Geografia ludności a geografia osadnictwa

Geografia ludności jest to dział geografii zajmujący się rozmieszczeniem ludności na kuli ziemskiej lub na jakimś jej obszarze (kontynencie, państwie, regionie itp.), przyczynami nierównomierności w tym rozmieszczeniu i jego zmianami oraz strukturą ludności (rasową, językową, wiekową itp.). Korzysta z dorobku innych działów geografii (np. geografii ekonomicznej, klimatologii), a także innych dyscyplin naukowych (np. demografii, socjologii, historii).

Do głównych pól badawczych geografii ludności należy:
* rozmieszczenie ludności na świecie, jej przyczyny i skutki
* gęstość zaludnienia i koncentracja ludności
* ruch naturalny (urodzenia, małżeństwa, rozwody, zgony), jego zmienność w czasie i przestrzeni oraz skutki jego zróżnicowanego tempa
* ruch wędrówkowy (migracyjny), jego przyczyny, cechy charakterystyczne i skutki
* ruch rzeczywisty (naturalny, wędrówkowy)
* struktury ludności (do gł. należą: rasowa, etniczna, językowa, społeczno-zawodowa, płci, wieku)

Rozmieszczenie ludności na kuli ziemskiej:
Na kuli ziemskiej wyróżnia się trzy rodzaje obszarów:
-Ekumena - obszary zasiedlone i wykorzystywane przez człowieka na stałe.
-Subekumena - obszary o ograniczonej obecności człowieka (zasiedlone w bardzo niewielkim stopniu albo okresowo).
-Anekumena - obszary bezludne, nie wykorzystywane gospodarczo.

Zróżnicowanie rozmieszczenia i gęstości ludności na kuli ziemskiej zależy od czynników przyrodniczych (żyzne gleby, łagodny klimat, korzystne ukształtowanie powierzchni, rzeki, których wodę można łatwo wykorzystać itp.), ekonomicznych (np. rozrastanie się okręgów przemysłowych) i historycznych. Największa liczba ludności skupia się na półkuli północnej w strefie klimatu umiarkowanego. Ludzie mieszkają przede wszystkim na obszarach nizinnych (do 200 m n.p.m.), w dolinach rzek i na wybrzeżach mórz i oceanów.

Największa liczba ludności zamieszkuje Azję i jest to ponad 60% ogółu mieszkańców Ziemi, na Europę i Afrykę przypada około 13%, na Amerykę Północną i Środkową - 8%, na Amerykę Południową - 5,6%, a na Australię z Oceanią - około 0,5%. Największą gęstością zaludnienia cechuje się Europa i Azja Południowo-Wschodnia (Bangladesz, Indie, Singapur, Chiny, Półwysep Koreański i Japonia), natomiast najmniejszą - bezludna Antarktyda, Grenlandia i Australia z Oceanią.

Migracja - jest to proces przemieszczania się ludności, zmiana miejsca pobytu lub zamieszkania. Wyróżnia się;
* Emigrację - proces opuszczania danego terytorium. Człowiek uczestniczący w tym procesie nazywa się emigrantem.
* Imigrację - proces przybywania do nowego terytorium. Człowiek uczestniczący w tym procesie nazywa się imigrantem.

Szacuje się, że w 2002 r. na świecie było około 175 mln migrantów międzynarodowych, co stanowi 3% ludności świata. Najwięcej imigrantów przyjęły: Stany Zjednoczone (35 mln), Rosja (13 mln) i Niemcy (7 mln).

Warunki umożliwiające egzystencję człowieka na danym obszarze:
* odpowiednia zawartość tlenu w powietrzu,
* pokrycie zapotrzebowania w wodę,
* odpowiednie warunki termiczne, umożliwiające utrzymanie stałej ciepłoty ciała,
* warunki wodne i termiczne umożliwiające produkcję roślinną i zwierzęcą,
* dostateczna produktywność zaplecza żywieniowego,
* odpowiednie warunki zdrowotne,
* możliwość swobodnego poruszania się,
* odpowiednie ukształtowanie powierzchni umożliwiające wznoszenie budowli.

