Upośledzenie umysłowe

Upośledzenie umysłowe


Pojęcie upośledzenia umysłowego- przegląd poglądów

Pojęcie upośledzenie umysłowe używane jest zamiennie z terminem niedorozwój umysłowy lub niepełnosprawność intelektualna inaczej oligofrenia.
Demencja-otępienie; gdy ktoś rodzi się zdrowy, a następnie w skutek chorób, urazów zmniejsza się stopień inteligencji, może się pogłębiać.

Zdaniem Z. Sękowskiej pojęcie upośledzenie umysłowe jest bardzo szerokie zarówno ze względu na zróżnicowanie stopnia upośledzenia umysłowego, które obejmuje, jak i ze względu na zaburzenia zachowania, motywacji, emocjonalności i dysfunkcje jakie im towarzyszą. Upośledzenie umysłowe odnosi się nie tylko do sfery poznawczej człowieka, ale obejmuje całą jego osobowość.

Według A.M. Clarke i A.D.B Clarke niedorozwój umysłowy oznacza funkcjonowanie intelektu poniżej przeciętnej, upośledzenie powstaje w okresie rozwojowym i towarzyszy mu obniżenie zdolności przystosowania się.

Terminem niedorozwój umysłowy inaczej oligofrenia J. Kostrzewski nazywa te przypadki upośledzenia umysłowego, które powstały w okresie rozwojowym. Z kolei terminem upośledzenie umysłowe określa jako istotnie niższy od przeciętnego ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego występujący łącznie z upośledzeniem w zakresie przystosowania się oraz zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym.

Zdaniem A. Lewickiego „oligofrenia jest to zahamowanie lub upośledzenie rozwoju psychicznego, wrodzone albo bardzo wcześnie nabyte, prowadzące często do zaburzeń w przystosowaniu społecznym.”

Definicja K. Kirejczyka określa upośledzenie umysłowe jako istotnie niższy od przeciętnego w danym środowisku, globalny rozwój umysłowy jednostki, z nasilonymi równocześnie trudnościami w zakresie uczenia się i przystosowania, spowodowany we wczesnym okresie rozwojowym przez czynniki: dziedziczne, wrodzone i nabyte po urodzeniu, wywołujące trwałe zmiany w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego.

Według J. Doroszewskiej trudność zdefiniowania niedorozwoju umysłowego wynika z faktu, iż jest on pewnego rodzaju koncepcją społeczną, zależną od zmiennego progu tolerancji społecznej. Według autorki upośledzenie umysłowe jest skomplikowane w swych powiązaniach biospołecznych. Zarówno z różnorodnych przyczyn, jakie leżą u jego podstaw, jak i wielorakich objawów, a także ze względu na nieraz trudny do przewidzenia jego dynamizm, a więc i prognozę.

Z kolei M. Kościelska podaje, iż: „Upośledzenie umysłowe traktuje się nie jako zaburzenie organiczne, ale psychologiczne; jako stan, do którego się dochodzi w rezultacie nieprawidłowego procesu rozwojowego.” Zgodnie z myślą autorki upośledzenie umysłowe jest stanem, który w głównej mierze jest wynikiem zablokowania aktywności poznawczej dziecka i właściwego korzystania z doświadczeń.
Z wymienionych wyżej definicji wynika, iż istota upośledzenia umysłowego zawiera się w kilku aspektach:

- upośledzenie powstaje w okresie rozwojowym,
- ma różnorodną etiologię.
- upośledzenie umysłowe odnosi się nie tylko do niższego ogólnego poziomu funkcjonowania intelektualnego, lecz obejmuje również całą osobowość,
- upośledzenie umysłowe ogranicza zdolność przystosowania społecznego.

Współczesne ujęcie upośledzenia umysłowego jest wielostronne i bardzo szerokie, uwzględnia bowiem nie tylko zaburzenia sfery intelektualnej, poznawczej, ale także emocjonalnej i wolicjonalnej. Takie kompleksowe spojrzenie na upośledzenie umysłowe opiera się na holistycznej teorii człowieka o jedności ciała, psychiki, intelektu. Dysfunkcja jednej ze sfer oznacza zaburzenie, niepełnosprawność człowieka jako całości. Jednocześnie należy sądzić, że pomoc osobie niepełnosprawnej ma większe szanse powodzenia, jeżeli zdołamy ogarnąć możliwie wszystkie aspekty jej funkcjonowania.

