Wstęp do prawoznawstwa - podstawowe pojęcia
Wstęp do prawoznawstwa ? podstawowe pojęcia
Ideał prawa. - W Europie od dawna ceni się prawo i jest ono traktowane jako wyodrębniony regulator życia społecznego. Poza cywilizacją europejską prawo jest często zespolone np. z religią (Koran). W europie prawo jest wartością tak wysoko cenioną, że jest lokowane w sferze ideałów a ludzkość ma ideę prawa tak wzniosłą, że mówimy ?mam prawo?. Wtedy mówi się, że prawo jest dla nas wartością, dobrem, czymś nadrzędnym. Prawo jest skazane na język i językiem się je tworzy, interpretuje stosuje oraz przekazuje. Przekaz ustny ma tą zaletę, że przekazuje się je jak coś cenionego i wypróbowanego. Natomiast przekaz pisemny sprzyjał trwałości prawa gdyż prawo spisane budzi większe zaufanie i jest bardziej przejrzyste.
Pozytywność prawa - Prawo przekazane ustnie czy też spisane, jest zawsze czymś pozytywnym, a prawa człowieka wynikają z godności ludzkiej. Spór o prawo rodzi prawo i efektem tego sporu jest nowe prawo. Chodzi tu o to, aby dojść do sprawiedliwych rozwiązań, tak, aby każdemu zostało udzielone jego prawo w sposób sprawiedliwy. Prawo jest, więc narzędziem sprawiedliwości, natomiast kłótnie polityczne o definicję sprawiedliwości uderzają w prawo, a wtedy prawo zostaje pozbawione punktu odniesienia i staje się techniką sprawowania władzy i zatraca swą pozytywność, czyli wartość.
Wola prawa - Ten, co mówi ?mam prawo? daje wyraz o sobie samym, że zachowuje się sprawiedliwie lub wyraża swoją wolę, aby jemu oddano sprawiedliwość. Prawo może być narzędziem sprawiedliwości, gdy istnieje wola sprawiedliwości. Jeśli tego przekonania i woli nie ma, to prawo jest wtedy narzędziem bezużytecznym. Prawo nie może obyć się bez środków wymuszających do jego przestrzegania, bez woli prawa nie może ono działać i ma sens tylko wtedy, gdy to przestrzeganie można wyegzekwować. Prawo spełnia swoje zadanie tylko wtedy, gdy jest skuteczne i istnieje wola jego respektowania.
Organizacja solidarności. - Aby prawo mogło spełnić swą rolę to ludzkość musi chcieć być solidarna. Poprzez regulację zachowań prawem organizuje się solidarność, której nie można wymusić, ją się zakłada. Ludzie o różnych przekonaniach powinni pokojowo współżyć i funkcjonować w społeczności objętej prawem. Żyjąc pokojowo obok siebie, ludzie kształtują wspólnie akceptowane wartości.
Dwuaspektowa wartość prawa - 1/ Wartość prawa to jego normatywność, to normatywne ujęcie jego wartości. Przez to prawo staje się środkiem przekazu. Wartością jest wtedy prawo materialne.
2 / Wartość prawa to również jego proceduralność, to ustalanie procedur. Ulepszanie procedur, szukanie nowych to siła napędowa dla rozwoju prawa. Ale prawo tylko proceduralne było by utopią i to niebezpieczną, Dlatego w/wym. wartości prawa tj. prawo (materialne), oraz prawo ustalające procedury, czyli (formalne), są ze sobą sprzężone i bez sprzężenia tych dwóch wartości to mówimy wtedy, że jest ono nie słuszne.
Prawo-wartość wspólna. - Prawo to dobro będące wartością wszystkich. I kiedy człowiek mówi ?mam prawo? to opiera się na społecznym przeświadczeniu, które wynika z jego przekonania o społecznej własności prawa niezależnie czy jest ono tworem odgórnym czy oddolnym. Powszechna własność prawa to nie tylko cecha społeczeństw demokratycznych i są w historii prawa przykłady rozczarowań, jakie spotkały tych, którzy nie widzieli w prawie jego wartości społecznej tylko narzędzie do sprawowania władzy.
Ustawa-przepis-norma. - Ustawę pojmuje się jako racjonalny sposób stanowienia prawa, które ma być równe dla wszystkich. Poprzez ustawy są zagwarantowane prawa obywateli, których ideą przewodnią jest równość wobec prawa. Dlatego formułowane są w sposób taki, aby racjonalność prawa była przejrzysta dla wszystkich. Ustawy są ogłaszane i w założeniu powszechnie dostępne, dzięki czemu obywatele je znają. Ustawa to tekst i składa się ze zdań. Natomiast zdania te nie służą opisaniu jak jest, lecz podaniu jak ma być. Nie musi to być jednak forma nakazująca czy warunkowa, gdyż w prawie obecnym są też zdania w trybie oznajmującym. Prawo składa się z norm prawnych a przepisy to techniczny środek do ich wyrażenia
Wielość znaczeń normy - Norma prawna to reguła zachowania zapisana w przepisach prawa. Znaczenia, jakie przypisuje się nazwie ?norma prawna? to takie, że:
1 /norma prawna to synonim przepisów prawa.
