Dorobek i charakter kultury średniowiecznej.

Mianem średniowiecza określa się okres kultury europejskiej rozciągający się między epoką starożytną, a okresem odrodzenia. Średniowiecze jest jedną z najdłużej trwających epok. Za jego początek przyjmuje się rok 476 (upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego), a za koniec - erę wielkich odkryć geograficznych, szczególnie odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba w 1492 r., czyli schyłek XV w.
O średniowieczu mówi się często, że ma charakter teocentryczny. Teocentryzmem nazywamy pogląd, zgodnie, z którym w centrum zainteresowania nauki, religii i sztuki powinien znajdować się Bóg, jemu należy podporządkować wszystkie sprawy ludzkie, całe życie człowieka. Kultura, polityka, oświata czy ideologia tego okresu zdominowana była przez wiarę i Kościół, który miał największy wpływ na wszystko, co się działo w Europie.

Literatura piękna narodziła się w państwie średniowiecznym dzięki kościołowi, bowiem na użytek obrzędów kościelnych powstały zbiory kazań, żywotów świętych, utworów apokryficznych, opisujących ziemskie życie Jezusa Chrystusa i Maryi, legendy o świętych, pieśni religijne .Najstarsze zabytki średniowiecznego piśmiennictwa w Polsce pochodzą mniej więcej z czasów przyjęcia chrześcijaństwa przez Mieszka I, a więc z X w. Wtedy to dopiero na ziemie polskie dotarło piśmiennictwo (w języku łacińskim). Podobnie jak na zachodzie Europy najwcześniejszymi zabytkami pisanymi po łacinie były tak zwane roczniki. Spisywali je księża i zakonnicy, umieszczając pod daną datą roczną fakty kościelne lub klasztorne oraz fakty ogólne, Szerszym rozwinięciem zapisów rocznikarskich stały się kroniki, w których zdarzenia również zapisywano chronologicznie.
Europejska literatura średniowieczna przyniosła także takie arcydzieła jak Boska komedia Dantego i Wielki testament Franciszka Villon (największe osiągnięcie średniowiecznej liryki francuskiej, uważane za dzieło na pograniczu średniowiecza i renesansu).
Te powstałe w (uważanej przez niektórych ludzi za zacofaną)Europie średniowiecznej dzieła wielkich, acz często anonimowych pisarzy po dzisiejsze czasy są wskazówką, wzorem i skarbnicą postaw moralnych dla wielu ludzi nowoczesnej Europy, a nawet i całego Świata.
Praca duchownych w klasztorach, bazylikach i różnego rodzaju kościołach również bardzo przyczyniła się do wytworzenia poglądu, spojrzenia na literaturę średniowiecza. To przecież duchowni przepisywali w skryptoriach, tłumaczyli i magazynowali w bibliotekach klasztornych dzieła (często mające w swej treści rzeczy niezgodne z ówczesnymi poglądami) wielkich pisarzy i filozofów starożytności. To właśnie duchownym zawdzięczamy, że wytwory m.in. Arystotelesa dotrwały do naszych czasów.

Jak widzimy literatura doby średniowiecza była bardzo bogata i chociaż opierała się ona głównie na Kościele, to powstały także dzieła będące wytworami świeckich pisarzy, a które są nie mniej wielkimi dziełami, do których sięgają współcześni uczeni, a także zwykli ludzie.

Msza odprawiana w łacińskim, a więc w powszechnie niezrozumianym języku (gdyż łacinę znali wówczas ludzie wykształceni, a więc głównie duchowieństwo), nie budziła uczciwego zainteresowania szerokich warstw ludności. Powstała, więc potrzeba stworzenia takich form, które działałyby na wyobraźnię ludzi lepiej, silniej niż słowo mówione czy czytane. Taką formą był teatr (widać tym samym kolejną dziedzinę życia, w której średniowiecze nie odcinało się od dziedzictwa po antyku, a nawet ją poszerzało poprzez wystawianie w teatrach sztuk chrześcijańskich, co nie miało miejsca w starożytności). Sztuki wystawiano przy kościołach i klasztorach z okazji świąt kościelnych (takich jak Boże Narodzenie czy Wielkanoc), a aktorami byli księża, służba kościelna, uczniowie i rzemieślnicy. Wystawiane sztuki nosiły nazwę misteriów. Tekst był tu sprawą uboczną, często pisano go doraźnie, tematykę nasuwała, bowiem ewangelia albo apokryfy.

