Źródła prawa powszechnie obowiązującego

„Źródło prawa” jest pojęciem wieloznacznym. Z jednej strony można je rozumieć bowiem jako czynniki wpływające na treść prawa, a więc np. wolę narodu czy prawodawcy; z drugiej strony – różne formy przekazu norm prawnych, ustanowionych bądź uznanych, a więc np. dokumenty, teksty czy inne przedmioty będące nośnikami tych informacji (treści).
„Do źródeł prawa powszechnie obowiązującego zaliczyć trzeba akty zawierające generalne i abstrakcyjne normy, które tworzą, zmieniają lub uchylają prawa i obowiązki obywateli i osób prawnych”. Zawierają ogólnie obowiązujące uregulowania. Adresaci norm prawnych, które zawierają te źródła, są różni, dlatego należy zaliczyć te normy do źródeł prawa powszechnie obowiązującego.
Na źródła prawa powszechnie obowiązującego w myśl art. 87 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 roku składają się następujące akty:
1) Konstytucja,
2) ustawy,
3) ratyfikowane umowy międzynarodowe,
4) rozporządzenia,
5) akty prawa miejscowego.

Konstytucja w hierarchii źródeł prawa powszechnie obowiązującego jest aktem normatywnym najwyższej rangi – jest ustawą zasadniczą. Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej. Wszystkie pozostałe źródła prawa powszechnie obowiązującego lub wewnętrznego muszą być zgodne z Konstytucją.
Konstytucja może być zmieniona tylko w trybie określonym w Konstytucji, więc tylko uchwaloną w jednakowym brzmieniu ustawę przez Sejm, a następnie przez Senat. O jej zmianę może wystąpić co najmniej 1/5 ustawowej liczby posłów albo Senat lub Prezydent RP, o czym mówi art. 235 ust. 1 Konstytucji. W myśl art. 235 ust. 4 Konstytucji, ustawę o zmianie Konstytucji uchwala Sejm większością co najmniej 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz Senat bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej ustawowej liczby senatorów.
Konstytucja określa hierarchiczny podział źródeł prawa powszechnie obowiązującego, ustala podstawowe wolności oraz prawa i obowiązki człowieka i obywatela, określa zasady funkcjonowania państwa (ustala trzy rodzaje władzy: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą) oraz zasady działania państwa w sytuacjach szczególnych zagrożeń, regulując podstawy regulacji trzech stanów: wojennego, wyjątkowego i klęski żywiołowej.
„Konstytucja określa kompetencje Prezydenta RP, Rady Ministrów (Rządu), Prezesa Rady Ministrów oraz ustala pozycję ministrów i innych członków rządu oraz wojewodów i samorządu terytorialnego w systemie organizacji państwa”.

Ustawa jest podstawowym aktem stanowienia prawa powszechnie obowiązującego. Ustawa wydawana jest przez Sejm RP. Konstytucja określa sposób opracowania i uchwalania ustawy oraz sposób i zakres współdziałania Sejmu z Senatem.
„Z inicjatywą uchwalenia ustawy może wystąpić grupa co najmniej 100 tys. obywateli, grupa co najmniej 15 posłów, Senat, Prezydent RP lub Rada Ministrów”.
Z inicjatywą ustawodawczą mogą wystąpić tylko ci obywatele, którzy mają prawo wybierania do Sejmu, tak przewiduje Konstytucja. Wnioskodawcy przedkładając Sejmowi projekt ustawy, przedstawiają skutki finansowe jej wykonania . Wyznaczają także swojego upoważnionego przedstawiciela do reprezentowania go w pracach nad złożonym projektem ustawy. Regulamin Sejmu określa sposób wykonywania inicjatywy ustawodawczej przez posłów, w tym liczbę posłów popierających projekt. Projekt ustawy składany jest na ręce Marszałka Sejmu w formie pisemnej.