2 / to reguła zachowania się skonstruowana na podstawie przepisów prawnych wedle ogólnie przyjętego wzorca.
3/ to reguła, która jednoznacznie określa zachowanie się swych adresatów.
4/ to pewna sytuacja, fakt psychospołeczny
Charakter generalny i abstrakcyjny norm - Norma prawna to reguła zachowania się o charakterze generalnym i abstrakcyjnym. Charakteh generalny polega na tym, że jest skierowana do adresatów wskazanych generalnie np. obywatele RP, chociaż czasem cechy te należy doprecyzować. Określa się też w normie warunki i okoliczności, w jakich dotyka ona adresatów Abstrakcyjność normy polega na tym, że konstruuje się pewne stany faktyczne, o których przewiduje się, że mogą zaistnieć w przyszłości.
Hipoteza i dyspozycja - Hipoteza to zdanie warunkowe, ?jeśli?, zawiera ona elementy podmiotowe takie jak (adresat), oraz przedmiotowe tj. (okoliczności). W dyspozycji wskazuje się treść zachowania się:, jeśli znalazł się w sytuacji określonej w hipotezie to ?winien? zachować się w sposób wskazany w dyspozycji. Sens tego przyporządkowania polega na tym, że gdy taki stan się zdarzy, to winne nastąpić skutki.
Normy sankcjonowane i sankcjonujące. - Prawo to system norm, czyli reguł zachowania i winno ono zawierać także reguły zachowania w przypadkach niedochowania reguł wskazanych w prawie, czyli sankcje za nie przestrzeganie prawa. Wyróżniamy normy sankcjonowane i sankcjonujące. Norma sankcjonująca znajduje zastosowanie, gdy norma sankcjonowana została przekroczona. W dyspozycji normy sankcjonującej określa się skutki nieprzestrzegania normy sankcjonowanej, czyli sankcję (karę) oraz podmiot uprawniony do jej wymierzenia. Są to normy sprzężone
System norm. - We współczesnych ustawodawstwach nie zestawia się jedynie norm obok siebie, lecz porządkuje je według przyjętych założeń i tak zebrane normy tworzą pewną całość, którą nazywamy systemem prawa. Taki system prawa charakteryzuje się hierarchicznym uporządkowaniem i dostatecznym stopniem niesprzeczności. Dlatego trzeba każdą normę postrzegać w ramach całego systemu.
Obowiązywanie normy - W normie nie orzeka się jak jest, lecz dysponuje jak ma być. Dlatego nie mówi się o normie, że jest prawdziwa lub fałszywa, lecz że obowiązuje lub nie. Norma istnieje wtedy, gdy obowiązuje, tzn., że wyznacza. Norma istnieje w czasie i przestrzeni. Obowiązywanie normy to uzasadnione oczekiwanie, że w określonej sytuacji, norma będzie przez osobę, której dotyczy zastosowana. Wtedy pełni ona funkcję regulatora życia społecznego. I musi być ona wtedy prawowicie ogłoszona, zaakceptowana i przestrzegana
Uzasadnienie empiryczne. - O empirycznym obowiązywaniu norm jest mowa, gdy:
1/ Są przestrzegane w przeciętnej liczbie przypadków
2/ Znajdują w praktyce zastosowanie
3/ Można wyegzekwować ich przestrzeganie
Czynnikiem psychicznym motywującym do przestrzegania normy i uzasadniającym jej obowiązywanie jest uznanie społeczne. Brak uznania może znieść moc obowiązującą norm a wtedy norma staje się ?martwa? i nie stanowi faktycznych reguł zachowania
Uzasadnienie aksjologiczne - Norma obowiązuje, bo jest oceniana pozytywnie. Trzeba tu zauważyć, że uzasadnienie to odwołuje się do jej oceny, lecz trudno uzależniać obowiązywanie normy dopiero od jej oceny. Skoro obowiązywanie miałoby zależeć od indywidualnego uznania, to było by niemożliwe dojście do jednolitej oceny. W praktyce oznacza to, że sąd decydujący o słuszności normy należy do prawodawcy.
Uzasadnienie tetyczne - odwołuje się do faktu, że norma prawna została ustanowiona przez podmiot mający władzę prawodawczą. Powstaje w ten sposób łańcuch norm kompetencyjnych tzn., że prawodawca niższego rzędu posiada kompetencję na podstawie normy wyższego rzędu.
Pozytywizm - Pozytywizm prawniczy wywodzi moc obowiązującą prawa z władzy i woli prawodawcy. Jeśli zostało formalnie ustanowione, to obowiązuje niezależnie od tego, jakie ono jest. Moc obowiązującą czerpie norma prawna z faktu ustanowienia jej przez władzę.
Normatywizm. - Moc wiążąca prawa nie jest oparta w rzeczywistości, lecz jedynie w aktach prawotwórczych władzy państwowej, które nakładają powinność, gdy same znajdują uzasadnienie w normach wyższego rzędu.