Kolejnym przykładem, który chciałbym przytoczyć na poparcie tezy, że średniowiecze jest epoką wzniosłą i urokliwą, jest rozwój edukacji i nauki w tym okresie.
Już Karol Wielki zainicjował politykę oświatową, po którą sięgnięto w kolejnych wiekach. Szkolnictwo doby pełnego średniowiecza oparło się na karolińskim dwustopniowym systemie siedmiu nauk wyzwolonych (program przejęty z antycznych szkół rzymskich, obejmował stopień niższy – trivium – gramatykę, retorykę i dialektykę oraz stopień wyższy – quadrivium – arytmetyką, geometrię, astronomię i muzykę), uczono także teologii (nauka o Bogu) i scholastyki. W nauce wykorzystywano księgi łacińskie pisarzy średniowiecznych, nieraz zaś i starożytnych, rzymskich. Zanim zaczęły powstawać uniwersytety, szkolnictwo dzieliło się na: szkoły miejskie, działające jako placówki niższego stopnia nauczania oraz szkoły klasztorne i katedralne, stanowiące wyższy poziom edukacji. W efekcie rozwijania się szkolnictwa w XII i XIII w. nastąpiła alfabetyzacja krajów w Europie Zachodniej. W następstwie tego w kulturze pisanej, dostępnej do tej pory głównie dla duchownych, mogli uczestniczyć zwykli, świeccy obywatele, w tym coraz częściej kobiety. Czytać i pisać umieli kupcy, przedsiębiorcy, kanceliści, a nawet i bogatsi rzemieślnicy. Te umiejętności stawały się niezbędne do działań zawodowych, a rozmowy i wykonywane gesty przestały wystarczać w kontaktach międzyludzkich, gdyż coraz większą role poczęło odgrywać pismo.

Główne ośrodki edukacyjne znajdowały się w Paryżu, Oksfordzie, Bolonii i Padwie. Wykształciły się w nich następnie korporacje nauczycieli i studentów zwane uniwersytetami (na terenie Polski również występowały uniwersytety, np. Uniwersytet Jagielloński w Krakowie). Działalność uniwersytetów przyczyniła się znacznie do rozwoju kultury i nauki średniowiecznej. Pojawiły się nowe prądy, zaczęto zadawać pytania dotyczące spraw społecznych, politycznych, ekonomicznych i religijnych. Wówczas też zaczęto korzystać w większym stopniu z dorobku antyku.
O polskich szkołach nie wiemy prawie nic pewnego aż do wieku XIII. Powstawały one tylko tam, gdzie skupiona była grupa duchownych, a więc przy kościołach i klasztorach. Całe to szkolnictwo miało tylko jeden cel: przygotowanie do stanu duchownego.. Trudno mówić tu o jakimś programie szkolnym (w odniesieniu do stanu obecnego), ale istniał już jakiś podział na przedmioty). Poziom nauczania zależał od wykształcenia duchownych.

Jak widać ludziom nie wystarczyła już praca na roli czy jako kupcy. Nawet świeccy i nie tak bardzo zamożni ludzie chcieli odgrywać większą rolę w życiu codziennym, toczącym się w średniowiecznej Europie. Jak widzimy, szkoły i rozwijająca się edukacja w tamtym okresie były ważnym czynnikiem kształtującym społeczeństwo. Dorobek średniowiecza widoczny jest nie tylko w wytworach umysłowych i naukowych (przejawiających się m.in. w literaturze), ale również w pięknych dziełach architektonicznych, malarskich i rzeźbiarskich. Średniowiecze kojarzy się często z wielkimi i ponurymi budowlami, które nie były niczym upiększone. Jednak nie można zapomnieć o podziwianych do dzisiaj tworach rąk wybitnych rzeźbiarzy i malarzy tej epoki, których prace zdobią i nadają wielkości wspaniałym budowlom, podziwianym współcześnie, w czasach tak przecież rozwiniętej techniki i budownictwa, kiedy powstają kilkudziesięcio metrowe wieżowce. Trzy ośrodki wczesnośredniowiecznej kultury zasługują na szczególną uwagę: Bizancjum, celtycka Irlandia oraz arabska Hiszpania. Sztuka średniowiecza trwała blisko tysiąc lat i obejmowała trzy epoki artystyczne: sztukę przedromańską, romańską i gotycką.
Sztuka romańska, która najwcześniej powstała i rozwinęła się we Francji, najpełniej wyraziła się w architekturze, rzeźbie i malarstwie.

