napoleona Rzeckiego stają się ideałami anachronicznymi i utopijnymi.
Przedstawionym w powieści współczesnym wydarzeniom i problemom nadał pisarz głęboką perspektywę historyczną. Przeszłość sięgająca do czasów powstania styczniowego, Wiosny Ludów czy czasów napoleońskich. Uczestnictwo Rzeckiego w Wiośnie Ludów a Wokulskiego w powstaniu wywierają trwały wpływ na ich życie i wiążą indywidualne losy ze sprawą niepodległości kraju.
Rzecki i Wokulski reprezentują odmienne poglądy i postawy, pierwszy reprezentujący romantyczną koncepcję świata a drugi koncepcję kupca – kapitalisty.
Lalka jest powieścią trzy płaszczyznową, powieścią społeczną, psychologiczną i powieścią o miłości.

8. Nad Niemnem

Bohaterowie:

DWÓR
Benedykt Korczyński
- Jest człowiekiem wykształconym.
- To osobą pracowita, szlachetna, rozsądna.
- Reprezentuje część ziemiaństwa, które nie cierpiąc biedy stale boryka się z wieloma problemami i tylko dzięki wytężonej uwadze oraz ciężkiej pracy zdołało uniknąć ruiny.
- Będąc uczestnikiem i świadkiem wydarzeń przeszłości, po powstaniu postanawia za wszelką cenę ocalić rodzinny majątek. Taką decyzję podejmuje z uwagi na byt rodziny, ale i patriotyzm.
- Próbuje przystosować się do nowej, pouwłaszczeniowej rzeczywistości (zapewnić byt rodzinie, ale i spłacić nałożone przez zaborcę podatki oraz kontrybucje).
- Usiłuje przełożyć formułę patriotyzmu, jaka funkcjonowała w roku 1863, na język pracy organicznej i pracy u podstaw.
- W swoich dążeniach przez długi czas jest samotny (znajduje sojusznika w Witoldzie, ale dopiero po rozwiązaniu zaistniałego konfliktu).
- Jest zmuszony odejść od dawnych, młodzieńczych ideałów, stać się nieugiętym wobec sąsiadów (konflikt z Bohatyrowiczami). To, co niegdyś miało być środkiem (odejście od ideałów młodości) wiodącym do celu, potem stało się jedynym jego celem: „ ale w jeden punkt zapatrzony, inne z oczu tracił, jak wół ze schyloną pod jarzmem głową jedną bruzdę depcąc inne dostrzegać przestawał; w jednym namiętnym miłowaniu skupił wszystkie siły i na nic innego już mu nie stało ".
- Nie znajduje porozumienia z żoną.
- Przeżywa momenty zwątpienia w sens swoich działań, wówczas rozważa propozycję brata, który zachęca Benedykta do sprzedaży majątku i przeniesienia się do Rosji.
- Jest uważany za najtragiczniejszą postać w utworze.

Marta Korczyńska
- Jest bliską krewną Benedykta, od wielu lat mieszkającą w jego domu.
- Zajmuje się domem, gospodarstwem, czuwa nad wszystkim, wy ręczając panią Emilię; jako jedyna wspiera Benedykta w jego codziennych zmaganiach.
- Jest energiczna, pracowita, zapobiegliwa i zaradna.
- Związana emocjonalnie z dziećmi zyskała ich miłość i przywiązanie.
- W młodości zakochana ze wzajemnością w Anzelmie Bohatyrowiczu odrzuciła jego miłość, obawiając się opinii ogółu oraz ciężkiej pracy.
- Ta nieszczęśliwa miłość jest prawdopodobnie przyczyną postawy nacechowanej zgorzknieniem, surowością a nawet złośliwością. Wydaje się, że odrzuciwszy w młodości szczęście, potem już nigdy go nie zaznała.

