Podstawy prawa

PODSTAWY PRAWA

Funkcje państwa
Państwo zmierza do osiągnięcia określonych celów, realizuje określone zadania i spełnia określone funkcje. Cele są zmienne, stawiane są przed państwem przez różne osoby, organizacje ale najważniejsze są cele rządzących, przywódców. Mogą to być: osiągnięcie dobrobytu, wolności. Dążąc do osiągnięcia określonego celu, państwo realizuje określone zadania. Rządzący powinni stawiać przed państwem cele osiągalne, mające zdolność konsolidować społeczeństwo do ich realizacji, nie mogą kolidować z interesami innych państw. To daje szansę powodzenia w ich realizacji. Zadania służące do osiągnięcia określonych celów też nie mogą być dowolne. Celami i zadaniami zajmuje się polityka.
Funkcje państwa to całokształt jego działalności w określonych, mających zasadnicze znaczenie dla społeczeństwa obszarach jego życia. Funkcje państwa obejmują całą organizację państwową, w przeciwieństwie do funkcji organów państwowych, które mogą dotyczyć tylko ich dziedziny. W zależności ile się tych zasadniczych obszarów życia wyodrębni, tyle wyróżnimy funkcji państwa.
Kryteriami wyróżniania funkcji państwa są: 1.) zakres działalności państwa w danej dziedzinie mierzony wysokością wydatków na jej prowadzenie, liczebnością aparatu państwowego do jego funkcjonowania, rozmiarami regulacji prawnej tej dziedziny; 2) znaczenie działalności państwa w danej dziedzinie życia dla społeczeństwa, 3) specyficzność metod działania państwa w danej dziedzinie życia inne niż w innych.
Funkcje państwa na przestrzeni czasu ulegają zmianom. Podstawowymi funkcjami, które obecnie spełnia każde państwo to:
1. funkcja wewnętrzna (najważniejsza) – to działania państwa na rzecz utrzymania i umocnienia istniejącego ustroju społecznego, gospodarczego, politycznego i jego przekształcania zgodnie z interesami klasy dominującej. Utrzymanie porządku wewnątrz kraju i zapewnienie bezpieczeństwa jego mieszkańcom. Działania realizowane są różnymi metodami: ekonomicznymi, ideologicznymi, organizatorskimi a czasem i przy użyciu przymusu, siły - w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa państwa, porządku czy zagrożenia ustroju. W realizację tej funkcji zaangażowane są: organa administracji, policja, więziennictwo, sady, prokuratura oraz w razie potrzeby wojsko.
2. Funkcja zewnętrzna – ma na celu zapewnienie bezpieczeństwa społeczeństwu od zewnątrz. Ochrona przed zagrożeniami ze strony innych państw czy organizacji – zapewnienie bezpieczeństwa politycznego, terytorialnego, gospodarczego, ludnościowego i niezależności państwa. Obejmuje ta funkcja też działalność sprzyjająca wymianie gospodarczej, naukowej, kulturalnej itp. W przypadku silnych państw może to być też działalność o charakterze ekspansji – atakowania innych państw w celu zdobycia korzyści. Duże znaczenie ma też udział w rozwiązywaniu problemów globalnych – opanowanie przestrzeni kosmicznej, wydobywanie bogactw zgromadzonych na dnie mórz itp.
3. Funkcja gospodarczo-organizatorska. Każde państwo ma istotny udział w kształtowaniu, organizowaniu i oddziaływaniu na życie gospodarcze przez: budowanie infrastruktury (drogi, mosty) niezbędnej do życia społecznego, ustanawia pieniądz, który jest miernikiem wymiany handlowej, ustanawia miary i wagi. Zapewnia też system podziału dóbr między członków społeczeństwa, oddziaływuje przez system kredytów bankowych. Państwo prowadzi politykę gospodarczą i bardzo silnie oddziaływuje na gospodarkę, chroni ją od nadmiernej ingerencji z zewnątrz. Sytuacja gospodarcza państwa jest b. ważnym czynnikiem kształtowania pozycji państwa w świeci i ono dba o nią, stara się stwarzać korzystne warunki do jej rozwoju, jednych popiera, innym stawia hamulce. Stosuje perswazję, odpowiednie programy, popiera osiągnięcia techniczne.
