Antyk, barok i odrodzenie
Antyk XIX wiek pne do V wieku naszej ery.
Babilon: 2000 pne, "Gilgameusz i Eunmalisz"
Grecja:
1. epika - Homer, rapsodowie, oidowie- śpiewacy
2. liryka - Symonides, Tyrtejos, Safona, Tespis
3. dramat - Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Arystoteles
4. filozofia - Sokrates, Arystoteles, Zenon z Kition (stoicyzm)
Rzym:
1. literatura: Wergiliusz, Horacy, Owidiusz
2. filozofia: Seneka, Marek Aureliusz
Okresy rozwoju poezji i literatury:
1. Literatura grecka:
• archaiczny IX - V wiek pne
• klasyczny V - III wiek pne
• hellenistyczny III pne - 0 ne
• rzymski I - II wiek
• chrześcijański II - V wiek
inny podział:
• VIII wiek pne - epika
• VI-V wiek pne - liryka
• V wiek pne - dramat
• IV wiek pne - wielcy filozofowie
• III wiek pne - epigram
2. Literatura rzymska
• archaiczny,
• cyceroński,
• augustowski,
• cesarski,
• Mit - opowieść wyjaśniająca w postaci alegorycznej i symbolicznej zjawiska natury, lub życia ludzkiego zgodnego z wierzeniami w dawnych religiach pogańskich.-jest opowieścią o stałej warstwie fabularnej i wyrażającej wierzenia danej społeczności. Wyrażają: lęk, niepokój, radość.
Funkcje mitu:
• poznawcze, związane z wyjaśnieniami zjawisk przyrody
• światopoglądowe, były podstawą do wierzeń religijnych
• sakralne, informowały o powiązaniach bóstw i obrzędach.
Rodzaje mitów:
• teogoniczne - opowiadające o bogach
• antropologiczne - o człowieku
• genealogiczne - o rodach królewskich
• kosmogeniczne - o powstaniu świata
• eschatologiczne - o pośmiertelnych losach człowieka
• archetyp - mity podające wzory zachowań i postępowania
Bohaterowie mitów:
bogowie, półbogowie, ludzie, demony, herosi
Forma mitów wyraża się przez metafory, alegorie i symbole.
Pojęcia etymologiczne i bohaterowie mitów:
Achilles- wojownik walczący pod Troją, odporny na rany dzięki kąpieli w Styksie; pięta Achillesa - w przenośni słaby punkt, Achilles ginie postrzelony w piętę, która nie była pomoczona wodami Styksu (za nią trzymała go matka).
Pandora- jedna z bogiń, trzymała w swojej puszcze wszystkie smutki świata; oznacza miejsce pełne nieszczęścia.
Herkules- bohater, za zabicie dzieci skazany na 12 prac; oznacza herkulesową siłę.
Ariadna- córka Minosa, uratowała życie Tezeusza, dając mu za radą Dedala nić, którą znaczył drogę z labiryntu; oznacza sposób wyjścia z kłopotów.
Augiasz- król, posiadał olbrzymią stajnię, z której od 30 lat nie usuwano nieczystości; Herkules przepuścił przez ową stajnie potok i wyczyścił wszystko w jeden dzień; oznacza symbol nieusprawiedliwionej buty.
Penelopa-miała córkę, która została strącona do Tartaru, została tam żoną Hadesa. Penelopa uprosiła bogów i Kora wyszła z podziemi. Jednak przedtem zjadła kilka nasion granatu i na 3 miesiące musi powracać do swojego męża. Wtedy na Ziemi panuje zima.
Prometeusz: ukradł z rydwanu boga słońca Heliosa promyk i zaniósł go ludziom. Za karę codzienne sęp wyjada mu wątrobę a w nocy ona znowu odrasta. Oznacza heroiczne poświęcenie.
Ikar- syn Dedala, w ucieczce z Krety wykorzystał skrzydła ptaków; zginął bo wbrew poleceniom ojca wzniósł się za wysoko; oznacza pęd do wiedzy, bunt...
Nike- bogini zwycięstwa.
Chaos, Uranos, Gaja, Okeanos, cyklopi, Kronos, Reja, Dzeus, Hades, Posejdon, Hera, Demeter, Hestia, Hektor,...
Homer- poeta grecki; żył w VIII wieku pne; pochodził prawdopodobnie z Azji Mniejszej; przypuszczalny twórca "Iliady" i "Odysei".
Epos- najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych podań o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszłości; są to dłuższe utwory, najczęściej źródłem eposy były mity, podania i baśnie.
Wyznaczniki eposu homeryckiego:
• zobrazowanie życia narodu na tle ważnego momentu w dziejach tej zbiorowości
• Herosi jako czołowe postacie w twórczości Homera
• obfitość scen batalistycznych
• akcja eposu dzieje się na planie boskim i ziemskim
• postępowanie bohaterów uzależnione od woli bogów
• złożoność kompozycji: wielowątkowość, epizody..
• patetyczny uroczysty styl
• inwokacja na początku eposu
• mnogość porównań homeryckich.