Emilia Korczyńska
- Jest egoistką skoncentrowaną na swoich potrzebach, chorobach (które są w gruncie rzeczy atakami histerii) i tęsknotach.
- Ma stale pretensje do otoczenia.
- Odcina się od świata.
- Czuje się głęboko nieszczęśliwa.
- Żyje oderwana od rzeczywistości, w świecie wykreowanym przez wyobraźnię i sentymentalne lektury.
- Przekonana o słabym zdrowiu obawia się najmniejszego wysiłku.
- Nigdy nie musiała pracować ani troszczyć się o cokolwiek.
- Czuje się nieszczęśliwa w małżeństwie, trwa w przeświadczeniu, że mąż nie rozumie jej potrzeb i wyrzeczeń.

ZAŚCIANEK
Janek Bohatyrowicz
- młodzieniec pracowity, szczery uczciwy i szlachetny
- dąży do pogodzenia dworu z zaściankiem
- darzy szacunkiem przeszłość
Anzelm Bohatyrowicz
- Stryj Janka, uczestnik powstania styczniowego,
- Człowiek szlachetny, przywiązany do tradycji i przeszłości.
- Nieszczęśliwy na skutek klęski powstania i miłosnego zawodu podupadł na zdrowiu, popadł w apatię, której ataki powracają.
- Dobry, zaradny gospodarz.

Problematyka

- konflikt między dworem a wsią.
- Powieść obejmuje zarówno odległą przeszłość (Legenda o Janie i Cecylii), jak również wydarzenia rozgrywające się w krainie nadniemeńskiej w kilka lat po upadku powstania styczniowego.
- Na przykładzie szlachty i chłopów ukazane są procesy społeczne: upadek dworu, przeludnienie, zaścianka, głód ziemi jednych i marnotrawstwo drugich. Jedyną szansą egzystencji jest współpraca dworu i zaścianka. Symbolem takiej postawy miało być małżeństwo Justyny Orzelskiej z Janem Bohatyrowiczem.
- Praca stała się w tym opowiadaniu miernikiem wartości człowieka, zarówno mieszkańców dworu w Korczynie, jak i mieszkańców zaścianka Bohatyrowiczów. Szacunkiem i uznaniem obdarzeni są bohaterzy, którzy potrafili znaleźć w pracy nie tylko źródło utrzymania, ale zadowolenie i radość z jej wykonywania. Sięgając do przeszłości w Legendzie Jana i Cecylii ukazała ona, że w ciężkim trudzie zdobywali podstawy swojego bytu, karczowali las, budowali rodzinny dom, ale również wzbogacali swoją osobowość, stawali się ludźmi prawymi i szlachetnymi czego wyrazem stało się nadanie im przez króla szlachectwa. Tradycje pracy były również w zaścianku Bohatyrowiczów. Jan potrafił znaleźć w niej źródło radości, wytchnienia, nawet w ciężkich pracach polowych towarzyszył mu uśmiech i piosenka. Pomimo ciężkiej pracy mieszkańcom zaścianka nie powodziło się dobrze, gdyż brak było ziemi, wieś byłą przeludniona. Pragnienie zdobycia ziemi stawało się także źródłem konfliktów z dworem. Jego właściciel borykał się z wielkimi trudnościami i kosztami. Dwór ten chylił się ku upadkowi. Widoczne było nie tylko w samym jego wyglądzie zewnętrznym, ale w sposobie życia mieszkańców. Jedni z nich ,np.: M. Korczyńska, J. Orzelska to ludzie, którzy mimo ogromnego wysiłku nie byli zapobiec grożącej katastrofie. Na majątku ciążyły długi rodzinne, w wyniku represji popowstaniowych część ziemi uległa konfiskacie, część natomiast trzeba było oddać chłopom na skutek reformy uwłaszczeniowej. Mieszkańcem dworu jest również stary zbankrutowany szlachcic, ojciec Justyny Orzelskiej. Pod adresem takich ludzi jak; Zygmunt Korczyński, pani Emilia Różyc, kierowała autorka powieści surowe słowa krytyki. Byli oni pasożytami, egoistami życiowymi i majątkowymi bankrutami, gardzącymi wszelką pracą, a zwłaszcza pracą fizyczną. Dlatego też w myśl pozytywistycznej zasługiwali oni na potępienie i surową ocenę.