4. Funkcja kulturalno-wychowawcza – realizowana przez propagowanie pewnych wartości kulturalnych i politycznych, korzystnych z punktu widzenia państwa a zwalczanie niekorzystnych. Realizuje je za pomocą szkolnictwa, środków masowego przekazu. Rozmaite organizacje społeczne, kościoły wspomagają państwo. Przymus nie ma zastosowania. Stosuje informację, perswazję, pozyskiwanie zwolenników czy pewnego rodzaju administracyjne czy finansowe restrykcje.
5. Funkcja socjalna – zapewnienie pewnych, godnych warunków życia zwłaszcza biedniejszej części społeczeństwa aby, różnice społeczne nie były przyczyną wybuchów społecznych, państwo stara się ich wspierać, budować solidarność społeczeństwa. . Stara się rozwijać talenty społeczeństwa, dba o ochronę jego zdrowia. Organizuje ubezpieczenia społeczne, pomoc socjalną, zaopatrzenie inwalidów.



Aparat państwowy
Aparat państwowy to ogół organów państwowych powiązanych ze sobą organizacyjnie wraz z obsługującymi je urzędami, formacjami zbrojnymi oraz ogół zakładów i przedsiębiorstw państwowych. Aparat jest zorganizowany hierarchicznie, Wielkość, struktura organizacyjna, zasady działania aparatu zależą od wielkości państwa i celów przed nim postawionych w danym czasie.
Organy państwowe – to osoba lub grupa osób, których działanie przewidziane prawem i zgodne z prawem określane jest jako działanie państwa.
Organy państwowe dzielimy na
I. Wg liczby osób stanowiących dany organ:
1. jednoosobowe podejmujące decyzje samodzielnie (np. policjant, prokurator, wojewoda, minister) i
2. wieloosobowe – decyzje kolegialne (sejm, senat).
Zalety organów jednoosobowych: możliwość szybkiego podjęcia decyzji, określona osoba odpowiedzialna za decyzję, łatwo zachować tajemnicę o decyzji, organy jednoosobowe tańsze niż wieloosobowe. Wady: decyzja może być nie do końca przemyślana, błędna, podjęta pod wpływem namiętności (żądza władzy, bogactwa, zemsta), szantażu.
Zalety decydowania kolegialnego: decyzje bardziej przemyślane, trafne, wszechstronne, są bardziej odporne na szantaż, namiętności. Wady: przewlekłość podejmowania decyzji, trudno zachować tajemnicę, brak odpowiedzialności bo decyzje podejmowane są z reguły większością głosów, organy te są droższe w sensie ekonomicznym.
W każdym państwie występują organy jedno i wieloosobowe ze względu na ich plusy i minusy, aby ograniczać nieprawidłowości w działaniu tych organów, eliminować złe decyzje, pokusy, działania na swoją korzyść, korupcję, uleganie pokusom.
II. ze względu na zakres kompetencji:
1. o kompetencji ogólnej- decydują o całokształcie spraw państwowych – Sejm, Senat, Prezydent
2. o kompetencji tzw. branżowej, resortowej- tylko w zakresie swojego resortu, branży, w pewnej dziedzinie, mogą podejmować decyzje np. minister, prokuratorzy, sądy
III. wg zakresu ich kompetencji terytorialnej
Centralne – władza ich rozciąga się na całe państwo, terenowe – mają kompetencje tylko na części terytorium.
IV wg sposobu ich powoływania:
1. kiedyś były dziedziczone – obecnie raczej tylko władza monarsza jest przekazywana tą drogą.
2. powoływane w drodze wyborów –organy kolegialne powoływane przez liczniejsze od niego grono wyborcze
3. z kooptacji – organ sam powołuje do swego grona na wakujące miejsce inne osoby,
4. w drodze nominacji – wyznaczanie na dane stanowisko przez organ wyższy (wojewoda, w siłach zbrojnych, policji itp.)
5. w drodze losowania – obecnie raczej nie stosowany sposób bo często wybierani byli ludzie bez kompetencji w danej dziedzinie.
V podział wg charakteru funkcji władczej, który dany organ sprawuje:
1. organy prawotwórcze – tworzą prawo np. Sejm, Senat
2. organy zarządzająco-wykonawcze – zajmują się wykonywaniem ustaw i organizowaniem życia , organy administracyjne.
