Podstawy życia społecznego
* Definicja życia społecznego Kosińskiego sprecyzowana przez Barbarę Szacką: „Życie społeczne, to wszelkie postacie bytowania zbiorowego, właściwe nie tylko gatunkowi ludzkiemu, bo znacznie wykraczające poza jego granice”. Socjologia natomiast jest nauką o zjawiskach zachodzących w świecie człowieka!
* Biologiczne podstawy życia społecznego:
- cechy autonomiczne
- cechy procesów fizjologicznych
- skłonności, potrzeby, odruchy, popędy
- mechanizm dziedziczenia cech”
~wyprostowana postawa, dzięki której możemy pracować, mamy wolne ręce, a ludzi są sprawniejsi od zwierząt, mogą wykonywać bardziej prezycyjne prace
~wzrok skierowany na wprost, dzięki czemu widzimy trójwymiarowo, możemy np oszacować odległość
~chwytliwe ręce, z ruchomymi palcami i silnym grubym kciukiem, dzięki czemu możemy robić delikatne skomplikowane prace
~wielki mózg i złożony system nerwowy, co pozwala na rozwój intelektualny, społeczny
~złożony mechanizm głosowy, dzięki czemu rozwija się mowa, możemy się porozumiewać, wyrażać emocje; charakterystyczna jest struktura krtani i warg (rombek czerwieni wargowej)
~długa zależność dziecka od rodziców, co prowadzi do wydłużonego procesu socjalizacji, wpływa na dłuższe dojrzewanie; czas ten ma ukierunkować dziecko by dobre radziło sobie w społeczeństwie, dzieci uczą się kontroli popędów, odruchów
~trwałość popędu seksualnego, który nie ma charakteru okresowego, działa stale, co wpływa na to że ludzie zakładają rodziny
~wrodzone potrzeby plastyczne – potrafimy kontrolować potrzeby i dostosowywać się do warunków otoczenia. Plastyczność ta powoduje że społeczeństwa na świecie są różnorodne (np gdzieś je się sztućcami, gdzie indziej rękoma lub pałeczkami)
Wszystkie te cechy są takie same dla gatunku homo sapiens. Rasa nie ma wpływu na to, jacy jesteśmy, jakie mamy cechy psychiczne, jak wygląda życie społeczne. Ważne jest otoczenie, a nie kolor skóry. Nie jest tak, że np osoby czarnoskóre są bardziej skłonne do popełniania przestępstw tylko dlatego że mają inny kolor skóry.
* Geograficzne podstawy życia społecznego:
- ukształtowanie terenu: różnie ukształtowany teren wpływa m.in na różnice w architekturze, tzn inne domu zobaczymy w górach, inne na nizinach
- gleba
- flora i fauna
- dostęp do mórz i rzek
- zasoby naturalne, np surowce powodują że domy buduje się z różnych materiałów, przez co różnią się od siebie w poszczególnych zakątkach świata
- klimat, który wpływa na przykład na więzi między mieszkańcami, np w Norwegii wszyscy sobie pomagają zimą, bo zimy są bardzo mroźne.
- temperatura, która wpływa na zdrowotność, rozrodczość, choroby, sposób transportu, ustrój polityczny (kraje które mają naturalne granice np morza, wybierają demokracje, mogą podbijać tereny innych państw, bo ich chroni ta naturalna granica, np w Skandynawii)
Determinizm geograficzny jest to pogląd, jednokierunkowa zależność, że cechy świata geograficznego, mają wpływ na ludzi, ale ludzie na środowisko już nie. Jest to nieprawda, bo człowiek potrafi przekształcać teren, np chcąc wybudować w górach dom, zrobić sobie staw w ogródku, wydobywając surowce naturalne, itp.Poza tym jest wiele innych czynników. Środowisko geograficzne nie wpływa bezpośrednio na życie ludzi. Wpływa na procesy fizjologiczne, a te z kolei mają wpływ na nas. Determinizm geograficzny ostro krytykował Tadeusz Szczurkiewicz wysuwając następujące argumenty:
* człowiek ma zdolności twórcze, więc nie jest w 100% zależny od środowiska
* psychiczne życie społeczeństwa, nie jest zależne od środowiska, bo otaczają je wyroby dziedzictwa kulturowego: wiedza, doświadczenie, język, wyobrażenia, formy życia społecznego.
Ludzie także próbowali obalić determinizm geograficzny, poprzez:
* rozwój, zmiany możliwości technicznych. Dzięki temu na przykład życie na Alasce wygląda inaczej niż dawniej, ludzie mają tam dostęp do internetu, ogrzewanie, kontakt ze światem. Ważne: Alaska czerpie dziedzictwo kulturowe Ameryki. Widać na tym przykładzie jak dużo bardziej działają na społeczeństwo bodźce zewnętrzne niż te wytworzone przez mieszkańców Alaski.
