Upośledzenie umysłowe

Niepełnosprawność intelektualna towarzyszy ludziom od chwili pojawienia się człowieka na Ziemi. W toku ewolucji spotykamy się z różnym nastawieniem do tego rodzaju ułomności: od tolerowania, poprzez pozbawianie takich ludzi życia, aż do charytatywnej opieki mającej na celu zapewnienie im podstawowych warunków egzystowania. Jest to niepełnosprawność obarczona największą liczbą mitów i stereotypów niemających nic wspólnego z rzeczywistymi cechami indywidualnych osób. Stereotypy te wywierają destrukcyjny wpływ na postawy społeczne, a co za tym idzie na sposób traktowania osób dotkniętych tą niepełnosprawnością. Negatywne nastawienia odbierają szanse rozwojowe. Pozytywne zaś, związane z wiedzą i konkretnymi działaniami są czynnikami niezbędnymi do tworzenia takim ludziom warunków do niezależnego i aktywnego życia. A to właśnie warunkuje nasze człowieczeństwo, nasze ja, tu i teraz.
W literaturze istnieją rozmaite koncepcje dotyczące istoty upośledzenia umysłowego. Wyróżnia się trzy okresy charakteryzujące się odmiennymi poglądami dotyczącymi tej dysfunkcji organizmu. Pierwszy okres to poglądy z XIX wieku. Wówczas traktowano je jako wynik działania sił nadprzyrodzonych. Drugi okres odnosi się do koncepcji powstałych pod koniec XIX i w XX wieku. Tu pojmowano je jako jednostkę chorobową, niezmienną i statyczną w sensie kliniczno-pedagogicznym. Oznaczało to, iż osoby upośledzone nie mogą stać się jednostkami aktywnymi i biorącymi czynny udział w życiu społecznym. Punktem zwrotnym stało się odkrycie norweskiego biochemika Foliinga, który w 1934 roku zwrócił uwagę na zjawisko zaburzeń w przemianie materii jako przyczynę upośledzenia. Od tego momentu zaczął się trzeci okres obejmujący kilka ostatnich dziesięcioleci. Dostrzeżono wówczas możliwości rehabilitacji i rewalidacji osób upośledzonych umysłowo. Obecnie diagnoza nie jest już aktem jednorazowym. Jest procesem, w którym uwzględnia się zarówno indywidualne defekty jednostki jak i jej możliwości rozwojowe. Rozpoznanie takie opierane jest na kompleksowych badaniach psychologiczno-pedagogiczno-lekarskich.