Realizacja programu pozytywistów

idea pracy – opisom pracy autorka poświęciła wiele miejsca i nadała znaczenie charakteryzujące bohaterów. Pracowitość jest najbardziej widoczną cechą społeczności zaściankowa. Praca jest podstawą ładu moralnego w powieści, ona też stanowi kryterium podziału na postacie pozytywne i negatywne, decyduje o deprecjonowaniu postaci, które nie chcą być użyteczne (np. żona Benedykta czy ojciec Justyny)
scjentyzm - wiedza, nauka są prawdziwą wartością. Potrzebę nauki udowadnia m.in. osoba Witolda (postać pozytywna), ma wiele planów na przyszłość - a to dzięki naukom, które pobiera i które będzie umiał spożytkować.
utylitaryzm - Ludzie muszą być użyteczni dla kraju, społeczeństwa. ,,Pasożyci" są w powieści nieszczęśliwi, bezużyteczni, nie widzą sensu w życiu (Różyc, Emilia, Zygmunt, Kirła).

Przyroda

Przyroda to nie tylko przedmiot drobiazgowych opisów, to również okazja do ujawnienia uczuciowego stosunku do rodzinnego kraju. jest ona nie tylko tłem ale i czynnikiem łączącym ludzi, jest także źródłem doznań estetycznych

Funkcja wątków historycznych

Orzeszkowa ukazała w powieści społeczne i jednostkowe konsekwencje upadku powstania. Wyrażały się one w ideowym regresie oraz w powstającym niebezpieczeństwie zatracenia poczucia przynależności narodowej. Klęska powstania odcisnęła się na osobowościach bohaterów. Benedykt walkę o majątek traktuje w kategoriach patriotycznych, walka ta doprowadziła do konfliktu z zaściankiem Bohatyrowiczów.
Bohaterowi Nad Niemnem zajmują konkretne stanowiska wobec historii, utworzony zostaje wątek mitologii narodowej. Najważniejszym motywem jest tu mogiła symboliczny grób Polski. To miejsce jest zbiorowym grobem powstańców styczniowych, staję się ono magicznymi miejscem oddziaływującym na bohaterów. Mogiła staję się również symbolem walki o niepodległość, a polegli w walce ginęli za ojczyznę i solidarność społeczną. Mimo klęski powstania idea solidaryzm zostaje uwieńczona wspólną mogiłą nestorów rodów Korczyńskich i Bohatyrowiczów.

9. Potop

Powieść historyczna – okres zaborów uwrażliwił czytelników i pisarzy na znaczenie tradycji niepodległościowej. Historia miała dostarczyć wzorów patriotyzmu, ukazać odrażające odstępstwa od sprawy narodowej. W założeniach powieści historycznej mieściło się więc zapotrzebowanie na ideę „pokrzepienia serc”
Twórcą, który upowszechnił ten gatunek był Walter Scott, twórca romansu historycznego. Scott wprowadził historię do utworu w ten sposób, że wydarzenia z przeszłości stanowiły pretekst do zajścia pewnych wypadków, w których uczestniczył bohater. Jednak wydarzenia historyczne były tu tylko tłem, autor nie przejmował się zbytnio zgodnością opisywanych wypadków z faktami. Pierwszoplanową oś stanowiła intryga miłosna głównego bohatera. Powieść taką cechowały: szybka, dynamiczna akcja, porwania, tajemnice, nocna, mroczna sceneria, wróżby, przeczucia. Historia włączona była w obręb fabuły, nie zaś odwrotnie. Jednakże romantyzm przyniósł jeszcze jedną, dokumentarną koncepcję powieści historycznej. Jej twórcą i głównym realizatorem był Józef Ignacy Kraszewski.