Struktura ludności:
Ludność świata grupuje się pod względem różnorodnych cech, jak np. rasa, język i religia.
Na podstawie dziedzicznych cech fizycznych wyróżnia się rasy (odmiany) ludzkie. Charakteryzują się one określonym kolorem skóry, kształtem głowy, kolorem i rodzajem włosów, szczegółami twarzy i cechami krwi. Na tej podstawie wyodrębnia się trzy główne rasy ludzkie - białą, żółtą i czarną.
Ludność grupuje się także pod względem religijnym. Religia jest podstawowym składnikiem kultury, który wpływa na zachowania ludzi, a często także na sposoby gospodarowania. Do głównych religii wyznawanych na świecie należą: chrześcijaństwo (katolicyzm, protestantyzm i prawosławie), islam, hinduizm, buddyzm i konfucjanizm (jest to bardziej doktryna moralno-filozoficzna).
Mieszkańcy Ziemi mówią także w wielu różnorodnych językach. Szacuje się, iż jest ich około 3000 (języków żywych). Do najpowszechniejszych zalicza się: chiński, hindi, angielski, hiszpański, rosyjski i arabski.

Geografia osadnictwa jest to dział geografii zajmujący się procesami osiedlania ludności na danym obszarze oraz ludzkimi osiedlami (miastami i wsiami), ich rozmieszczeniem, kształtem, wielkością itp.

Zakres tematyczny geografii osadnictwa
* stosunek osadnictwa do środowiska geograficznego (w makro- i mikroskali)
* fizjonomia osiedli ludzkich
* morfologia osiedli ludzkich
* badania funkcjonalne osadnictwa
* przestrzeń osadnicza
* sieć i system osadniczy

Podstawowym pojęciem w geografii osadnictwa jest pojęcie urbanizacji, tzn. umiastowienia. Proces urbanizacji polega na zwiększaniu się liczby mieszkańców miast, a stopień (wskaźnik) urbanizacji danego obszaru oznacza odsetek ludności tego terytorium żyjący w miastach.

Wieś jest dużo starszym zjawiskiem od miasta. Osiedla miejskie miały możliwość powstać, dopiero, gdy rolnictwo było na tyle zaawansowane, że produkowało znaczne nadwyżki żywności, wystarczające, aby wyżywić rzemieślników i kupców.

Procesy urbanizacji początkowo objęły kraje azjatyckie (wielkie miasta muzułmańskie, indyjskie i chińskie). Rozwój wielkich miast Europy Zachodniej i Ameryki Północnej związany był przede wszystkim z rewolucją przemysłową, która miała miejsce w XIX wieku.

Obecnie w krajach Europy Zachodniej i Ameryki Północnej występuje wysoki wskaźnik urbanizacji, jednak procesy urbanizacji uległy znacznemu spowolnieniu. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest fakt, iż niemal cała ludność tych państw przeniosła się ze wsi do miast. Na wielu obszarach obserwuje się niekiedy zjawisko odwrotne, tzn. zmniejszanie się odsetka ludności miejskiej i przenoszenia się jej na obszary podmiejskie i wiejskie - jest to tzw. zjawisko ruralizacji.

Inna sytuacja panuje w krajach rozwijających się. Tutaj wskaźniki urbanizacji nie są wysokie, ale procesy urbanizacji przebiegają bardzo szybko i intensywnie. Przyczyniają się do tego: eksplozja demograficzna, nędza i brak ziemi na obszarach wiejskich i poszukiwanie pracy w miastach. Skutkiem intensywne postępującego wzrostu ludności miejskiej jest powstawanie wokół miast dzielnic nędzy (slumsów), które są pozbawionymi bieżącej wody, kanalizacji, urządzeń sanitarnych i elektryczności przeludnionymi siedliskami chorób i przestępczości. Taka sytuacja panuje obecnie w wielu miastach Azji (Szanghaj, Bombaj, Kalkuta) i Ameryki Środkowej i Południowej (Sao Paulo, Meksyk).

Obszarami o największym stopniu urbanizacji są kraje Europy Zachodniej, spośród których największy odsetek ludności mieszkającej w miastach posiadają: Belgia (97%) i Wielka Brytania (92%). Najmniejszy stopień urbanizacji na kuli ziemskiej występuje w krajach afrykańskich i azjatyckich, spośród których dominują: Rwanda (7%), Afganistan (19%) i Indie (26%). Dla porównania - w Polsce wskaźnik urbanizacji wynosi 62%.

Współcześnie wyróżnia się kilka rodzajów zespołów miejskich:
* aglomeracja - jest to zespół miast, na który składa się miasto główne i powiązane z nim miasta mniejsze (in. aglomeracja monocentryczna, np. aglomeracja warszawska),
* konurbacja - zespół miast o podobnej wielkości i randze, bez dominacji jednego ośrodka (in. aglomeracja policentryczna, np. Trójmiasto),
* megalopolis - skupisko blisko położonych i powiązanych ze sobą aglomeracji (obecnie megalopolis tworzy się na wschodnim wybrzeżu Stanwów Zjednoczonych - ciągnie się od Bostonu po Waszyngton).