Globalne i parcjalne dysfunkcje intelektualne

J. Kostrzewski dzieli dysfunkcje intelektualne na:

Globalne - poziom wszystkich sprawności intelektualnych tworzących inteligencję jest istotnie niższy od przeciętnego:
. upośledzenie umysłowe:
- niedorozwój umysłowy (oligofrenia)
- ogólne otępienie (demencja)
. zahamowanie rozwoju intelektualnego
. obniżenie poziomu intelektualnego
. opóźnienie rozwoju intelektualnego

Parcjalne - jeżeli przy prawidłowym ogólnym poziomie funkcjonowania intelektualnego odbiega od normy jedna, dwie lub kilka funkcji:
. upośledzenie określonej funkcji
. zahamowanie rozwoju określonej funkcji
. opóźnienie rozwoju określonej funkcji
. obniżenie poziomu rozwoju określonej funkcji




Kryteria upośledzenia umysłowego

Na różnorodność klasyfikacji wpływają różne kryteria podziału:
- pedagogiczne
- psychologiczne
- ewolucyjne
- społeczne
- medyczne
Kryterium pedagogiczne bierze pod uwagę możliwości wychowania i nauczania dzieci upośledzonych umysłowo.
Kryterium ewolucyjne polega na tym, iż badacz porównuje poziom rozwoju czynności orientacyjno – poznawczych, intelektualnych, emocjonalnych, motywacyjnych, wykonawczych, w tym poziom rozwoju mowy, rozwoju motorycznego itp. badanego dziecka z poziomem wymienionych czynności prawidłowo rozwijającego się dziecka .
Kryterium psychopedagogiczne uwzględnia całą osobowość dziecka, dokonuje się pomiaru stopnia rozwoju intelektualnego .
Kryterium medyczne przyjmuje prowadzony w 1968r. podział ustalony przez WHO i opiera się na liczbie odchyleń standardowych, dzielącej opisywaną grupę od przeciętnej, przy średniej równej 100 i odchyleniu standardowym równym 16. Obowiązującej obecnie IX Rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów wartości graniczne zaokrąglono z przyczyn praktycznych.
Współczesny podział wyróżnia 4 stopnie:
- upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim (I.I=50-70)
- upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym (I.I=35-49)
- upośledzenie umysłowe w stopniu znacznym (I.I=20-34)
- upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim (I.I<20).

Tredgold odwołuje się do trzech kryteriów, definiując niedorozwój umysłowy jako stan, w którym umysł nie osiągnął normalnego rozwoju:
· oceny wyników w nauce szkolnej
· inteligencji
· przystosowania biologicznego i społecznego,


E. Doll znalazł 6 kryteriów istotnych dla pojęcia niedorozwoju umysłowego, a mianowicie:
· niedojrzałość społeczna,
· niska sprawność umysłowa,
· opóźnienie rozwojowe,
· zahamowanie,
· pochodzenie konstytucjonalne,
· nieodwracalność upośledzenia.

J. Mazurkiewicz wyróżnia trzy kryteria:

· psychologiczne – poziom uwagi i mowy,

· ewolucyjne – porównanie poziomu umysłowego dziecka niedorozwiniętego z dzieckiem normalnym,

· społeczne – mierzące stopień upośledzenia umysłowego.

Ch. Skinder wymienia 3 kryteria:
· nieadekwatne społeczne przystosowanie się
· zmniejszona zdolność uczenia się
· powolne tempo dojrzewania

Klasyfikacja upośledzenia umysłowego

Zgromadzenie Ogólne Światowej Organizacji Zdrowia uchwaliło nowelizację klasyfikacji upośledzenia umysłowego, obowiązującą od 1 stycznia 1968r. Podstawą klasyfikacji jest skala o średniej 100 i odchyleniu standardowym 16.

Wyróżniamy cztery stopnie upośledzenia umysłowego:

1) lekki niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 52-67, mieszczący się między dwoma i trzema odchyleniami standardowymi;

2) umiarkowany niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 36-51, mieszczący się między trzema i czterema odchyleniami standardowymi;

3) znaczny niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 20-35, mieszczący się między czterema i pięcioma odchyleniami standardowymi;

4) głęboki niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 0-19, mieszczący się między pięcioma i większą liczbą odchyleń standardowych.