Bohaterowie trylogii i sposób ich kreowania


Sienkiewicz każdą z postaci portretuje nadając im charakterystyczne cechy wyglądu rzytujące na ich wnętrze. Każda z postaci przedstawiona w ten sposób otrzymuje w pierwszej chwili, gotową skończoną postac która nie potrzebuje już uzupełnień. W toku zdarzeń z reguły potwierdzają się te cechy charakteru. Bohaterowie Trylogii są na tyle nie skomplikowani że pozwalają się zamknąć w paryzdaniowej charakterystyce, oraz są tak wyraźni i zidentyfikowani że rozpozna się każdego z nich wśród tłumu innych.
Bohaterowie Sienkiewicza mieszczą się całokowicie w obrębie przyjętego przez pisarza schematu, będą to albo obroncy Rzeczypospolitej – prawi rycerze, dziwelni wojacy it. Albo wrogowie krętacze, zdrajcy (książe Radziwiłł). Ta typizacja postaci ma być łatwo rozpoznawalna przez czytelnika a jednocześnie jej tendencyjny charakter ma charakter dydaktyczny.
Na typy postaci występujacych w Trylogii złożyła się wielowiekowa tradycja. Można w nich odnaleźćschematy baśniowe, homeryckie, romansowo – przygodowe. Skupiają się w nich walory i anty walory uniwersalne, takie jak odwaga, prawdomówność, i gotowość niesienia pomocy innym, albo też tchórzostwo, kłamliwość, lekceważenie zobowiązań, egoizm.

Głównym bohaterem Potobu jest Kmicic vel Babicz, w charakterystyce tej postaci można znaleźć podobieństwa do bohatera romantycznego:
- w młodości posądzony o zdradę, odkupuje winy, i zostaje rehabilitowany, podobnie jak Jacek Soplica
- przeistoczenie z hulaki w bojownika o wolność ojczyzny
- wielka i przez pewien czas nieszczęśliwa miłość do Oleńki
- uczucie do kobiety motorem działania
- konflikt tragiczny – potrzeby kraju a przysięga dana Radziwiłłowi
- walka w przebraniu i pod fałszywym nazwiskiem

Realizacja zasad pozytywizmu

- Sienkiewicz reprezentował po przez Trylogię ideę pokrzepienia serc
- w Potopie widoczny jest patriotyzm pisarza, nakazujący mu kwestie społeczne i polityczne podporządkować idei narodowej
- Potop powstał w momencie coraz ostrzejszej polityki wynaradawiającej w zaborach rosyjskim i pruskim. Ta sytuacja uwarunkowała wybór tematu, którego zasadniczą przesłanką buło zwycięskie przetrwanie największego zagrożenia niepodległości. Pisarz ukazał w powieści potężny zryw ujarzmionego narodu oraz realna wówczas groźbę rozbiorów, kiedy groźbą nie byli tylko najeźdźcy ale i zdrajcy. Równocześnie to stanowiło o krzepiącej idei dzieła, autor przedstawił triumf patriotyzmu tych, którzy skupili się przy prawowitym monarsze.
- Ważną role w dziele stanowiła religia, pisarz traktował katolicyzm jako atrybut polskości, a wartość idei religijnej mierzył jej wpływem na aktywność walczących (obrona Częstochowy)
- Świat powieściowych postaci to przede wszystkim środowisko szlacheckie. Z tej warstwy wywodzą się bohaterowie – oficerowie i żołnierze walczący o niepodległość. Oni są przede wszystkim nosicielami wartości moralnych i patriotycznych, ich właśnie przeciwstawia pisarz zdradzieckim magnatom.