Projekt ustawy powinien mieć dołączone uzasadnienie, które wyjaśniać powinno potrzebę i cel wydania ustawy, przedstawiać stan faktyczny dziedziny, która ma zostać unormowana, wykazać różnice między projektowanym stanem prawnym a dotychczasowym, wykazać przewidywane skutki społeczne, gospodarcze, finansowe i prawne oraz wskazać źródła finansowania.

Procedurę uchwalenia ustawy określa Konstytucja oraz Regulamin Sejmu i Senatu.
Sejm rozpatruje projekt ustawy w trzech czytaniach. Prawo wnoszenia poprawek do projektów ustaw w czasie ich rozpatrywania przez Sejm przysługuje wnioskodawcy projektu, posłom i Radzie Ministrów. Marszałek Sejmu może odmówić poddania pod głosowanie poprawki, która uprzednio nie była przedłożona komisji sejmowej. Wnioskodawca może wycofać projekt ustawy w toku postępowania ustawodawczego w sejmie do czasu zakończenia drugiego czytania projektu. Sejm uchwala ustawę zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, chyba że Konstytucja przewiduje inną większość. Uchwaloną ustawę Marszałek Sejmu przekazuje Senatowi, który w ciągi 30 dni może ją przyjąć bez zmian, uchwalić poprawki albo uchwalić odrzucenie jej w całości.

Po zakończeniu prac nad całokształtem ustawy wraz z wszystkimi zmianami, ustawa zostaje złożona na ręce Prezydenta RP przez Marszałka Sejmu w celu jej zatwierdzenia i podpisania. Prezydent ma 21 dni na podpisanie projektu ustawy i zarządza ogłoszenie jej w Dzienniku Ustaw RP, termin ten wydłuża się gdy Prezydent „zarzuci” niezgodność z Konstytucją tej ustawie i przedstawi ją do przeanalizowania przez Trybunał Konstytucyjny. Jeśli Trybunał Konstytucyjny stwierdzi powyższą niezgodność to Prezydent nie podpisze tej ustawy lecz gdy Trybunał Konstytucyjny uzna ustawę za zgodną z Konstytucją, to Prezydent nie może odmówić jej podpisania.

Prezydent również ma drugą możliwość przekazania takiej ustawy z umotywowanym wnioskiem do ponownego rozpatrzenia (może skorzystać z prawa veta) – wtedy przekazuje ją Sejmowi, który może ją ponownie uchwalić, lecz potrzebuje na to większości 3/5 głosów w obecności połowy ustawowej liczby posłów. Taką ponownie uchwaloną ustawę Prezydent podpisuje w ciągu 7 dni i zarządza jej opublikowanie w Dzienniku Ustaw RP.
Projekt ustawy uchwalony przez Radę Ministrów może być uznany przez nią za pilny i rozpatrywany jest w odpowiednio krótszym terminie. W myśl konstytucji termin rozpatrzenia takiej ustawy przez Sejm wynosi 14, zaś termin podpisania jej przez Prezydenta RP wynosi tylko 7 dni.
Projekt ustawy budżetowej musi być wniesiony przez Radę Ministrów co najmniej 3 miesiące przed rokiem budżetowym zaś termin uchwalenia poprawek w Senacie wynosi 20 dni. Prezydent ma 7 dni na podpisanie tej ustawy i nie ma on prawa do przekazania ustawy sejmowi do ponownego rozpatrzenia. Konstytucja nakłada także obowiązek na Trybunał Konstytucyjny orzeczenia o niezgodności tej ustawy w ciągu 2 miesięcy od dnia złożenia wniosku przez Prezydenta w Trybunale Konstytucyjnym.
Zgodnie z Konstytucją za pilne nie mogą być uznane następujące projekty ustaw:
a) podatkowa
b) dotycząca wyboru Prezydenta RP, Sejmu i Senatu oraz organów samorządu terytorialnego
c) regulująca ustrój i właściwość władz publicznych
d) dotycząca kodeksów
Przedmiotem ustawy może być każda sprawa wymagająca uregulowań określonymi przepisami. W myśl art. 8 Konstytucji ustawa nie powinna regulować przepisów, które są określone przez najwyższe prawo Rzeczpospolitej Polskiej – Konstytucję.