Przyjście na świat niemowlęcia wywołuje najczęściej powszechną radość. Umieszczone w troskliwym, przychylnym i pełnym miłości otoczeniu dziecko może rozwijać swoje fizyczne umiejętności, ujawniać psychiczne możliwości i zaspakajać duchowe potrzeby. Jednak, jeśli normalny proces rozwoju zostanie zakłócony poprzez niepełnosprawność, pojawiają się różne problemy z dzieckiem i jego otoczeniem. Uzmysłowienie sobie, iż dziecko jest niepełnosprawne burzy w świadomości rodziców spokój i plany na przyszłość. Stają oni na drodze pełnej niewiadomych, często pozostawieni są samym sobie, obwiniają się nawzajem i w końcu zaczynają maraton od specjalisty do specjalisty w poszukiwaniu ratunku. Ale i tam nie zawsze znajdują zrozumienie i konkretną pomoc w rozwiązywaniu codziennych problemów związanych z wychowywaniem dziecka „innego”.
Upośledzenie umysłowe definiowane jest jako pojęcie zbiorcze dla wszystkich stanów wrodzonego, niskiego poziomu inteligencji. Niższa niż przeciętna sprawność intelektualna, która powstała w okresie rozwojowym i jest związana z jednym lub więcej zaburzeniami w okresie dojrzewania (do 18 roku życia), uczenia się lub społecznego przystosowania.
Niedorozwój umysłowy głęboki powodowany jest ogólnie albo na podłożu genetycznych zaburzeń metabolicznych (tzw. pierwotne), albo w wyniku uszkodzeń mózgu powstałych w czasie ciąży (wtórne) lub po urodzeniu (nabyte). W szczególności zaś poprzez nieprawidłowości genowe i chromosomowe, infekcje bakteryjne i wirusowe, bloki metaboliczne, zmartwicę płodu, mechaniczne uszkodzenie mózgu, choroby zakaźne oraz niewłaściwe postępowanie lekarskie.
W zależności od przyczyn leczenie jest tu mniej lub bardziej stosowane.
Upośledzenie umysłowe dotyczy aż 3% noworodków i 1% ogólnej populacji. Tak naprawdę przyczyny tego zaburzenia są znane jedynie w 50-70% przypadków. W Polsce upośledzenie umysłowe dotyczy około 70% ogółu niepełnosprawnych.
Według klasyfikacji stopnia upośledzenia umysłowego opartego na ilorazie inteligencji upośledzenie umysłowe znaczne definiuje się przy ilorazie od 20 do 35, a upośledzenie umysłowe głębokie od 0 do 19.
Postacie kliniczne niedorozwoju umysłowego, czyli oligofrenii mają pewne cechy wspólne. Wyróżnia się cztery takie cechy.Pierwszą cechą jest tzw. rozlany charakter, co powoduje niedorozwój całej osobowości. Drugą cechą jest niedorozwój różnych form czynności np. myślenia abstrakcyjnego. Trzecią cechą jest globalność deficytu prowadząca do różnych dewiacji. Czwarta cecha to zaburzony związek między dwoma układami sygnałów (przewaga pierwszego nad drugim). Sprawia to, że skojarzenia upośledzonych umysłowo mają charakter pierwszosygnałowy, a myślenie ich jest nieprawidłowe. Natomiast na skutek słabo rozwiniętego drugiego układu sygnałowego zaburzony jest system słowny. Mała aktywność dziecka, niedostateczne interesowanie się otoczeniem wpływa na słaby rozwój mowy aktywnej, co dalej powoduje ograniczony zasób słów.
Innym znaczącym, negatywnym defektem intelektualnym jednostek upośledzonych jest trudność w zakresie przewidywania, a bez tej umiejętności upośledzony nie jest w stanie poprawnie myśleć i zachowywać się.
Im większe upośledzenie umysłowe tym też większy stopień upośledzenia fizycznego. Jeśli chodzi o sferę emocjonalną osoby takie reagują wyłącznie na przeżycia bezpośrednio ich dotyczące. Brak zaś u nich dążenia do jakiegokolwiek poznania.
Podsumowując dzieci upośledzone umysłowo różnią się od swoich przeciętnie rozwijających się rówieśników pod wzglądem możliwości w zakresie rozwoju procesów poznawczych, percepcyjnych i emocjonalnych. Znacznie częściej występują u nich różne wady wzroku i słuchu, upośledzenie narządów ruchu, zburzenia mowy oraz niektóre choroby np. padaczka. W wyniku tego osoby upośledzone w stopniu głębokim nie są w stanie przekroczyć okresu inteligencji zmysłowo-ruchowej. Dochodzą tu też problemy z dostępem do urządzeń technicznych, usprawniających życie - takich jak: aparat słuchowy, okulary, buty ortopedyczne, stół pionizujacy czy wózek inwalidzki. Specjalnym problemem zdrowotnym zwłaszcza osób głęboko upośledzonych jest niedostępność opieki stomatologicznej, a co za tym idzie nieuchronne zepsucie uzębienia, prowadzące do ekstrakcji całego uzębienia. W ogóle wciąż mało jest lekarzy odpowiednio przygotowanych do postępowania z pacjentami o takiej dysfunkcji umysłowej.
W tej grupie niepełnosprawnych ( upośledzonych znacznie i głęboko) ujawnia się ogromną różnorodność pod względem możliwości osiągnięcia sprawności poszczególnych funkcji. Osoby znacznie upośledzone w porównaniu z głęboko upośledzonymi lepiej spostrzegają otaczającą rzeczywistość. Jednak w porównaniu z jednostkami o prawidłowym rozwoju spostrzeżenia ich są niedokładne i nie odzwierciedlają otaczającej rzeczywistości. Proces ten przebiega wolno i niedokładnie. Obserwuje się, więc wśród nich albo całkowity brak percepcji, albo pewna tylko zdolność do spostrzegania czynności i sytuacji. Głębokie upośledzenie powoduje ogromne trudności w zapamiętywaniu oraz odtwarzaniu tego, co zapamiętano. Trudności w odtwarzaniu spowodowane są częściowo ubogim zakresem słownictwa. Osoby dorosłe potrafią po jednorazowym usłyszeniu powtórzyć zdanie złożone z dwunastu sylab oraz cztery cyfry. Potrafią odnaleźć cztery spośród pięciu ukrytych na ich oczach przedmiotów, zapamiętać trzy proste polecenia i wykonać je w podanej kolejności. Jednak różnice występujące pod względem pamięci rozwijają się w tej grupie od zupełnej niezdolności do zapamiętania jakichkolwiek treści, aż do utrzymania tych treści przez dłuższy czas. Upośledzenie umysłowe głębokie charakteryzuje się też występowaniem uwagi mimowolnej a brakiem uwagi dowolnej. Uwaga mimowolna kieruje się na przedmioty i czynności budzące żywe zainteresowanie, ale jej trwałość jest bardzo słaba. Znacznie upośledzeni umysłowo potrafią porównywać ze sobą dwa przedmioty i powiedzieć, który z nich jest większy, mniejszy, czy krótszy, dłuższy. Potrafią porównać dwa przedmioty pod względem estetycznym i wskazać, który jest ich zdaniem ładniejszy. Potrafią dostrzegać podobieństwa i różnice pomiędzy pojęciami. Są w stanie zdefiniować proste pojęcia typu rower czy jabłko i powiedzieć, do czego służą. Rozróżniają proste kształty geometryczne. Potrafią przerysować trójkąt, koło, kwadrat nawet dom. Niektórzy z nich potrafią nauczyć się rozpoznawania i pisania łatwych wyrazów.
W zakresie umiejętności komunikacyjnych występują znaczne różnice indywidualne związane także z charakterem danej osoby: od braku zdolności rozumienia melodii słów i wydawania artykułowanych dźwięków do rozumienia poleceń, a nawet porozumiewania się za pomocą 2-3 wyrazowych zdań. Pod względem zdolności do wyrażania potrzeb psychicznych również występuje wyraźne zróżnicowanie – od braku zdolności do wyrażania przeżyć w tej dziedzinie, do wyraźnego ujawniania potrzeb psychicznych, w tym przynależności, miłości i uznania.
Podobnie jest z czynnościami fizjologicznymi, Poza prostymi odruchami zdarza się, że osoby takie są w stanie wykonywać nawet proste czynności porządkowe.

