Praworządność formalna i materialna.
Wstęp
W płaszczyźnie normatywnej wystąpiły dwie tradycje: anglosaska
i kontynentalna. W tradycji anglosaskiej akcentowany jest aspekt negatywny praworządności, pojmowanej jako obrona obywatela przed despotyzmem i arbitralnością władz państwowych. W tradycji kontynentalnej, akcentowany jest aspekt pozytywny praworządności, rozumianej jako zobowiązanie organów władzy państwowej do ścisłego działania w myśl norm prawnych i na posługiwaniu się prawem
w oddziaływaniu na zachowanie się poszczególnych obywateli.
Pojęcie praworządności, według dominującego stanowiska nauki prawa, dotyczy wyłącznie przestrzegania prawa przez organy władzy publicznej, natomiast nie odnosi się do zachowań obywateli. Wiąże się ono z kwalifikacją prawną władczych działań organów władzy, zarówno w sferze stanowienia, jak i stosowania prawa.
1. Praworządność.
Określenie praworządności budzi wiele dyskusji i polemik.
Praworządność – zasada ustrojowa polegająca na zobowiązaniu organów państwowych do przestrzegania prawa, do działania wyłącznie na podstawie przepisów prawa i ściśle zgodnie z prawem; zasada praworządności ma zapewnić obywatelom poszanowanie przyznanych im przez ustawę praw oraz chronić przed arbitralnością organów państwowych.
Praworządność jest powszechnie uznaną zasadą we wszystkich państwach demokratycznych. Konstytucja RP formułuje ją w art.2, według którego Rzeczypospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym. Oznacza to, że każda aktywność organu państwowego musi być oparta na odpowiednich przepisach, państwo nie może działać bez prawnego upoważnienia. Ma to zabezpieczyć jednostce poszanowanie przyznanych praw i ochronić ją przed ewentualną arbitralnością organów administracyjnych.
Na straży przestrzegania zasady praworządności stoją specjalne instytucje. W Polsce są to m.in. Najwyższa Izba Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich, Trybunał Stanu, Trybunał Konstytucyjny. Instytucje te nadzorują działania organów państwa
i nakazują ich zmianę i naprawienie szkód, gdy dostrzegą naruszenie przepisów. Specyficznym instrumentem prawnym zapewniającym praworządność są określone procedury postępowania przed
sądami w sprawach cywilnych, karnych, gospodarczych
i administracyjnych. Zapewnia to obywatelom poszanowanie ich praw.
1.1. Praworządne państwo.
Podkreśla się, że za praworządne można uznać państwo,
w którym nie tylko przestrzega się prawa, ale i prawo spełnia pewne postulaty natury aksjologicznej. Takie podejście wiąże się ze zmiennością historyczną, geograficzną czy kulturową norm leżących
u podłoża stanowienia prawa, które mogą być odmienne
w zależności od przekonań filozoficznych, politycznych, religijnych czy moralno-światopoglądowych. Można jednak wyróżnić pewne uniwersalne zasady (przyjmowane także w polskiej doktrynie prawa), że prawo powinno być równe dla wszystkich obywateli, deklarować podstawowe wolności i prawa człowieka i obywatela, zawierać gwarancje ich realizacji. Innymi słowy, choć formalne przestrzeganie prawa jest warunkiem koniecznym, prawo nie może być oderwane od swoich społecznych funkcji, celów i ważnych społecznie wartości. Zgodnie z zasadą praworządności państwo prawa powinno: - działać w granicach prawa,
- realizować zasadę równości wszystkich obywateli wobec prawa,
- gwarantować pewność prawa,
- gwarantować prawo obrony obywatela przed sądem,
- realizować zasadę Lex severior retro non agit (prawo nie działa
wstecz).
Wszyscy teoretycy zgadzają się, że praworządność to ścisłe przestrzeganie prawa, spory dotyczą natomiast problemu:
- przez kogo: przez organy państwa czy też również przez obywateli; - jakiego prawa, czy każdego prawa, które spełnia wymogi formalne
i obowiązujące w danym kraju, czy też prawa, które zawiera
określoną treść, które chroni pewne wartości.
Za przyjęciem węższego pojęcia praworządności, które ograniczałoby ten problem jedynie do działalności organów państwa, przemawiają względy metodologiczne. Łączenie ze sobą dwóch zagadnień, przestrzeganie prawa przez organy państwa
i przez obywateli, które mimo że pozostają ze sobą
w zależności, różnią się jednak bardzo w swym zakresie, mogłoby doprowadzić do niezbyt szczęśliwego zatarcia granic pomiędzy nimi.