Schemat fabularny

Trylogia bazuje na schemacie który przedstawia się następująco: fikcyjni bohaterowie jako zbawcy ojczyzny odsuwający na dalszy plan postacie historyczne, intryga miłosna na tle antagonizmów politycznych. Dwaj rycerze walczący o serce wybranki, wierni przyjaciele i wierni słudzy, nieoczekiwane przeszkody zaskakujące bohaterów i równie nieoczekiwana pomoc zjawiająca się w momentach szczególnie krytycznych. Gra przypadku, bezustanne napięcia i rozstrzygający finał z reguły happy end

10. Motyw powstania styczniowego w literaturze

- „Nad Niemnem” – motyw mogiły i powstania pojawiającego się w opowiadaniach bohaterów jako „burza”, „węzeł” itp.
- „Contra Spem spero” i „Rota”
- Latarnik
- Gloria victis – Orzeszkowa
- Do Młodych – Asnyk
- Lalka – Wokulski brał udział w powstaniu

11. dziecko w literaturze

nowele reszta
- Anielka, Antek, Katarynka – Prus - Nad Niemnem – Oreszkowa
- Janko Muzykant – Sienkiewicz - W pustyni i w puszczy – Sienkiewicz
- Dobra pani – Orzeszkowa - poezje – Konopnicka
- Powracająca fala – motyw miłości ojcowskiej, Prus

- motyw krzywdy dziecka wiejskiego i niedoli sierot
- dzieci Korczyńskich w Nad Niemnem, wykształcone

12. Miasto w literaturze

- Lalka – Prus
- Dym i Mendel Gdański – Konopnicka
- Katarynka i Kamizelka – Prus
- Ojciec Goriot - Balzak
Dopiero w drugiej połowie XIX wieku miasto staje się ważnym tematem literatury. To wielkie skupisko ludzi, w którym można obserwować regóły życia społecznego, rolę pieniądza, klasy społeczne.


13.Ojciec Goriot
Kompozycja

Typowa dla powieści realistycznej, wyróżniająca się następującymi cechami:
- czas i miejsce akcji są prawdopodobne, typowe dla okresu w którym powstal
- prawdopodobni są bohaterowie, będący przedstawicielami różnych grup charakterystycznych dla opisanego w utworze społeczeństwa.
- Wszystki jest bogato charakteryzowane – bohaterowie, ich psychika, życiorys, wygląd, ubiory, miejsca, w których przebywają.

Ojciec Goriot odzwierciedla życie, przekrój społeczny obyczaje Paryża lat 20 XIX wieku. Narracja jest prowadzona trzecioosobowym głosem, narrator jest wszechwiedzący. Wydarzenia powieści biegną kolejno, wynikają z siebie, są racjonalne i prawdopodobne.


14. Zbrodnia i kara

Portret psychologiczny bohaterów

Raskolnikow – pod wpływem nędzy, a zarazem w myśl sformułowanej przez siebie teorii na temat ludzi wyjątkowych – postanawia popełnić morderstwo na lichwiarce. Raskolnikow tłumaczy sobie że zabił osobę powszechnie znienawidzoną i w jego mniemani nikomu niepotrzebną, jednocześnie zasłania się wymyśloną przez siebie ideologią. Strach przez karą wpędza go prawie w obłęd. Autor artykułu o jednostkach wybitnych udowadnia że te jednostki mają prawo decydować o losie mniej utalentowanych. Raskolnikow tłumaczy to tym że jednostki wybitne kształtują kulturę i od nich zależy rozwój społeczeństwa. Rodin przekonany i tym że jest właśnie taka jednostką w pewien sposób traktuje morderstwo jako sposób samo sprawdzeni. Jednak rzeczywistość weryfikuje jego mniemanie. W czasie napadu wpada w panikę, nie potrafi ukryć prawdy, sumienie bierze górę nad instynktem samozachowawczym. Przyznał się Soni do morderstwa i to właśnie ona przekonuje go by się przyznał.
Raskolnikow stoi przed tragicznym wyborem, może ukryć prawdę co jednak będzie się wiązało z ciągłymi wyrzutami sumienia i życiem w niepewności, może się przyznać jednak oznacza to wyrok i utratę wolności. W podjęciu decyzji pomaga mu Sonia. Przyznanie się do winy i więzienie prowadzą do wew. przemiany bohatera który odkrył miłość i częściowo pozbył się wyrzutów sumienia.
W postaci Raskolnikowa Dostojewski sumuje romantyczne i pozytywistyczne idee. Z pozytywizmem może łączyć bohatera chęć pomocy najuboższym. Dostrzega cała niesprawiedliwość świata, ale nie widzi drogi naprawy w nauce i pracy. Rodin jest człowiekiem samotnym, wrażliwym, pełnym wewnętrznych rozterek. Rodin buntuje się przeciw złu. W jego postawi widać wyraźny kryzys wiary