Najważniejszym aspektem w życiu dziecka upośledzonego umysłowo jest zaspakajanie potrzeb psychicznych i fizycznych, ponieważ to jest podstawowym warunkiem jakiegokolwiek rozwoju. Należy pamiętać, że każdy żywy organizm reaguje na bodźce, dlatego, że ma określone potrzeby J.W.Thomas wymienia główne potrzeby psychiczne dziecka upośledzonego umysłowo. Zalicza do nich: potrzebę bezpieczeństwa, przeżyć i zmiany, uznania i zachowania szacunku do samego siebie. Według niego u osób upośledzonych w stopniu głębszym potrzeba poczucia bezpieczeństwa jest nadrzędną wobec innych potrzeb. Osoby takie, zwłaszcza dzieci potrzebują dużej stabilności kontaktów uczuciowych. Muszą one czuć, że są kochane przez rodziców takimi, jakie są. Z uczucia rodziców czerpią pewność siebie i nabierają wiary we własne siły. U osób upośledzonych lęk przed odtrąceniem uczuciowym jest bardzo silny ze względu na ograniczony krytycyzm i zdolność obiektywnej oceny sytuacji. Stabilność środowiska rodzinnego stanowi, więc bardzo ważny czynnik wpływający na zrównoważenie emocjonalne i zdrowie psychiczne dziecka. Jeśli dziecko jest akceptowane przez rodziców wówczas rodzina próbuje stworzyć takiemu dziecku optymalne warunki dla jego rozwoju, oprócz terapii czy rehabilitacji również przedszkole i dalej szkołę. Niekiedy bywa, że rodzice nie radzą sobie z tą sytuacją. Poszukują wówczas organizacji, która może im pomóc. W organizacjach takich odnajdują często przyjaciół mających podobne lub inne problemy z dziećmi. Dyskutują o terapii i o możliwościach pomocy swoim dzieciom. W 1991 roku w Warszawie powstała taka organizacja pod nazwa „Delta”. Jest to organizacja zrzeszająca przyjaciół dzieci z głębokimi zaburzeniami rozwojowymi, „Delta” ukierunkowała swoje działania zwłaszcza na zorganizowanie i prowadzenie szkoły dla dzieci upośledzonych w stopniu głębokim. Z jej inicjatywy w 1994 roku otwarto taka właśnie szkołę.
Mądrość rodziców to szansa dla rozwoju dziecka, która prowadzi do samorealizacji i szczęścia. Należy umożliwiać mu zaakceptowanie siebie mimo niesprawności. Najważniejszym jest jednak, aby rozwijać w nim poczucie bezpieczeństwa oraz akceptacji. Niezwykle istotnym stymulatorem rozwoju, który kształtuje poczucie własnej wartości jest aktywność dziecka. Pozwala ona odreagować przykre doświadczenia i powoli usamodzielniać się. Pozycja dziecka niepełnosprawnego zależy, więc od rodziny. Czy jest to rodzina patologiczna, czy kochająca i akceptująca wszystkich jej członków. Rodzinie patologicznej najczęściej takie dziecko jest zabierane, gdyż nie ma ono żadnych szans rozwoju. Trafia wówczas do zakładu opieki społecznej, gdzie ma zapewniona opiekę pielęgnacyjna i minimum rehabilitacyjne, jednakże bez możliwości oddziaływań pedagogicznych. Rodzina prawidłowa potrafi pokochać i zaakceptować takie dziecko. Nauczyć go kochać innych, szanować ludzi i samorealizować się. Należy jednak pamiętać, że po pierwsze bardzo trudno jest dostrzec do dziecka głęboko upośledzonego, ponieważ w jego mózgu są uszkodzenia, a my nie wiemy, jakie i dziecko takie często odbiega od wszelkich schematów, a po drugie jednostki takie nie są zdolne do samodzielnego życia i wymagają nieustannej opieki ze strony otoczenia. Mimo to dzieci takie żyją obok nas i są częścią naszego świata. Już w XVIII wieku wielki pedagog J.Amos Komenski pisał, iż należy kształcić dzieci upośledzone. Uważał, że nauczanie takie wymaga większego wysiłku i poświęcenia ze strony pedagoga, ale umysł upośledzonego dziecka jest jak dziurawe sito, przez które przelewa się wiedza. Ale jednak, mimo, iż tej wiedzy niewiele zostanie w tym sicie, to poprzez wychowanie i kształcenie można oszlifować i uszlachetnić jego umysł.