Warunkiem wejścia w życie ustawy jest jej ogłoszenie w określony sposób. Dawniej sprawę ogłaszania ustaw regulowała ustawa z 1950r. o wydaniu Dziennika Ustaw i Dziennika Urzędowego RP Monitor Polski . W myśl powyższego, wszystkie ustawy ogłasza się w Dzienniku Ustaw. Obecnie ogłaszanie aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych reguluje Dziennik Ustaw Nr 62 z 2000 roku, poz. 718 – tekst jednolity z późniejszymi zmianami.

Ratyfikowane umowy międzynarodowe – art. 87 ust. 1 Konstytucji zalicza ratyfikowane umowy międzynarodowe do źródeł prawa powszechnie obowiązującego. W myśl art. 91. ust. 1 Konstytucji, po ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw RP ratyfikowanej umowy międzynarodowej stanowi ona część krajowego – wewnętrznego, porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, wyjątkiem jest gdy jej stosowanie uzależnione jest od wydania ustawy. Umowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową .
Porównując treść art. 87 ust. 1 Konstytucji z jej art. 91 ust. 2, można dostrzec pewną niekonsekwencję. Pierwszy z artykułów wymienia źródła prawa powszechnie obowiązujące w porządku hierarchicznym i sytuuje ratyfikowaną umowę międzynarodową poniżej ustawy, co oznaczałoby, iż umowa ma mniejszą moc prawną niż ustawa. Drugi z kolei artykuł Konstytucji stanowi, że umowy ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie mają pierwszeństwo w stosunku do ustaw. Powinny zatem w porządku hierarchicznym zostać wymienione przez ustawami. Pozostaje zatem do określenia ranga umów międzynarodowych ratyfikowanych samodzielnie przez Prezydenta.
Podmiotami umów międzynarodowych są państwa, które wykonują ich treść poprzez działanie upoważnionych do tego organów. Umowy są ratyfikowane (zatwierdzane) przez uprawniony organ państwowy i oznacza to ostateczną zgodę na związanie się państwa umową międzynarodową.
Ratyfikacja umów międzynarodowych i jej wypowiedzenie należy do Prezydenta RP, gdyż jest on naszym reprezentantem w sprawach zagranicznych. Ratyfikacja niektórych umów międzynarodowych wymaga zgody wyrażonej w ustawie. Wymóg ten odnosi się do umów międzynarodowych dotyczących:
- pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,
- wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,
- członkostwa Polski w organizacji międzynarodowej,
- znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,
- spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy (art. 89 ust. 1 Konstytucji).
Ustawa z 14 kwietnia 2000r. o umowach międzynarodowych określa zasady oraz tryb zawierania, ratyfikowania, wykonywania, wypowiadania i zmian zakresu obowiązywania umów międzynarodowych. Ustawa ta wyróżnia:
1. umowy ratyfikowane,
2. umowy nie podlegające ratyfikacji
Ratyfikowane są umowy międzynarodowe:
- o których mowa w art. 89 ust. 1 oraz w art. 90 ust. 1 Konstytucji,
- inne umowy międzynarodowe, które przewidują wymóg ratyfikacji albo ją dopuszczają, a szczególne okoliczności to uzasadniają.
Umowy nie podlegające ratyfikacji wymagają zatwierdzenia przez Radę Ministrów.

Rozporządzenia wydawane są przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu. Organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich kompetencji w tym zakresie innemu organowi (art. 92 Konstytucji).
Takie postanowienie zawarte w Konstytucji jednoznacznie określa charakter rozporządzeń jako aktów wykonawczych do ustaw, wymagających każdorazowo szczegółowego upoważnienia ustawowego. Ustawa upoważniająca może przewidywać, iż przy wydawaniu rozporządzenia mają współdziałać różne podmioty. Współdziałanie to może polegać na udzieleniu zgody (ustawa określa wówczas, że rozporządzenie wydane zostanie „w uzgodnieniu” lub „w porozumieniu”) bądź tylko na wyrażeniu opinii.