Teoria posybilizmu geograficznego: środowisko daje nam pewne możliwości, ale nie możemy wykorzystać ich wszystkich, człowiek musi wybierać między nimi. Np mieszkańcy Alaski nie budują sobie plaż, nie sadzą palm, bo nie pozwala im na to środowisko; środowisko nie dało im takiej możliwości, ale dało za to inne.
Człowiek nie może nieskończenie przetwarzać środowiska, bo to pochłania energię. W ostateczności nie miał by czasu na rozwój innych dziedzin swojego życia.
Środowisko geograficzne, jego czynniki, w znaczyn stopniu wyznaczają nasze życie, ale nie determinują go!
* Demograficzne podstawy życia społecznego:
- liczba urodzeń
- liczba zgonów, śmiertelność
- zagęszczenie ludności
- ilość i wiek zawieranych małżeństw
- ilość mężczyzn przypadająca na 100 kobiet
*Wpływ demograficznych podstaw życia społecznego na życie społeczne:
- wiek: młode społeczeństwa będą się rozwijały szybciej, będą miały też inne problemy niż społeczeństwa starzejące się. Państwo będzie inwestowało w edukację, gospodarkę i medycynę. Przykład: Meksyk, gdzie 45% ludności stanowią dzieci do 15. roku życia.
- gęstość zaludnienia: powstaje konkurencja, która może sprzyjać rozwojowi, bądź też przez dużą liczbę ludzi na danym terenie powstają klęski głodu, nędza, bieda
*Nasze zachowania też wpływają na demografię. Np kraje słabo rozwinięte propagują model rodziny wielodzietnej, by w przyszłości dzieci pracowały, utrzmywały i pomagały rodzinie i w rozwoju kraju. Ale np w Chinach rodzina z jednym dzieckiem ma większe przywileje – darmową opiekę medyczną, lepsze mieszkanie, a za trzecie dziecko rodzicom obniżane są zarobki.
*Demografia: nauka badająca społeczeństwo pod względem ilości tych skupisk i substancji tego społeczeństwa, czyli takich cech jak: przyrost naturalny, płeć, stan cywilny, wiek, wielkość. Powstała ok. 150 lat temu. Zajmuje się badaniem co jest odpowiedzialne za przyrost i spadek populacji. O strukturze społeczeństwa decydują trzy czynniki:
- liczba urodzeń
- liczba zgonów
- liczba migracji
Demografia zalicza się do socjologii. Większość badań demograficznych to statystyka.
Ważne pojęcia związane z demografią:
- współczynnik urodzeń: liczba żywych urodzeń w ciągu roku na 1000 mieszkańców.
- współczynnik płodności: liczba żywych urodzeń przypadająca na 1000 kobiet w wieku rozrodczym.
- zdolność rozrodcza: biologicznie jedna kobieta w wieku rozrodczym rodzić powinna jedno dziecko rocznie co rok
- ogólny współczynnik zgonów: liczba zgonów rocznie na 1000 urodzeń
- śmiertelność: liczba zgonów w całej populacji
- śmiertelność niemowląt: liczba zgonów dzieci w 1 roku życia na 1000 żywych urodzeń
- przeciętna długość życia: liczba lat życia przeciętnego człowieka
- długość życia: maksymalna liczba lat jaką może przeżyć człowiek
- współczynnik przyrostu naturalnego: liczba urodzeń na 1000 osób – [odjąć] liczba zgonów na 1000 osób
- czas podwojenia: czas w którym dana populacja wzrasta dwukrotnie
- przejście demograficzne: zmiany współczynnika urodzeń i współczynnika zgonów w krajach uprzemysłowionych. W. Tomson opisał trzy takie etapy:
~typ dla społeczeństw tradycyjnych: wysoka liczba urodzeń i zgonów, wysoka śmiertelność noworodków. Przyrost naturalny – niski
~typ charakterystyczny dla Europy i USA i połowie XIXw.: spory współczynnik zgonów przy wysokiej liczbie urodzeń. Przyrost naturalny – wysoki
~wraz z rozwojem przemysłowym współczynnik urodzeń spada a liczba populacji stabilizuje się.
- determinizm demograficzny: czynniki ludnościowe są decydujące w rozwoju społeczeństwa i kultur. Przedstawiciel takiej teorii – Malthus.
- ważne: w Polsce na 100 osób mężczyzn jest 49, kobiet 51.