Znacznie poważniejszy i trudniejszy jest spór dotyczący drugiego zagadnienia, ścierają się tu ze sobą dwie koncepcje: praworządności formalnej i materialnej.
2. Praworządność formalna.
Koncepcja praworządności formalnej wiąże pojęcie praworządności z działaniem organów państwowych zgodnie
z obowiązującym prawem. Określa się ją jako ,, organizowanie
i wykonywanie działalności państwa (we wzajemnych stosun¬kach organów państwa oraz w stosunku organów państwa do obywateli) na zasadzie przepisów prawa”. Dotyczy to nie tylko organów stosujących prawo (na co kładzie się często główny nacisk), ale
i organów ustawodawczych, a więc procesu tworze¬nia prawa. Praworządność formalna obejmuje również spełnienie określonych warunków formalnych zarówno w procesie tworzenia, jak
i stosowania prawa, jak np.: nadanie organom państwa określonych kompetencji, w granicach których mogą one jedynie działać.
3. Praworządność materialna.
Koncepcja praworządności materialnej kładzie nacisk na treść prawa i uzależnia praworządność nie tylko od prze¬strzegania prawa
i spełnienia określonych warunków formal¬nych, ale i od włączania określonych wartości do obowią¬zujących przepisów. Zarzuty wysuwane przeciw koncepcji praworządności formalnej podkreślają niebezpieczeństwa związane z uznaniem za praworządne działań takich państw, jak np. państwo faszystowskie czy też inny reżim
niedemo¬kratyczny. Kontrargumenty obrońców tej koncepcji polegają na stwierdzeniu, że w tego typu państwach nie były zachowane ogólnie przyjęte warunki formalne zarówno w procesie tworze¬nia, jak
i stosowania prawa .
4. Porównanie praworządności formalnej i materialnej.
W myśli klasycznego sformułowania praworządność formalna to obowiązek postępowania zgodnego z prawem przy założeniu, że prawo spełnia określone postulaty formalne. Praworządność materialna to
z kolei obowiązek postępowania zgodnego z prawem, które nie tylko spełnia pewne postulaty formalne, ale też jest zgodne z określonymi wartościami materialnymi. W ten sposób praworządność formalna ma być powiązana wyłącznie z pewnym zespołem wartości formalnych (ogólność prawa, niesprzeczność, zakaz retroakcji, nakaz publikacji aktów normatywnych, itd.) podczas gdy praworządność materialna zakłada, że prawo obok wskazanych warunków formalnych realizuje jeszcze określone warunki materialne (gwarantuje podstawowe prawa obywatelskie, respektuje zasady demokracji i jest w jakimś sensie słuszne).
Praworządność formalna to taki porządek prawny, który akcentuje przede wszystkim wartości formalne. Można podjąć próbę uratowania dystynkcji praworządność formalna - praworządność materialna uznając, że odnosi się ona nie do tego, iż istnieją porządki prawne, które spełniają tylko określone wymogi formalne, oraz porządki, które pozostają ponadto w zgodzie z pewnymi wartościami materialnymi, ale do tego, że w praworządności formalnej prawo może mieć dowolną treść, natomiast w przypadku praworządności materialnej musi spełniać ściśle określone warunki materialne, na przykład respektować zasady ustroju liberalno – demokratycznego.
Odróżnienie praworządności formalnej i materialnej opiera się na poważnym błędzie. Zauważmy, że zwolennicy tego odróżnienia nie mówią, że praworządność formalna to obowiązek przestrzegania prawa spełniającego określone warunki formalne, natomiast praworządność materialna to obowiązek przestrzegania prawa, które dodatkowo spełnia pewne postulaty materialne, co w obu przypadkach implikuje, że nie ma obowiązku przestrzegania prawa niezgodnego z rzeczonymi postulatami formalnymi lub materialnymi, ale twierdzą, ze obie konstrukcje to koniunkcja dwóch warunków, mianowicie obowiązku przestrzegania prawa oraz postulatu, ze prawo powinno spełniać określone wymogi formalne lub materialne. Jeżeli jednak tak, to powstaje pytanie, co należy zrobić, gdy porządek prawny nie spełnia założonych warunków formalnych lub materialnych. Jeśli teraz zwolennik tej koncepcji powie, że w takiej sytuacji prawa nie należy przestrzegać, to tym samym kwestionuje podstawowe dla swojej konstrukcji założenia, iż obowiązek przestrzegania prawa jest fundamentem, na którym wspiera się jego konstrukcja; jeśli z kolei powie, że prawa należy mimo to przestrzegać, to trzeba mu uzmysłowić, iż w jego ujęciu praworządność formalna
i materialna niczym się od siebie nie różnią, bo w każdym przypadku prawa trzeba przestrzegać. Mówiąc krótko, na gruncie obu koncepcji praworządność to po prostu obowiązek przestrzegania praw i nic więcej.