3. Organy sądowe – zajmujące się orzekaniem o winie na podstawie norm prawnych (rozstrzygają sprawy karne oraz szeroko rozumiane cywilne)
4. Organy kontroli – dokonują porównania między wzorcem a rzeczywistością i sprawdzają co źle działa np. NIK, Rzecznik Praw Obywatelskich, Trybunał Konstytucyjny.
Istnieją też organy działające poza terytorium państwa: konsulaty, ambasady, wywiad.
Urzędy Organy działają przy pomocy utworzonych do ich obsługi urzędów. Jest to zespół ludzi i oddanych do ich dyspozycji środków technicznych i materialnych, mających za zadanie obsługiwać potrzeby organów państwowych. Każdy stał organ państwowy ma swój urząd np. Prezydent – Kancelarię Prezydenta, Wojewoda – Urząd wojewódzki, Sąd – sekretariat sądu.
Formacje zbrojne:
Niezbędne w celu, kiedy zachodzi potrzeba wymuszania siłą posłuszeństwa dla swoich decyzji. Są to
- wojsko (podział na siły lądowe, powietrzne, morskie),przeznaczone głównie do działań na zewnątrz, do obrony kraju;
- policja – uzbrojona formacja zajmująca się pilnowaniem i wymuszaniem przestrzegania porządku wewnątrz kraju;
- straż więzienna – pilnuje osób pozbawionych wolności;
- straż graniczna – pilnuje granicy pastwa
- oraz wywiad, kontrwywiad.
Zakłady państwowe – zespół ludzi dysponujący środkami państwowymi mających świadczyć usługi niematerialne uważane za bardzo ważne dla społeczeństwa: szpitale, szkoły, domu opieki społecznej, teatry, muzea. Nie są nastawione na zysk, nie dysponują władzą, mają zaspokoić potrzeby w dziedzinie kultury, nauki, zdrowia.
Przedsiębiorstwa państwowe – zespół ludzi dysponujący środkami państwowymi w celu prowadzenia działalności produkcyjnej lub świadczenie usług materialnych aby osiągnąć zysk. Posiada osobowość prawną.
Przedsiębiorstwa i zakłady posiadają swój statut, organy i organizację wewnętrzną.
Wymagania wobec aparatu państwowego, przeciwdziałanie nadużyciom
Aparat państwowy spełnia różne zadana. Jest bardzo zróżnicowany w zależności jakie ma do wykonania zadania (zadania państwa – jest ich coraz więcej). Dąży się aby był on tani, kwalifikowany, nieprzekupny. Działał w interesie społeczeństwa w tym celu działają różne organy pomocnicze – ławnicy, komisje, rady. Aby działał sprawnie należy dzielić władzę pomiędzy różne organy (trzy władze prawodawcza, wykonawcza, sądownicza) i wprowadzić możliwość ich wzajemnych kontroli. System partyjny – wielopartyjność w kraju ma istotne znaczenie na podział władzy i na kontrolę podejmowanych przez nią decyzji. Różne partie w parlamencie, lub w samorządzie powodują hamulec przed nadużywaniem władzy, patrzą sobie na ręce. Media to też ważny czynnik bo jako zwolennik różnych poglądów, poszczególne rodzaje mediów są zwolennikami innych poglądów i wyłaniają na światło dzienne nieprawidłowości.




Forma państwa – kształt
Formę państwa wyraża sposób rządzenia w państwie Treść klasowa i narodowa może występować w różnych formach.
Na formę państwa składają się:
1. Forma rządu oznacza ogół centralnych, naczelnych organów państwowych, wzajemne między nimi stosunki, oraz który organ jest decydujący. Wyróżniamy:
Monarchię - państwem rządzi władca (król, książę), wyniesiony prawnie ponad społeczeństwo, władza jest dziedziczona. Monarcha może mieć władzę absolutną lub umiarkowaną. Obecnie może nie mieć praktycznie żadnej władzy np. Anglia, Szwecja.