Sztuka romańska upowszechniła się na całym obszarze zachodniej i środkowej Europy. Miała głownie charakter sakralny.
W architekturze dla stylu romańskiego najbardziej typowe są kościoły pielgrzymkowe i zakonne o surowych formach, ze sklepieniami i łukami półkolistymi. Układ wnętrza kościoła był promienisty z poszerzonym chórem kapłańskim i obszernymi nawami bocznymi. O ile wcześniej, w przeszłości kościoły budowali królowie, mnisi i biskupi to w sztuce romańskiej stali się nimi mieszczanie i członkowie gminnych wspólnot. Zabytkami romańskimi jest m.in.: katedra w Nawarze,

W rzeźbie romańskiej widoczne są deformacje i stylizacja. Występuje głównie malarstwo ścienne, miniaturowe, tablicowe oraz witrażownictwo. Rzeźby głównie uzupełniały wystrój wewnętrzny budowli romańskich. Ozdabiały one także portale (dekorowane wejścia do świątyń), kapitele (zwieńczenia kolumn) i obramowania okienne.
Wyobrażenie o malarstwie tego okresu dają ewangeliarze oraz psałterze zdobione malarstwem miniaturowym, a przechowane współcześnie w bibliotekach kapitulnych w Krakowie i Gnieźnie.

Sztuka gotycka, natomiast, będąca kolejnym stylem, który rozwinął się w średniowieczu, przejawiała się głównie w architekturze, choć wnosiła też innowacje w malarstwie i rzeźbie. Budowle gotyckie charakteryzowały się smukłą proporcją oraz strzelistością wnętrza i jego jasnością. Gotyk obok świątyń widoczny był także w zamkach, halach targowych, ratuszach miejskich i domach bogatych mieszczan.
Wraz z rozwojem architektury gotyckiej rozwijały się także dziedziny z nią pokrewne: rzeźba i malarstwo.
W stylu romańskim rzeźba była częścią architektury, w gotyku natomiast zyskała ona nowe proporcje i znaczenie.
W gotyckim malarstwie możemy wyróżnić malarstwo książkowe, witrażowe i tablicowe. Malowidłami ozdabiano ściany kościołów i klasztorów, czasami nawet, od XIV w. także filary. Malowano ołtarze – obrazy na deskach.
W sztuce zarówno gotyckiej, jak i romańskiej powstało wiele dzieł architektonicznych, rzeźbiarskich i malarskich, które budzą podziw i uznanie wśród społeczeństw, aż do dnia dzisiejszego. A wniesione innowacje pozwoliły, np. na budowanie bloków i wieżowców w dzisiejszych czasach.

Średniowiecze miało swój wkład w rozwój literatury (powstanie literatury pięknej; chrześcijańskiej – liryka maryjna, pieśni religijne, apokryfy, żywoty świętych, zbiory kazań, tłumaczenia oraz literatury świeckiej – epika rycerska i romans rycerski), architektury (wykształcenie się i rozprzestrzenienie na terenie Środkowej i Zachodniej Europy stylu gotyckiego i romańskiego), teatru (wystawianie sztuk z okazji świąt religijnych), myśli filozoficznej (kształtowanie się nowych poglądów i spojrzeń na otaczającą rzeczywistość), powstawanie miast, w rozwój muzyki (tworzenie pieśni i chorałów na potrzeby kościoła, śpiew świecki na dworach królewskich) oraz przyczyniło się do upowszechnienia i rozwoju szkolnictwa i edukacji (powstawanie uniwersytetów, szkół parafialnych, klasztornych i szkół miejskich).


ŹRÓDŁA:
„Historia 1” – cz. II, podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, wydanie pierwsze, Rumia 2002 r.
„Historia dla technikum 1” – podręcznik do klasy I technikum, wydanie jedenaste poprawione, Warszawa1983 r.
„Historia” – podręcznik dla szkół średnich i zawodowych, wydanie trzecie, Warszawa 1996 r.
„Język polski” – podręcznik do języka polskiego, do pracy w domu dla klasy I szkoły ponadgimnazjalnej, wydanie pierwsze, Warszawa 2002 r.
„Literatura polska” – podręcznik dla klasy I liceum ogólnokształcącego oraz techników i liceów zawodowych, wydanie szóste, Warszawa 1971 r.
„Starożytność i oświecenie” – podręcznik literatury dla klasy I szkoły średniej, wydanie drugie, Warszawa 1988 r.

Praca semestralna (liceum zaoczne) oceniona przez nauczyciela na bardzo dobry