Marmieładow – Ociec Soni, groteskowa postać zapitego nędzarza, obraz dna moralnego i materialnego poniżenia. Alkoholik, ojciec rodziny, który miota się między swym rujnującym rodzinę nałogiem a przypływami rodzinnej czułości.

Swidrygajłow – postać która w swej przeszłości najprawdopodobniej zamordowała swoją żonę ale uniknął kary. Teraz na zasadzie wspólnoty zbrodni domyśla się winy Raskolnikowa. Sugeruje mu możliwość ucieczki od odpowiedzialności. Robi to by utwierdzić się w przekonaniu o słuszności swojego wyboru.

Porfiry Pietrowicz – oficer śledczy, który prowadzi sprawę morderstwa lichwiarki. Dzięki swej psychologicznej intuicji i nadzwyczajnej inteligencji a także lekturze artykułu Raskolnikowa. Jest pewien że to on popełnił zbrodnię. W trakcie wielu rozmów z Rodinem rozpala w nim poczucie winy i wzbudza wyrzuty sumienia. Ostateczne przyznanie się do winy nie jest zasługą śledczego lecz Soni.

Problematyka etyczna

Potencjalna świętość. To ważna idea etyczna Dostojewskiego. Zdaniem pisarza w każdym człowieku nawet takim który dopuścił się najgorszych czynów nadal tkwi zdolność czynienia dobra i uzyskania odkupienia za popełnione zbrodnie. To właśnie w myśl tej właśnie idei Raskolnikow wraca na drogę moralności chrześcijańskiej, a Sonia prostytutka zachowuje wewnętrzną czystość i prawość. Sonia właśnie jest w powieści kluczową postacią. Kocha Rodina i dzięki temu udaje się jej doprowadzić do wewnętrznej przemiany. Będzie towarzyszyć Raskolnikowi w katordze. W tej postaci Dostojewski raz jeszcze realizuje swą ideę głębokiego dobra tkwiącego w każdym człowieku.

15. Realizm i naturalizm

Realizm

Zasadniczą metodą twórczą pisarzy pozytywizmu był realizm, pojmowany jako zasada prawdziwego i wiernego odtwarzania rzeczywistości w literaturze. Terminem "realizm" posługujemy się jako nazwą historyczną dominującego w sztuce europejskiej XIX wieku prądu, związanego ściśle z rozwojem prozy artystycznej. W powieści bowiem kształtuje się odmiana realizmu, zwana "wielkim" lub "dojrzałym". Za jego twórcę uważany jest wybitny francuski powieściopisarz, Honoriusz Balzac.
Polscy pozytywiści przejęli realizm jako metodę zarówno z dzieł twórców europejskich, jak i swoich poprzedników z lat czterdziestych i pięćdziesiątych ubiegłego stulecia (przede wszystkim Korzeniowskiego i Kraszewskiego). Przejmując ją, udoskonalili ją i stworzyli najwybitniejsze powieści dziewiętnastowieczne: "Lalkę", "Nad Niemnem", "Bez dogmatu" itd.
Nowoczesne rozumienie kategorii realizmu opiera się na uogólnieniu zjawisk, które w prozie dziewiętnastowiecznej spowodowały zmiany w modelu kultury i w społeczeństwie, wywołane przede wszystkim rozwojem cywilizacji miejskiej i przemysłowej. Nic więc dziwnego, że współcześni badacze nazywają dziewiętnastowieczną powieść "mieszczańską epopeją".
Dziewiętnastowieczny realizm opierał się na przekonaniu, iż dzieło literackie jest pełnym sprawozdaniem z ludzkich doświadczeń, opisem zachowań i stosunków, przedstawieniem szczegółów życia i jego tła, wreszcie dokładnym odwzorowaniem typowych charakterów. Dlatego też celem pisarza - realisty było stworzenie obrazu świata możliwie najbardziej adekwatnego do obiektywnie istniejącego stanu. W tym celu dokonywał on selekcji dostępnego mu materiału, by wydobyć typowe zjawiska, postacie, sytuacje (typowe tzn. reprezentatywne dla danej klasy społecznej, grupy ludzkiej, itp.). Poprzez silne zindywidualizowanie postaci, nadanie im głębi psychologicznej i stworzenie wrażenia unikalności i niepowtarzalności dążył on do stworzenia złudnego prawdopodobieństwa istnienia świata przedstawionego. Obiektywizm obrazowania osiągał on poprzez rezygnację z komentarza odautorskiego lub stylizację na list, pamiętnik czy dziennik. Język tego utworu zbliżony był do języka potocznego.
Utwór realistyczny nastawiony był krytycznie wobec rzeczywistości, ale wyrażał przeświadczenie o możliwości jej poznania i przeobrażenia. Dla realizmu charakterystyczne są nowela i powieść.