Republikę – naczelne organy państwowe są wybierane przez ludność na określony czas (kadencję), odpowiadają przed prawem a społeczeństwo ma pewien wpływ na powoływanie i funkcjonowanie tych organów. Najwyższa władza sprawowana jest jednoosobowo lub kolegialnie albo przez kilka różnych organów, które są wybierane w drodze wyborów lub przez rozmaite kolegia. Republiki mogą być arystokratyczne (tu wąski krąg ludzi – arystokraci – wybierają władzę) i demokratyczne (szerokie rzesze obywateli wybierają władzę), autokratyczne (rządzący nie liczą się z opinią obywateli), prezydenckie (główny organ to prezydent o silnej pozycji), parlamentarne (najwyższy organ to parlament).
2. Struktura prawna państwa – podział na: Państwo proste - poszczególne jednostki podziału administracyjnego nie mają charakteru państwowego – organy centralne - szeroki zakres spraw jest pozostawionych w ich kompetencji, mogą decydować też w sprawach przypisanych organom terenowym – państwo jest centralistyczne. Państwo złożone - poszczególne jednostki terytorialne mają charakter państwowy (Stany w USA) – organy centralne decydują o sprawach ogólnopaństwowych a organy terenowe o sprawach ich terenu – występuje decentralizacja. Państwa złożone dzieli się na federacje (silna władza centralna), konfederację (silna władza poszczególnych elementów składowych a władza centralna jest ograniczona). Państwa złożone mają różne źródła: narodowe – wiele narodów w jednym państwie, historyczne – kiedyś odrębne państwa się połączyły zachowując autonomię, zewnętrzne – narzucone przez inne państwa np. Niemiecka Republika Federalna.
W jednych i drugich państwach występują jednostki o charakterze autonomii gdzie na pewnym terytorium państwa ludność ma pewien poziom samodzielności (stanowienie własnego prawa np. z powodów gospodarczych).
3. Reżim polityczny – określa stosunki między rządzącymi a rządzonymi.
1. Reżim demokratyczny – istnieje pewna zależność władz od obywateli, pewien poziom zaufania obywateli do władzy. Określone są prawa i obowiązki obywateli.
2. Reżim autokratyczny – aparat państwowy nie podlega kontroli ze strony obywateli, czuje się niezależnym od prawa. Często stosuje przemoc w stosunku do ludności.
3. Reżim wojskowy – występuje najczęściej po zamachu stanu, jako okres przejściowy. Wojsko szeroko ingeruje w życie polityczne, zajmuje dużą cześć ważnych stanowisk państwowych. Państwo jest kierowane metodami wojskowymi.
4. Reżim policyjny – życie obywateli kontroluje aparat państwowy, brak jest wzajemnego zaufania a policja ma bardzo dużą władzę.
5. Reżim totalitarny – państwo sprawuje kontrolę nad wszystkimi dziedzinami życia, narzuca ideologię, wartości często przes szeroko stosowany przymus. Odmianą tego reżimu jest dyktatura w której nieograniczoną władzę ma jednostka lub nieliczna grupa a władzę zdobyto w sposób nielegalny.
Te elementy określają formę państwa ale najważniejszy jest reżim polityczny. On określa ostatecznie jaka jest forma rządów a zmienia się często niezauważalnie.
Dla rządzących najlepsza jest forma państwa, która najlepiej zabezpiecza jej władzę, dla rządzonych ta, która jest najłatwiejsza do zniesienia. Najbardziej pożądana jest demokracja.
Demokracja – charakteryzuje się największą wolnością obywatelu i najmniejszym stosowaniem przymusu fizycznego. Ludność wybiera w wyborach swoich przedstawicieli reprezentujących ich poglądy w rządzie. Ponieważ ludzie mają różne poglądy, występują często konflikty bo wszyscy mogą upominać się o swoje prawa. Zasadnicze decyzje podejmowane są większością głosów. Sprawy mniejszości narodowych, religii, przekonań, prawdy czy fałszu praw naukowych nie mogą być rozstrzygane większością losów. Cechą charakterystyczną demokracji jest wolność i równość. W demokracji ludzie są równi wobec prawa, nie dotyczy to równości społecznej.
Demokracja to wynik roawoju społeczeństwa. Muszą być pewne warunki dla jej rozwoju: odpowiedni poziom wykształcenia obywateli, osiągnięty pewien poziom dostatku społecznego, dana możliwość wyrażania swoich postaw politycznych, wolność zrzeszania się.