Doktryny prawa naturalnego - Prawo natury to kryterium wszelkiego prawa pozytywnego, pojmuje się je jako prawo nadrzędne, którego prawo pozytywne ma być odbiciem - jest to ?norma norm?. Odniesienie do prawa natury ma uzasadnić słuszność prawa, a tym samym także jego obowiązywanie. Kryteria te nie przesądzają jednoznacznie o treści norm, ale wykluczają ich dowolność. Są one realnymi wyznacznikami prawa.
Kryteria prawa słusznego - Na pierwszym miejscu trzeba wymienić osobę ludzką. W nim i w jego prawie do samorealizacji widzi się punkt odniesienia wszelkiego prawa. Do powyższych faktów trzeba dodać zasady sprawiedliwości, celowości i praworządności. Przyjęcie takich kryteriów pozwala mówić o prawie słusznym lub nie. Prawo jest słuszne, gdy da się w świetle tych kryteriów uzasadnić. Tak uzasadnione normy obowiązują obiektywnie. Mówimy wtedy o nich, że są ważne, mają wartość i są słuszne.
Czynnik sprawczy obowiązywania - Człowiek jako istota rozumna i wolna, ma postępować słusznie. Ten proces komunikacji społecznej jest możliwy przy założeniu równości partnerów w formie generalnie ujętych norm dla adresatów określonych sytuacyjnie. Fakt, że chodzi o ?taką samą? sytuację pozwala ustalić, jakie jest słuszne zachowanie nie tylko określonej jednostki, ale wszystkich osób znajdujących się w danej sytuacji.
Znaczenie zwrotu ?norma obowiązuje? - Znaczy, że norma;
1/ jest prawowicie ustanowiona i nie uchylona
2/ jest słuszna
3/ jest skuteczna
4/ jest zgodna z innymi normami, zwłaszcza wyższego rzędu
Prawowite ustanowienie jest formalnym warunkiem obowiązywania normy prawnej.
Norma prawowicie ustanowiona - Dokonuje się to przez ogłoszenie ustaw. Norma prawowicie ustanowiona to więc taka, która mieści się w prawowicie ogłoszonej ustawie. Ponieważ norma jako reguła zachowania, zostaje ustanowiona wraz z jej ogłoszeniem, możemy powiedzieć, że jest prawowicie ustanowiona, jeśli mieści się w przepisach ogłoszonych ustaw to znaczy, że jeśli można ją utworzyć na podstawie obowiązujących przepisów.
Stosowanie prawa - To czynienie użytku z uprawnień przyznanych przez jakąś normę prawną. Obowiązek stosowania prawa obarcza osoby lub organa sprawujące władzę. Stosowanie prawa dokonuje się drogą administracyjną lub sądową. Każda z nich ma własny sposób postępowania. Sądowe postępowanie zmierza do wyświetlenia obiektywnej prawdy. Jest to służba prawdzie. Wydając wyrok sędzia orzeka o prawdzie i tym samym wymierza sprawiedliwość. Stosowanie prawa drogą administracyjną nie zmierza do stwierdzenia prawdy, lecz do spowodowania ?dobra?. Prawo dla organu administracyjnego nie jest celem, lecz środkiem prowadzącym do dobra, którego stosowanie zależy od jego konkretnej użyteczności.
Konkretyzacja normy prawnej - Polega na stwierdzeniu, że konkretny przypadek mieści się w hipotezie normy i dlatego stosuje się doń wskazania zawarte w dyspozycji. Polega to na wykazaniu, co wyrazy użyte w normie oznaczają dla tego przypadku i jakie stąd wynikają następstwa. Dlatego należy mówić nie o podciągnięciu stanu faktycznego pod normę, lecz o przyporządkowaniu normy i faktu.
Budowanie przesłanek - Konkretyzacji normy prawnej dokonuje się w oparciu o przepisy prawa. Przepis trzeba ponadto odczytać w ramach całego systemu, stosowanie normy wymaga, więc ?myślenia systemowego? Ten proces kończy się ustaleniem skonkretyzowanej normy prawnej dla określonego poszczególnego przypadku. Stwierdzając, że ustalonemu stanowi faktycznemu odpowiada określony stan prawny, podaje się wynikające stąd rozstrzygnięcie, czyli skonkretyzowaną normę.
Hermeneutyka przepisów - Prawo stosuje się nie tylko i nie dopiero w urzędzie czy w sądzie. Przepisy mają regulować życie, wydaje się je, więc, by w zakresie nimi objętym były przestrzegane. W praktyce, w różnych sytuacjach życia społecznego, chodzi o znajomość nie tyle przepisów, co normy zachowania się. Aby w sytuacjach objętych porządkiem prawnym, obywatele wiedzieli, jaka jest reguła zachowania, czyli norma prawna. Przepisy wydano dla ludzi, są one wyrazem pewnego stanu wiedzy, potrzeb społecznych i ocen. Ich racjonalność trzeba założyć i wydobyć. Przepisy skoro obowiązują, to mają swój sens.