Prawo do wydawania rozporządzeń Konstytucja przyznaje:
- prezydentowi RP (art. 142 ust. 1 ),
- Radzie Ministrów (art. 146 ust. 4 ptk 2),
- Prezesowi Rady Ministrów (art. 148 ptk.3),
- ministrom kierującym działem administracji rządowej (art. 149 ust. 2),
- Krajowej Radzie Radiofonii I telewizji (art. 213 ust. 2).
Rozporządzenia wydają ponadto Przewodniczący Komitetu Badań Naukowych i Przewodniczących Komitetu Integracji Europejskiej, albowiem wchodzą oni w skład Rady Ministrów i stosuje się do nich odpowiednio przepisy odnoszące się do ministra kierującego działem administracji rządowej .
W tekście ogłaszanego aktu należy podać podstawę prawną jego wydania, tj. należy powołać się w jego tekście na wyraźne upoważnienie ustawowe oraz wskazać jako podstawę prawną konkretny artykuł ustawy upoważniającej. Rozporządzenia poddawane są zarówno kontroli wewnątrz administracyjnej jak i kontroli sądowej.
Należy także wspomnieć o rozporządzeniach z mocą ustawy. Jest to akt normatywny wydawany przez organ władzy wykonawczej zastępujący ustawę. Instytucja rozporządzeń z mocą ustawy pojawiła się po raz pierwszy w noweli z 2 sierpnia 1926 r. do Konstytucji Marcowej z 17 marca 1921r. Zgodnie z nią, Prezydent mógł na wniosek Rady Ministrów - na podstawie upoważnienia ustawy - wydawać rozporządzenia z mocą ustawy.
Po drugiej wojnie światowej dekrety z mocą ustawy mógł wydawać rząd, a w okresie od uchwalenia Konstytucji z 22 lipca 1952 r. do 18 lipca 1989 r.- Rada Państwa. Mała Konstytucja (ustawa z 17 października 1992 r.) przewidywała upoważnienie do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy dla Rady Ministrów.
Nowa Konstytucja nie przewiduje możliwości wydawania przez Radę Ministrów rozporządzeń z mocą ustawy, takie upoważnienie daje Prezydentowi RP. Zgodnie z art. 234 Konstytucji, jeżeli w czasie stanu wojennego Sejm nie może zebrać się na posiedzenie, Prezydent, na wniosek Rady Ministrów, wydaje rozporządzenia z mocą ustawy określające zasady działania organów władzy publicznej oraz zakres, w jakim mogą zostać ograniczone wolności i prawa człowieka i obywatela w czasie stanu wojennego, a także podstawy, zakres i tryb wyrównywania strat majątkowych wynikających z tych ograniczeń. Rozporządzenia te mają charakter źródeł powszechnie obowiązującego prawa.
Rozporządzenia są ogłaszane w Dzienniku Ustaw. Dzień wydania Dziennika, w którym jest opublikowane rozporządzenie, uznaje się za dzień prawnego ogłoszenia rozporządzenia. Rozporządzenie wchodzi w życie albo z dniem jego ogłoszenia, albo w terminie określonym w ustawie lub rozporządzeniu. Tylko rozporządzenia wprowadzające stan nadzwyczajny podlegają nadto podaniu do publicznej wiadomości.
Rozporządzenie traci swoją moc, gdy zostało wydane na czas określony albo gdy rozporządzenie w sposób wyraźny zostanie uchylone.

Akty prawa miejscowego – Przez akty prawa miejscowego rozumieć należy przepisy prawne powszechnie obowiązujące na oznaczonej części terytorium państwa wydane na podstawie upoważnienia ustawowego przez uprawnione do tego organy. Organami tymi są: sejmik województwa, wojewoda, organy administracji niezespolonej, rada gminy.