Naturalizm

Naturalizm jako prąd literacki powstał i osiągnął największe znaczenie we Francji. W tym kraju działał bowiem jego najwybitniejszy twórca - Emil Zola (1840 - 1902).
W sformułowanych przez Zolę i rozwiniętych przez jego zwolenników koncepcjach obrazu świata społecznego na plan pierwszy wysuwa się motywacja biologiczna w jej ewolucyjnej, Darwinowskiej wersji, wraz z teorią dziedziczenia, doboru naturalnego, walką o byt. Dlatego też przedstawiona w naturalistycznych utworach rzeczywistość ma wyraźny charakter pesymistyczny. Świat współczesny, w którym panują kapitalistyczne prawa, jest patologiczny; społeczeństwem rządzą zasady bezwzględnej walki i przemocy, a jednostkami - popędy i instynkty. Człowiek jest przede wszystkim cząstką przyrody.
W powieści naturalistycznej dominują ciemne barwy. W tym tonie przedstawiane są z niezwykłą, wręcz fotograficzną dokładnością, różnego rodzaju anomalie społeczne i jednostkowe. Opis góruje nad opowiadaniem. Drastyczność w ukazywaniu erotyki, procesów fizjologicznych i stanów chorobowych nasyca teksty brzydotą. Można wręcz mówić o estetyce brzydoty w twórczości naturalistów. Wyjaskrawiając biologiczne aspekty ludzkiego życia, pisarze starają się zasugerować czytelnikowi swój pełny obiektywizm w przedstawianiu świata. Odrzucają romantyczną emocjonalność i wczesno-pozytywistyczną tendencyjność. Dążą do zbliżenia swych utworów do gatunków paraliterackich: dzienników, pamiętników, reportaży, a w konsekwencji - do potocznego języka. Te odwołania miały gwarantować rzetelność i prawdziwość przedstawionego świata. Narrator naturalistyczny z zasady nie opatruje tego świata komentarzem, lecz po prostu go opisuje.

16. Gatunki literackie pozytywizmu

Głównymi gatunkami pozytywizmu są nowela i powieść, przede wszystkim dlatego że możliwości jakie dają te gatunki pozwalają w odpowiedni sposób przenieść na kanwę powieści czy noweli idee pozytywistyczne zawarte min. w Lalce, Nad Niemnem, czy w Ojcu Goriot. Nowela zyskała taką popularność w tej epoce ze względy na swą krótką formę w której umieszczenie odpowiedniego wątku czy to biednego dziecka, czy niedoli chłopskiej ma na celu przekazanie odpowiednich tendencyjnych motywów przekazujących konkretne idee czy wzorce.