5. Gwarancje praworządności.
Gwarancje praworządności. W teorii prawa mówi się
o "gwarancjach praworządności". Mając na względzie istnienie rozbieżności między ideałami praworządności a faktami braku ich realizacji w rzeczywistości, należy przyjąć sensowność wyróżniania odpowiednich gwarancji, dzięki którym można znaleźć środki sprzyjające realizacji tych ideałów.
Do materialnych gwarancji praworządności zalicza się stabilność porządku organizacji życia społecznego, politycznego i ekonomicznego, w którym naruszanie przez organy państwowe praw i wolności należnych człowiekowi staje się mało prawdopodobne.
Przez gwarancje formalne praworządności należy rozumieć pewne mechanizmy kontroli nad przestrzeganiem prawa przez organy państwowe tak w toku stanowienia prawa jak i stosowania go w życiu. Do tego typu gwarancji należą:
a) zasady i cechy ustroju pastwa (trójpodział władzy, swoboda działania opozycji politycznej, zagwarantowanie podstawowych praw
i wolności należnych każdemu człowiekowi);
b) gwarancje legislacyjne dotyczące sposobu tworzenia prawa;
c) gwarancje procesowe związane ze stosowaniem prawa.
Wnioski
Fundamentalną ideą państwa prawnego jest sprawowanie władzy przez jego konstytucyjne organy. Organom tym nie wolno podejmować rozstrzygnięć o dowolnej treści i w dowolnej formie. Władza państwowa ma być sprawowana na podstawie upoważnień udzielonych przez konstytucję w granicach przyznanych tam kompetencji bez naruszania innych norm składających się na porządek prawny w państwie. „Praworządność polega na tym że wszystkie organy państwowe przestrzegają prawo. Praworządność nie polega na przestrzeganiu norm prawa przez obywateli ” Adresatami praworządności są organy państwa. Od nich bowiem zależy w jakim stosunku pozostają legalnie podjęte decyzje do swej podstawy prawnej tj. do odnośnych przepisów.
Praworządność najlepiej pojmować jako cechę zmienną, która
w różnym natężeniu występuje w ustrojach politycznych. Są ustroje – choćby totalitarne – pozbawione praworządności. Badania pokazują, że wyższy poziom praworządności wiąże się m.in. z lepszymi wynikami gospodarczymi, dotyczy to szczególnie stopnia ochrony oraz definicji praw własności. Wyższy stopień ochrony dobrze zdefiniowanych praw własności idzie w parze z szybszym długofalowym wzrostem gospodarczym. Nie powinno nas to dziwić, bo z lekcji historii wiemy, że to socjalizm upadł, a nie kapitalizm.
Według koncepcji formalnej praworządne jest takie państwo,
w którym prawo pozytywne jest przestrzegane. Wymóg praworządności formalnej zakłada jeden wymóg, aby organy władzy państwowej
i samorządowej działały wyłącznie w granicach swych kompetencji
i z zachowaniem procedur określonych przez prawo stanowione.
Praworządność materialna stawia dwa wymogi: jeden natury formalnej a drugi natury aksjologicznej. Demokratyczne państwo prawne nie może poprzestać na przestrzeganiu wymogów praworządności czysto formalnej, ale powinno respektować wymogi praworządności materialnej. Organy państwowe i inne jednostki organizacyjne stosujące prawo w imieniu państwa nie mogą więc trzymać się tylko litery prawa, ale dążyć do osiągania określonych wartości ludzkich.
Bibliografia
1. Główne Problemy Współczesnej Filozofii Prawa, Prawo w toku przemian,
Lech Morawski, Warszawa 2005r.
2. Popularna Encyklopedia Powszechna, Kraków 2004r.
3. Wstęp do Prawoznawstwa, Borucka-Arctowa M, Woleński J. Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1998r.
4. www.portalwiedzy.onet.pl
5. www.wikipedia.pl