Nowa klasyfikacja psychologiczna ma dużo zalet. W wielu krajach i w literaturze utrzymuje się nadal jednak klasyfikacja tradycyjna oparta również na ilorazie inteligencji, ale wyróżniająca trzy stopnie upośledzenia umysłowego:

1) idiotyzm (iloraz inteligencji 0-19),

2) imbecylizm (iloraz inteligencji 20-49),

3) debilizm (iloraz inteligencji 50-59).

Upośledzenie umysłowe wg Kostrzewskiego to: „ istotnie niższy od przeciętnego, co najmniej o dwa odchylenia standardowe, poziom funkcjonowania intelektualnego o charakterze globalnym wraz z zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i przystosowania społecznego, spowodowane przez czynniki genetyczne i egzogeniczne na podłożu względnie trwałych zmian w ośrodkowym układzie nerwowym.”

Natomiast klasyfikacja upośledzenia umysłowego oparta na ilorazie inteligencji wg Wechslera kształtuje się tak:


Klasyfikacja upośledzenie umysłowego wg Wechslera.

STOPIEŃ ROZWOJU UMYSŁOWEGO
WECHSLERA
ROZWÓJ PRZECIĘTNY(odchylenie mniejsze, równe 1) 85-110
ROZWÓJ NIŻSZY NIŻ PRZECIĘTNY(odchylenie od -1 do -2 ) 70-84
NIEDOROZWÓJ UMYSŁOWY LEKKI(odchylenie od –2 do –3) 55-69
NIEDOROZWÓJ UMYSŁOWY UMIARKOWANY(odchylenie od –3 do –4) 40-54
NIEDOROZWÓJ UMYSŁOWY ZNACZNY(odchylenie od –4 do –5) 25-39
NIEDOROZWÓJ UMYSŁOWY GŁĘBOKI 0-24

Inne podziały upośledzenia umysłowego są oparte na etiologii:
1. upośledzenie pierwotne-uwarunkowane genetycznie
2. upośledzenie wtórne- w wyniku zmian chorobowych

Klasyfikacja pedagogiczna :
1. dzieci prawie niewychowane
2. dzieci małowychowalne
3. dzieci wychowalne
4. dzieci szkolne

Klasyfikacja psychiatryczna

1. małogłowie
2. wodogłowie
3. matołectwo
4. zespół Downa i inne…

Diagnoza upośledzenia umysłowego

Zasadniczym objawem upośledzenia umysłowego jest istotnie niższy od przeciętnego ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego występujący łącznie z istotnymi ograniczeniami w zakresie funkcjonowania przystosowawczego, a przynajmniej w zakresie dwóch spośród sprawności:
- porozumiewania się,
- troski o siebie,
- sprawności społeczno – interpersonalnej,
- korzystania ze środków zabezpieczenia społecznego,
- kierowania sobą,
- wykonywania pracy,
- sposobu organizowania czasu wolnego oraz troski o zdrowie i bezpieczeństwo.

Stopnie upośledzenia:

- Lekkie I.I.= 52 - 67
- Umiarkowane I.I.= 36 - 51
- Znaczne I.I.= 20 - 35
- Głębokie I.I.= 0 - 19

Upośledzenie umysłowe uwarunkowane jest wieloma przyczynami i powinno być traktowane jako skutek różnych patologicznych procesów prowadzących do uszkodzeń w ośrodkowym układzie nerwowym.

W diagnostyce upośledzenia umysłowego istnieją dwa podejścia:

1. Diagnoza psychometryczna – opiera się wyłącznie na uzyskanym wyniku badań ilorazu inteligencji lub też ilorazie dojrzałości społecznej, bez uwzględnienia całokształtu badań.
2. Diagnoza kliniczna – opiera się na całokształcie badań psychologiczno – pedagogiczno – lekarskich, wybiegających znacznie poza dane testowe (wywiad, obserwacja, badanie tempa uczenia się, cech osobowości).