Ustawa z 22 marca 1990 r. o terenowych organach rządowej administracji ogólnej określała, iż przepisy prawa miejscowego w formie rozporządzeń wykonawczych i porządkowych stanowił wojewoda, natomiast ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym przepisy stanowione przez organy samorządu nazywała przepisami gminnymi. Konstytucja z 2 kwietnia 1997 r. ujednoliciła obie nazwy przez wprowadzenie pojęcia „prawo miejscowe” dla aktów stanowionych przez organy administracji rządowej i przez organy jednostek samorządu terytorialnego. W tym zakresie ustawa o samorządzie gminnym (pierwotny tytuł: ustawa o samorządzie terytorialnym) została zmieniona ustawą z 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych i tytuł rozdz. 4 otrzymał brzmienie: „Akty prawa miejscowego stanowionego przez gminę”. Przepisy gminne określone zostały aktami prawa miejscowego.
Sejmik województwa stanowi akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarze województwa lub jego części na podstawie ustawy z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa oraz na podstawie upoważnień udzielonych w innych ustawach i w ich granicach ( art. 89 Konstytucji). Akty te podpisuje przewodniczący sejmiku województwa niezwłocznie po ich uchwaleniu i kieruje je do publikacji w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Zasady i tryb ogłaszania określa ustawa z 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych .
Podobnie, na podstawie i w granicach zawartych w ustawie, akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarze województwa lub jego części stanowią wojewoda oraz organy administracji niezespolonej. Ponadto wojewoda może wydawać rozporządzenia porządkowe w zakresie nieuregulowanym w ustawach lub innych przepisach powszechnie obowiązujących- jeżeli jest to niezbędne do ochrony życia, zdrowia lub mienia oraz do zapewnienia porządku, spokoju i bezpieczeństwa publicznego. Upoważnieniem do wydania rozporządzeń porządkowych jest art. 40 ustawy z 5 czerwca 1998 r. o administracji rządowej w województwie . Do czasu wejścia w życie tej ustawy, związanej z reformą ustrojową państwa obowiązywała w tym zakresie ustawa z 22 marca 1990 r. o terenowych organach rządowej administracji ogólnej .
Rozporządzenia porządkowe wojewody ustanawiają na czas określony zakazy lub nakazy określonego w nich zachowania się, mogą też nakładać na obywateli danego terenu świadczenia o charakterze osobistym i rzeczowym. Za naruszenie przepisu w nich zawartych mogą przewidywać kary grzywny, wymierzane w trybie i na zasadach określonych w prawie o wykroczeniach. Rozporządzenia te są niezwłocznie przekazywane Prezesowi Rady Ministrów, marszałkowi województwa, starostom, prezydentom miast, burmistrzom i wójtom, na których terenie działania rozporządzenie ma być stosowane. Wchodzą one w życie na zasadach określonych w ustawie o ogłaszaniu aktów normatywnych.
Akty prawa miejscowego ustanowione przez wojewodę lub organy administracji niezespolonej uchylane zostają, w trybie nadzoru, przez Prezesa Rady Ministrów, jeżeli są one niezgodne z ustawami, lub aktami wydanymi w celu ich wykonania. Mogą również zostać uchylone z powodu niezgodności z polityką rządu lub naruszenia zasad rzetelności i gospodarności. Tryb wykonywania kontroli aktów prawa miejscowego ustanawianych przez wojewodę i organy administracji niezespolonej określa rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 24 grudnia 1998 r. .
Organy pozostałych jednostek samorządu terytorialnego, obok samorządu województwa, mają prawo do stanowienia przepisów powszechnie obowiązujących na obszarze powiatu ( samorząd powiatowy, samorząd gminny)- na podstawie i w granicach upoważnień ustawowych ( art. 40 ust 1z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym, Dz. U. nr 91, poz. 578 z późn. zm., oraz art. 40 ust. 1 ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, tekst jedn. Dz. U. z 1996 r. nr 13, poz. 74 z późn. zm.). Podmiotami upoważnionymi do stanowienia tych przepisów są odpowiednio: rada powiatu, rada gminy, a w wyjątkowych przypadkach zarząd powiatu i zarząd gminy.