Upośledzenie umysłowe głębokie to czasami całkowita degradacja życia psychicznego. W skrajnych przypadkach osoby takie nie wykraczają poza poziom życia wegetatywnego. Opieka nad taka osobą jest bardzo wyczerpująca i wymagająca stosowania wielu zabiegów usprawniających i pielęgnacyjnych, dużej koncentracji uwagi i stałej obecności opiekuna.

Edukowanie takich dzieci skupiono wokół dwóch zagadnień: rozwijania umiejętności komunikowania się oraz nauki samodzielności i wiedzy o świecie. Ważne miejsce zajmuje tu terapia grupowa, która kładzie nacisk na rozwój społeczny dziecka. Obecnie w piśmiennictwie pedagogicznym zaczynają się pojawiać odniesienia dotyczące pozytywnych efektów pracy z dzieckiem upośledzonym umysłowo. J. Kielni twierdzi nawet, że postępy te mogą być nadspodziewanie duże. Przedstawia ona opracowany przez siebie model diagnozy, który może pomóc nauczycielom i terapeutom w przełamywaniu tych trudności. Wiele optymizmu pedagogicznego wnosi także M.Kościelska. Uważa ona, iż należałoby pojmować upośledzenie umysłowe nie tylko jako defekt intelektualny i sposób funkcjonowania, lecz tez jako proces formowania się osobowości.
W 1997 roku ukazało się rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie zasad organizowania zajęć rehabilitacyjno-wychowawczych dla dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim. Na mocy tego rozporządzenia w każdej placówce oświatowej, zakładach opieki zdrowotnej, domach wychowawczych można organizować zajęcia pedagogiczne dla dzieci głęboko upośledzonych. Obecnie można tylko dążyć do tego, aby zajęcia takie stawały się coraz bardziej powszechne. Należy pamiętać, że celem edukacji osób głęboko upośledzonych umysłowo jest ich wszechstronny rozwój na miarę ich indywidualnych możliwości oraz przygotowanie do codziennego życia tak, aby były zaradne, umiały sterować własnym zachowaniem i aby mogły, chociaż w minimalnym stopniu uczestniczyć w życiu społecznym.






LITERATURA:

1. A.M. Clarke „Upośledzenie umysłowe” PWN Warszawa 1969 r.
2. E. Domarecka-Malinowska „Edukacja głęboko upośledzonych umysłowo” WSPS Warszawa
3. M. Kościelska „Oblicza upośledzenia” PWN Warszawa !995 r.
4. S. Kowalik „Upośledzenie umysłowe” PWN Poznań 1989 r.
5. J. Sowa „Pedagogika specjalna w zarysie” Rzeszów 1997 r.
6. M. Szweda „Cechy rozwoju psychospołecznego osób z upośledzeniem umysłowym”
7. J. Wyczesany „Oligofrenopedagogika” Kraków 1998 r.