* Dawniej ludność osiągała liczbę 1 miliarda przez 10 tysięcy lat. Od 1800-1900 roku przybył kolejny miliard. (liczba podwojona, na przestrzeni 100 lat). Dziś jest nas ok 6 miliardów (czyli liczba podwojona – a nawet prawie potrojona – na przestrzeni 100 lat). Pamiętać: bajka o ziarnka ryżu od króla za wykonane prace.
*Ekonomiczne podstawy życia społecznego:
- sposoby użytkowania zasobów środowiska geograficznego, narzędzi, maszyn niezbędnych do wykonania pracy prodykcyjnej
- środki zaspokajania potrzeb
- umiejętności, sprawności ludzi uczestniczących w procesach produkcyjnych
- praca
* Proces produkcyjny: jest to całokształt działań związanych z przekształceniem surowców i materiałów w produkty gotowe.
* Praca:
- to miasta wysiłku włożonego przez człowieka w wytworzenie danego dobra
- to czynność świadomie wkładanego wysiłku człowieka, polegającego na wiedzy, doświadczeniu, intuicji, w celu osiągnięcia założonego przez niego celu
- to czynności umysłowe i fizyczne podejmowane dla realizacji danego celu
* Podział pracy: proces różnicowania się społeczeństwa ze względu na przyjmowanie różnych ról zawodowych wraz z powiększającą się specjalizacją wykonywanych czynności na rzecz społeczeństwa.
* Płaca: są to wypłaty pieniężne oraz wartość tak zwanych świadczeń w naturze (towary, materiały, itdp.) lub ekwiwalenty wypłacane pracownikom lub innym osobom fizycznym przez pracodawcę, za wykonaną na jego rzecz pracę.
* Aktywność zawodowa: jest to uczestnictwo w procesie produkcji społecznej, wykonywanie pracy przynoszącej dochód. Ludność aktywna zawodowo, to wszyscy pracujący zawodowo oraz zarejestrowani bezrobotni. Do ludności aktywnej zawodowo nie zalicza się uczniów odbywających naukę zawodu, gospodyń domowych i osób żyjących wyłącznie z kapitału. O poziomie aktywności zawodowej decydują czynniki demograficzne oraz społeczno-ekonomiczne.
* Urozmaicenie pracy: praca pozwala na oderwanie się od obowiązków i czynności domowych, pozwala zmienić otoczenie
* Tożsamość: praca określa tożsamość jednostki, wyznacza miejsce, buduje ją, wzmacnia poczucie własnej wartości.
* Systemy pracy: tayloryzm, fordyzm, postfordyzm.
- tayloryzm - Fredericka W. Taylora: system ograniczonego zaufania. Kluczem do poprawy wydajności pracy jest podział i specjalizacja pracy. Mówiąc „podział pracy” ma się tu na myśli to iż, jest to rozbicie jej na mniejsze czynności („praca musi być tak podzielona na mniejsze czynności, by mógł ją wykonywać nawet emigrant z Polski”. Taylor wyznawał zasadę: podział, pomiar, nadzór. Sam przeszedł wszystkie szczeble kariery – od brygadzisty do dyrektora. Skutek jego założeń to praca na akord (czyli wynagrodzenie związane z ilością zrobionej pracy) i wprowadzenie nieruchomej taśmy produkcyjnej. Zarzucano mu, że sprowadziło to człowieka do roli narzędzia. Jest to jednak nieprawda. Taylor skupił się na wzroście produkcji, udoskonaleniu jej sposobu, wydajności, ale zwracał szczególną uwagę na szacunek dla pracownika, jego godność. Nie dbał jednak o nadmierne skutki wzrostu produkcji (rynki zbytu).
- fordyzm – Henry Ford: również system ograniczonego zaufania. Ścisły nadzór, a rytm pracy wyznaczony przez taśmę produkcyjną. Ford widział konieczność powiązania wzrostu produkcji z rynkiem zbytu. Uruchomił i udoskonalił taśmę produkcyjną. Pierwsza fabryka powstała w 1908r. I cała była nastawiona na produkcję Forda typu „T”. praca odbywała się wokół ruchomej taśmy.
- fordyzm i tayloryzm miały pewne ograniczenia: są możliwe do zastosowania jedynie w dużych przedsiębiorstwach i tylko przy produkcie masowym. Samo przygotowanie i wdrożenie produkcji jest bardzo kosztowne.