Demokracja wyborcza jest tam gdzie wola ludu jest podstawą i legitymacją władzy – władza wybierana jest przez ten lud w wolnych, powszechnych wyborach odbywających się regularnie co pewien określony czas. Każdy jest traktowany tak samo przez prawo, mieszkańcy mają możliwość korzystania z praw człowieka, każdy ma prawo do uczciwego procesu. Władze działają w ramach konstytucji, władza stara się aby sądy działają sprawnie, mniejszości są szanowane.


Prawo a inne rodzaje norm postępowania
Prawo to zespół norm postępowania pochodzących od państwa, na straży przestrzegania których stoi państwo, regulujących stosunki społeczne najważniejsze z punktu widzenia państwa (jego interesów).
Prawa nauki
Prawo tworzone przez państwo ma być skuteczne. Nie może być np. tworzone sprzeczne z prawami nauki. Prawa nauki odzwierciedlają pewne przebiegi i stany niezależne od człowieka. Odróżniamy nauki przyrodnicze i humanistyczne. Nauki przyrodnicze działają poza świadomością ludzi. Dlatego wszelkie normy prawne nie mogą stanowić reguł zachowań sprzecznych z prawami nauki i aktualnym stanem techniki. Nie rodziłyby one obowiązku prawnego.
Nauki humanistyczne, a zwłaszcza społeczne są regulowane przez zachowania ludzi, z ich świadomością. W przypadku tych nauk mogą obowiązywać normy sprzeczne z nimi.
Prawa nauki nie są uwarunkowane prawem, natomiast prawo musi się dostosować do praw nauki.
Normy techniczne

Norma techniczna to wypowiedź określająca zachowanie adresata w procesie produkcji i wykorzystywania dóbr. Regulują stosunki między ludźmi w sferze produkcji i wykorzystywania dóbr materialnych w celu najbardziej racjonalnego wykorzystania sił przyrody. Są oparte na właściwościach rzeczy i prawach przyrody, uwarunkowane poziomem wiedzy i rozwojem techniki. Istnieją w każdej dziedzinie produkcji czy życia. Stosowanie się do nich przynosi wymierne korzyści, a ich ignorowanie przynosi ujemne skutki. Normy techniczne to np. wskazania medycyny co do diagnozowania, agrotechniki, zootechniki, receptury sporządzania i przyjmowania leków, normy przechowywania produktów itp. Nie są one związane w jakiś sposób z określonym ustrojem społecznym, gospodarczym czy politycznym. Przestrzegane są dobrowolnie, wszystkim ludziom służą jednakowo. Prawo może nakazywać stosowanie tych norm np. stosowanie lepszych, doskonalszych norm gdy są gorsze, mniej skuteczne. Może przewidywać sankcje wobec tych, którzy się do nich nie stosują. Państwo jest zainteresowane w rozwijaniu i udoskonalaniu norm technicznych. Istnieją specjalne organy i instytucje państwowe zajmujące się rejestrowaniem, upowszechnianiem i kontrolą przestrzegania tych norm.

Normy obyczajowe: to reguła postępowania ludzi, która ukształtowała się w ich świadomości pod wpływem nawyku, w wyniku wielokrotnego powtarzania w określonych okolicznościach tych samych zachowań. (Regulują zachowanie w domu, pracy, w szkole itd.) Normy te nie oceniają zachowań, nie wartościują. Określają raczej co wypada lub nie wypada robić. Obyczaje kształtują się we wszystkich sferach życia. Mają najczęściej zasięg lokalny. Przestrzeganie tych norm jest z reguły dobrowolne. Na straży ich przestrzegania stoi opinia publiczna danego środowiska. Prawo stanowione najczęściej nie odnosi się do norm obyczajowych, istnieje między nimi ostra granica. Mają one odzwierciedlenie z prawie zwyczajowym. Są to normy obyczajowe uznawane przez państwo, które zmieniają jej charakter na normę prawną. Uznanie to może być dokonane przez jakikolwiek organ państwowy. Państwa szanują normy obyczajowe i z reguły nie zabraniają ich przestrzegania chyba, że są one sprzeczne z wartościami uznanymi przez państwo lub prawem obowiązującym w państwie. Czasem regulują postępowanie ludzi normami stanowionymi odmiennie niż normy zwyczajowe. Dzieje się to np. w przypadku modernizacji gospodarki, życia społecznego kiedy konieczne jest wykorzenienie norm obyczajowych np. dobrowolność zawierania małżeństw w krajach gdzie zwyczajem było kupowanie czy porywanie przyszłej żony. Normy prawa stanowionego są bardziej dokładne, bardziej precyzyjne niż obyczajowe i nimi się je zastępuje.