Metody diagnozowania inteligencji:

- Psyche Cattell Infant Inteligence Scale – służy do pomiaru inteligencji dzieci od 1 roku do 30 miesięcy oraz starszych dzieci upośledzonych umysłowo, bada reakcje na przedmioty, bodźce dźwiękowe, umiejętność wykonywania prostych zadań.
- Skala Stanford – Bineta – służy do pomiaru inteligencji dzieci od 2 lat, młodzieży i dorosłych (posiada cztery wersje). Umożliwia pomiar zdolności rozumowania, percepcji wzrokowo – ruchowej, rozumienia arytmetycznego, pamięci i koncentracji, wnioskowania.
- Skala Wechslera – przeznaczona dla dzieci w wieku 3,10 do 6,6 lat. Składa się ze skali słownej (wiadomości, rozumienie, arytmetyka, podobieństwa, słownik i test zastępczy: pamięć zdań) i wykonawczej (braki w obrazkach, domek zwierząt, klocki, figury geometryczne, labirynty). Dla dzieci od 5,0 do 15,11 również składa się ze skali słownej (wiadomości, rozumienie, arytmetyka, podobieństwa, słownik, pamięć cyfr) oraz wykonawczej (braki w obrazkach, porządkowanie obrazków, klocki, symbole figur i cyfr, labirynty. Istnieje również wersja dla dorosłych i młodzieży od 16 lat. Skala pozwala ustalić czy mamy do czynienia z globalnym, równomiernym upośledzeniem, czy z parcjalnymi deficytami, czy też uszkodzeniem mózgu.
- Skala Grace Arthur – służy do pomiaru poziomu sprawności intelektualnych osób słyszących i głuchych w wieku od 5 do 59 lat.
- Skala Leitera – służy do badania upośledzenia słuchu, jak i osób słyszących w wieku od 2 do18 lat.



Czynniki powodujące lekkie upośledzenie umysłowe

1. Lekkie upośledzenie umysłowe rzadko bywa spowodowane jednym znanym czynnikiem etiologicznym, na ogół mamy do czynienia z uwarunkowaniami wieloczynnikowymi.
2. W upośledzeniu lekkim rzadko spotykamy się z objawami neurologicznymi, wskazującymi na organiczne uszkodzenie układu nerwowego.
3. Współczynnik korelacji pomiędzy ilorazem inteligencji rodziców i dzieci jest bliski 0,5.
4. 95% rodziców dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym pochodzi z warstw społecznych o najniższym wykształceniu i najniższym statusie. Uważa się, że 80% lekkiego upośledzenia umysłowego zaliczyć można do tzw. upośledzenia rodzinno-kulturowego. W występowaniu tego typu upośledzenia odgrywają rolę zarówno czynniki rodzinne-często również genetyczne, jak i środowiskowe

Epidemiologia

Najczęściej stosuje się dwa wskaźniki epidemiologiczne: zapadalność, tzn. liczbę nowych przypadków danego zaburzenia pojawiającego się w populacji w ciągu roku, oraz wskaźnik rozpowszechnienia, wskazujący na liczbę wszystkich przypadków istniejących w populacji w danym momencie lub w określonym czasie. Wszystkie te wskaźniki wyraża się w stosunku do liczby populacji np. na 1 tysiąc mieszkańców. Jeżeli chodzi o upośledzenie umysłowe, to najczęściej stosowany jest wskaźnik rozpowszechnienia. Wskaźniki epidemiologiczne upośledzenia umysłowego zależą od bardzo wielu czynników-jednym z nich jest przyjęta definicja upośledzenia.
Innym źródłem zmienności w badaniach epidemiologicznych jest różnica stosowanych metod. Autorzy, którzy zbierają dane o tzw. rozpowszechnieniu administracyjnym, lub rejestrowanym na podstawie danych z takich źródeł, jak placówki służby zdrowia, pomocy społecznej, oświatowej itd., uzyskują z reguły niższe rezultaty aniżeli autorzy badań terenowych. Paradoks upośledzenia umysłowego polega na tym, że w większości społeczeństw cywilizowanych wskaźnik rozpowszechnienia upośledzenia umysłowego u dzieci w wieku obowiązku szkolnego wynosi 2-3%, jeśli natomiast badać ten wskaźnik w całej populacji , uzyskuje się wynik około 1%. Ta rozbieżność wskaźników związana jest z faktem, że większość lekko upośledzonych umysłowo, którzy w szkole maja trudności z opanowaniem programu normalnego i mogą wymagać szkolenia specjalnego, po osiągnięciu dojrzałości może funkcjonować na poziomie lekkiej normy i „ wtapiać się” w populację generalną
Istniejące dane wskazują na to, że postęp cywilizacji, postęp higieny i medycyny wpływa w różnym stopniu na wskaźniki epidemiologiczne dotyczące upośledzenia umysłowego-z jednej strony prowadzić może do zmniejszenia zapadalności, z drugiej zaś poprzez wzrost przeżywalności niektórych typów upośledzonych może wpływać na wzrost wskaźników rozpowszechnienia.