- postfordyzm: początek lat 80. charakteryzuje się odejściem od istoty fordyzmu i tayloryzmu. Był to system elastyczny, innowacyjny. Dostosowywał się do wymogów rynku i indywidualnych oczekiwań klienta. W przedsiębiorstwie wykorzystywano małe grupy pracowników o wysokich kwalifikacjach i przy wykorzystaniu najnowszych technologii. Idea postfordyzmu jest krytykowana.
* Zawód: zbiór zadań (zespół czynności) wyodrębnionych w wyniku społecznego podziału pracy, będących świadczeniami na rzecz innych osób, wykonywanych stale lub z niewielkimi zmianami przez poszczególne osoby i wymagających odpowiednich kwalifikacji. Wykonywanie zawodu stanowi źródło dochodów. Zawód jest jedną z podstaw zróżnicowania społecznego i kształtuje pozycję i prestiż jednostki.
* Gospodarka: całokształt działalności gospodarczej prowadzonej w danym regionie, kraju lub na całym świecie. Działalność ta polega na wytwarzaniu dóbr i świadczeniu usług zgodnie z potrzebami ludności. Najprostszy podział gospodarki wyróżnia trzy sfery działalności człowieka: produkcja, handel, usługi.
Gospodarka nieformalna: nieformalny, niezinstytucjonalizowany i nierejestrowany przepływ i obieg dóbr i usług, pieniędzy, dóbr kultury oraz informacji w społeczeństwie.
23.10.2008r.
*Kulturowe podstawy życia społecznego:
Człowieka od zwierząt odróżnia mechanizm biologiczny oraz zdolności twórcze. Wyodrębnione wspólnie czynniki odróżniające człowieka od świata zwierząt:
- człowiek to zwierzę społeczne
- potrafimy posługiwać się narzędziami
- potrafimy operować symbolami
Czynniki te nie wykluczają się wzajemnie. Jednak najważniejszym wyróżnikiem jest to, że „człowiek tworzy i uczestniczy w kulturze” (A. Kłoskowska). Tworzenie tej kultury umożliwia mu duży mózg.
*Kultura: jest to ogół wytwotów działalności ludzkiej, materialnej lub nie, przekazywany w sposób bardziej społeczny niż biologiczny. Czyli wszystko to, co odbywa się w przekazie niegenetycznym. Wg Szczepańskiego do kultury zalicza się także przedmioty, ale wg Szackiej – nie. Zgadzają się jednak w tym, że kultura obejmuje cały przekaz poza genetyczny i rezultaty uczenia się człowieka. Według Szackiej – kultura to to, co jest stworzone ale też nabyte przez człowieka w wyniku uczenia się i co jest przekazywane poza genetycznie. Szacka wprowadza również pojęcie protokultury. Jest to coś, co biolodzy nazywają kulturą zwierząt. Mały zalążek ludzkiej kultury. Bo zwierzęta także mają swoje życie społeczne i uczą się czegoś, coś jest im przekazywane z pokolenia na pokolenie. Znany biolog, Kunicki-Goldfinger,uważa, że kultura to narzędzie poznania świata. Czyli człowiek kulturą działa na środowisko. Obala to więc determinizm geograficzny zakładający jednokierunkową zależność, gdzie człowiek nie ma wpływu na środowisko.
* Cechy kultury:
- obejmuje całość życia człowieka: nie ma takich zachowań, postaw, które nie byłyby regulowane przez kulturę. Np. Jedzenie – co, jak i czym, zależy od tego w jakiej kulturze zostaliśmy wychowani. W Polsce je się sztućcami, w krajach Wschodu – pałeczkami.
- nie ma charakteru wartościującego: nie ma kultur dobrych i złych. To, co dla nas jest dziwne (np kanibalizm lub związki kazirodcze) dla innych jest normalne. Kulturą jest nie tylko to co dobre i piękne, ale też te zjawiska przez niektórych pojmowane jako złe. Można je oczywiście potępiać, ale nie można ich wykluczyć z kultury.
- jest tworem zbiorowym: powstaje i rozwija się w wyniku kontaktów między osobnikami. Człowiek może mieć wkład w tworzenie kultury dopiero gdy przekaże komuś to co zrobił i zostanie to zaakceptowane, wprowadzone w obieg i przyjęte przez innych.
- ma charakter zmienny: zmienia się na przestrzeni wieków. Np dziś umieramy w hospicjach, szpitalach. Dawniej umierano w gronie rodziny. Kultura ulega zmianie, ale jest zawsze obecna. Nie można się od niej oderwać. Jest to doświadczenie przekazywane z pokolenia na pokolenie. Wiąże się też z formami pamięci o przeszłości. Na podstawie tego bagażu doświadczeń, budujemy obecną kulturę.