Moralność: to historycznie ukształtowany zespół norm postępowania, wg których ocenia zachowanie ludzi wobec siebie, społeczeństwa, państwa i innych organizacji społecznych, oraz przyrody jako dobre lub jako złe czyli aprobowane lub dezaprobowane. Moralność zmienia się na przestrzeni dziejów wraz ze zmianami w psychice człowieka. Normy moralne odnoszą się do zachowań człowieka nie tylko zewnętrznych ale i jego przeżyć emocjonalnych. W różnych klasach społecznych istnieje różny sposób oceniania dobra czy zła. Ale żyjąc w tym samym okresie czasowym występują też wspólne zespoły norm moralnych. Są one elementarnymi normami moralnymi danego społeczeństwa. Pewne normy moralne są uznawane na wszystkich szczeblach rozwoju: miłość matki do dziecka itp. Przestrzeganie norm moralnych jest wynikiem sumienia człowieka, na straży jej przestrzegania stoi opinia społeczna, która potępia tych, co nie przestrzegają norm moralnych. Są wpajane w procesie wychowania i przyjmowane jako własne.

Rządzący państwem mają skłonność narzucać swoje normy moralne wg twierdzenia, że co jest dobre dla rządzących jest dobre dla innych. Normy moralne mają znacznie szerszy zakres regulacji niż normy prawne ale są one bardziej ogólne. Istnieją sfery zachowań regulowanych tylko przez normy moralne (np. stosunki w rodzinie) oraz takie które reguluje zarówno prawo jak i normy moralne. Często obie normy są zbieżne, pokrywają się w części, która dotyczy wzoru zachowania za pożądany. Konsekwencje naruszenia stosowane przez państwo i przez społeczeństwo tych norm też najczęściej się uzupełniają, wzmacniają się swego oddziaływania. Normy prawne, będące jednocześnie normami moralnymi określane są przez społeczeństwo jako normy słuszne. Prawo wpływa na kształtowanie moralności, przyjmuje się, że to co jest potępiane prawnie, jest potępiane z punktu widzenia moralności. Kodeks cywilny każę szanować zasady współżycia społecznego, w których zawarte są normy moralne, te dotyczące zachowań zewnętrznych w stosunku do innych ludzi, a które nie są normami prawnymi. Są one dodatkowym kryterium oceny postępowania ludzi.

Normy organizacji społecznych: to wszelkie normy pochodzące od tych organizacji, poza normami prawnymi, które niektóre organizacje mogą tworzyć z pełnomocnictwa państwa. Zawarte są przede wszystkim w ich statutach, uchwałach ich władz naczelnych i terenowych. Wskazują cele i zadania członków, strukturę wewnętrzna organizacji, ich stosunek do państw i innych organizacji. Czym różnią się od norm prawnych: powstają za sprawa organizacji (nie państwa), wyrażają interesy tej organizacji, ich przestrzeganie jest kontrolowane przez organizację, może ona wykorzystywać środki oddziaływania tylko jej dostępnych. Cechy wspólne: są zespołem norm postępowania, są formułowane precyzyjnie, kodyfikowane, nieraz brzmią jednakowo jako normy prawne. Nie mogą one być sprzeczne z obowiązującym prawem, państwo wyraża zgodę na powstanie danej organizacji społecznej, często wymagana jest zgoda państwa na jej statut i niektóre akty normatywne. Organizacje muszą rejestrować swoje istnienie.

Duży wpływ na prawo w państwie wywierają też normy organizacji wyznaniowych np. Kościoła katolickiego, islamu, partii politycznych rządzących w danym państwie jak i związków zawodowych. Normy organizacji społecznych wpływających na prawo, to normy skierowane na zewnątrz. Państwo dość szeroko uznaje obecnie pewne normy organizacji społecznych za normy prawa, jest to wyraz uspołecznienia prawa, zbliżania go do określonych kręgów społecznych.