Wśród przepisów stanowionych przez rady powiatów i gmin ustawy wyróżniają – poza wskazanymi wyżej – przepisy o charakterze ustrojowo – organizacyjnym i przepisy porządkowe. Przepisy te stanowione są w formie uchwał, jeżeli ustawa upoważniająca do wydania aktu nie stanowi inaczej. Uchwały o charakterze ustrojowo organizacyjnym wydawane są na podstawie art. 40 ust. 2 ustawy o samorządzie powiatowym i art. 40 ust. 2 ustawy o samorządzie gminnym i dotyczą:
- spraw wymagających uregulowania w statucie (przepisy powiatowe),
- wewnętrznego ustroju gminy oraz jednostek pomocniczych (przepisy gminne),
- organizacji urzędów i instytucji gminnych (przepisy gminne),
- zasad zarządu mieniem powiatowym (gminnym),
- zasad i trybu korzystania z powiatowych (gminnych) obiektów i urządzeń użyteczności publicznej.
Przedmiotem regulacji przepisów porządkowych mogą być zakazy lub nakazy określonego zachowania się związane z koniecznością ochrony życia, zdrowia lub mienia obywateli, ochrony środowiska naturalnego albo zapewnienia spokoju i bezpieczeństwa publicznego. Dotyczy to tylko przypadków i zakresu, jakie nie zostały unormowane w odrębnych ustawach lub innych przepisach powszechnie obowiązujących. Należy jednak zaznaczyć, że powiatowe przepisy porządkowe wydane zostaną wówczas, gdy przyczyny uzasadniające ich wydanie występują na obszarze więcej niż jednej gminy.
Zarząd powiatu (gminy) może w przypadkach nie cierpiących zwłoki wydawać przepisy porządkowe w formie uchwał. Uchwały takie podlegają jednakże zatwierdzeniu na najbliższej sesji rady powiatu (gminy). W razie odmowy zatwierdzenia bądź nieprzedstawienia ich do zatwierdzenia na najbliższej sesji rady tracą one moc obowiązującą, a termin utraty tej mocy ogłasza rada powiatu (gminy). Ustawy określające zasady stanowienia prawa miejscowego przez administrację rządową w województwie i organy jednostek samorządu terytorialnego przewidują możliwość zaskarżenia przepisu prawa miejscowego do sądu administracyjnego przez każdego, czyj interes prawny lub uprawnienie zostało tym przepisem naruszone- po bezskutecznym wezwaniu organu, który wydał przepis, do usunięcia naruszenia. W przypadku prawa miejscowego organów administracji rządowej, wezwany do usunięcia naruszenia może być także organ upoważniony do uchylenia przepisu w trybie nadzoru. W sprawie wezwania do usunięcia naruszenia stosuje się przepisy o terminach załatwiania spraw w postępowaniu administracyjnym.
Przepisów dotyczących możliwości zaskarżenia prawa miejscowego nie stosuje się, jeżeli w sprawie orzekał już sąd administracyjny i skargę oddalił. Po upływie roku od dnia wydania (podjęcia) aktu prawa miejscowego nie stwierdza się jego nieważności. Jednakże ustawodawca przewiduje tu wyjątek od uchwał organu powiatu i organu gminy w sytuacji, gdy uchwał tych organów nie zostały podłożone wojewodzie w terminie 7 dni od dnia podjęcia. Obowiązek przedłożenia ciąży na staroście (uchwały powiatowe) i wójcie (uchwały gminne).
Skarga do sądu administracyjnego może zostać wniesiona również wówczas, gdy wojewoda, organ administracji niezespolonej, organ samorządu województwa, organ samorządu powiatu czy gminy nie wykonuje czynności nakazanych prawem albo przez podejmowane czynności prawne lub faktyczne narusza prawa osób trzecich. W takich przypadkach sąd administracyjny może nakazać właściwemu organowi nadzoru wykonanie niezbędnych czynności na rzecz skarżącego.