* Treść kultury stanowią:
- sposób przekazu informacji: jest to przekaz międzyosobniczy. Nie zalicza się tu materialnych rzeczy, bo tych rzeczy się nie uczymy. Np nie uczymy się butów, ale uczymy się tego jak się nimi posługiwać, do czego służą, jak się je wytwarza. Rzeczy materialne mogą być jednak nośnikiem informacji o kulturze. Np patrząc dziś na jakiś przedmiot możemy stwierdzić że jest to kultura w której chodzi o to by było łatwo, szybko i bezproblemowo.
- ma wzory: myślenia, reagowania i odczuwania. Wzory te mogą być zarówno idealne i realne jak i jawne i ukryte.
Wzór idealny: czyli informacja o tym jak powinno być, co robić, jak powinno się zachowywać
Wzór realny: czyli informacja o tym jak jest. Są widoczne regularności zachowań, dostrzegalne, w przeciwieństwie do wzorów idealnych, których nie można dostrzec.
Wzór jawny: taki, z którego istnienia członkowie danej zbiorowości zdają sobie sprawę i potrafią go opisać badaczowi. Nikt w Polsce nie ma wątpliwości, że na Boże Narodzenie ubieramy choinkę, a na kolacje wigilijną smażymy karpia. Są to jawne wzory naszej kultury.
Wzór ukryty: taki, który realizujemy nie mając pojęcia, że zachowujemy się zgodnie z nim. Jest to wzór, z którego istnienia nie zdają sobie sprawy uczestnicy danej kultury, natomiast dostrzega go badacz. Znane są przypadki, kiedy antropolodzy stwierdzili, że rzeczywiste zachowania ludzi przebiegają wedle zupełnie innych wzorów niż te o których dowiadywali się z rozmów z ludźmi.
Może też tak się zdarzyć, że wzór idealny jest wzorem jawnym jakiegoś zachowania, natomiast wzór ukryty jest wzorem realnym, zgodnie z którym ludzie rzeczywiście się zachowują.
*Wartość: to dowolny przedmiot materialny lub idealny, „w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążeniu do jego osiągnięcia, odczuwają jako przymus”. (wg J.Szczepański).
* Normy: reguły działania postępowania, które w określonym społeczeństwie domagają się powiązania i maja szansę przyjęcia, czyli internalizacji. Są więc one wypowiedziami powinnościowymi (trzeba, należy się , powinno się, musi), zawierającymi wskazania mniej lub bardziej ogólne co do sposobów zachowania się w określonych sytuacjach przedstawiając to, co wolno, i to, czego nie wolno, czyli formułują nakazy powinnościowe.
Norma to w potocznym mniemaniu jakaś reguła, jakiś przepis. Normy są to prawidła reguły, wedle których grupa żyje. Normy wyrastają z wartości. Wiążą się z poczuciem powinności. Wiele norm przyswajają sobie ludzie spontanicznie w procesie wzajemnego obcowania. Normy określają moralność, obyczaje, zwyczaje. Treściowo mogą się do pewnego stopnia pokrywać z jawnymi wzorami kultury. Różnią się jednak, że od nich wyraźniejszym związkiem z poczuciem powinności a także tym że są wyraźniej słownie artykułowane. Właściwa danej kulturze konfiguracja norm i wartości bywa określana jako ład aksjonormatywny.
* Sankcje: to zarówno kary jak i nagrody. Każda zbiorowość ma własny system kar i nagród, za pomocą których zachęca do pewnych zachowań uważanych za pożądane i zniechęca do innych, niepożądanych. Kary i nagrody mogą mieć charakter formalny i nieformalny.
Sankcje formalne, to takie które są określane przez przepisy lub kodeksy karne.(kara więzienna, i nadawany za zasługi order).
Sankcje nieformalne to w przypadku kary wyśmianie czy ostracyzm towarzyski, w przypadku zaś nagrody pochwala bądź oznaki szacunku.
* Relatywzm kulturowy: pogląd głoszący, iż żadna praktyka kulturowa nie jest dobra ani zła sama w sobie, ale musi być oceniona w kontekście w jakim funkcjonuje. Takie spojrzenie doprowadziło obserwatorów do powstrzymania się od ocen oraz sądów wartościujących obce praktyki z punktu widzenia własnej kultury. Relatywizm kulturowy odrzuca więc możliwość wartościowania obcej kultury przez pryzmat własnych wartości, prowadząc do większego obiektywizmu w postrzeganiu "swojej" i "obcej" kultury.
* Etnocentryzm kulturowy: postawa afirmująca własną kulturę, przy równoczesnym negatywnym stosunku do kultur obcych. Odmianą etnocentryzmu jest europocentryzm.