• "Iliada"(spisana w IV wieku pne, jest epopeją bohaterską):
Achilles "szybkonogi" Hektor "mężny"
mściwy, porywczy, uparty, dumny, nieustępliwy, gniewny, dziki, zacięty, pewny siebie, okrutny, nieuczciwy, oddany przyjaciel odważny, szlachetny, kochający, potrafił opanować lęk, wybrał postawę odpowiedzialności za swoje czyny, walcząc tak jakby mógł odmienić swój los, umiał pogodzić się z losem
Obydwaj znają swoje przeznaczenie; wiedzą, że czeka ich rychła śmierć. Cechuje ich męstwo i odwaga, waleczność, troska o honor i pragnienie sławy pośmiertelnej.
O wyniku pojedynku decyduje nie osobiste męstwo, ale przeznaczenie "los Hektora dobiegł swego kresu"
• "Odyseja"(połowa VIII, epopeja przygodowa): przedstawia dziesięcioletnią tułaczkę Odysa wracającego spod Troi po skończonej wojnie. Odys zwiedza wiele egzotycznych krajów, przeżywa moc niezwykłych przygód, zanim dzięki swej mądrości i pomocy bogini Ateny, będzie mógł wrócić do swej ojczystej Itaki i do czekającej go wiernej żony, Penelopy; retrospekcje, topos wędrówki
Arystoteles pomysłodawca dramatu satyrowego.
1. Poezja jest sztuka naśladowczą, nie wytwarza bowiem przedmiotów realnych, lecz tylko ich słowne podobieństwo.
2. W poezji istnieją rozmaite gatunki, które różnią się ze względu na sposób naśladowania.
3. Poezja działa na odbiorcę nie dlatego, że przedstawiane przedmioty są odpowiednikami rzeczywistości, lecz dlatego, że sposób ich przedstawienia rozbudza emocje odbiorcy.
Sofokles 496- 406 pne; tragediopisarz grecki, 120 sztuk, zachowało się 7; najważniejsze "Antygona", "Król Edyp", "Elektra"; zwrócił uwagę na przeżycia bohaterów:
• bohaterowie ze sfer królewskich a nawet bogowie
• czystość gatunku literackiego, dialog jako wyznacznik dramatu
• udział brali wyłącznie mężczyźni na koturnach i w maskach
• koryfeusz- przewodnik chóru, ubrany w kozie skóry
• w VII wieku pne Arion z Metyny nadaje cechy formy lirycznej
Cechy dramatu (od drama - dziać się) antycznego:
• podział na epizodiony i stasimony
• determinacja przez przeznaczenie
• pieśni kultowe zwane dytyrambami (na cześć Dionizosa)
• kult Dionizosa- boga winnej latorośli
1. Rzędy w teatrze były przeznaczone dla kapłanów boga
2. Dionizje - zabawy, 1. Dzień obchody, 2. Konkurs dytyrambiczny, 3,4,5 tetralogia (3 tragedie i 1 dramat satyrowy)
3. teatry znajdowały się koło miejsc kultu
• twórcy: Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Heraklit z Efezu (budowa dramatu),Tespis,
Wyróżniki dramatu:
• pojęcie tragizmu- polega na skłóceniu dwóch różnych racji, nie możność rozstrzygnięcia tragicznej winy (Kreon)
• determinacja losów ludzkich (przeznaczenie)
• w dramacie brak narratora a akcja rozgrywa się za pomocą dialogu
• stosowanie udźwiękowienia
• tekst zasadniczy i poboczny (didaskalia)
• wyobrażalnym czasem, w którym ujęte są wydarzenia dramatu jest czas teraźniejszy
• budowa akcji: ekspozycja, akcja, punkt kulminacyjny, perypetia, rozwiązanie
Rola chóru:
• komentował wydarzenia na scenie, dialogi i monologi
• chór nie wpływał na zmianę i rozwój akcji
• "Antygona":
Prolog- rozmowa dwóch sióstr- ekspozycja dramatu (dialog)
Parodos- chór starców tebańskich, pieśń na wejście, radość z odparcia wroga.
Epizodion I - scena dialogowa, Kreon ogłasza wydany przez siebie zakaz grzebania ciała; wejście strażnika i informacja o pogrzebaniu ciała Polinejkesa przez nieznanego sprawcę (ciało jego brata walczącego po stronie Teb zostało pochowane).
Stasimon I - pieśń chóru; pochwała ludzkiego rozumu, który może ujarzmić przyrodę, nie może pokonać śmierci.
Epizodion II - wzrasta napięcie dramatyczne, strażnik przyprowadza Antygonę, która pochwycił na grzebaniu ciała poległego brata.
Stasimon II - wypowiedz chóru na temat tragicznego losu rodu Labdakidów.
Epizodion III - Hajman prosi o łaskę dla Antygony.
Stasimon III - chór sławi potęgę Erosa.
Epizodion IV - chór odprowadza Antygonę do lochu śmierci
Stasimon IV -
Epizodion V - pojawienie się Tyrezjasza
Stasimon V - pieśń chóru na cześć patrona Teb
Exodos- Zwiastun wchodzi z wiadomością o samobójstwie syna, który na wieść o śmierci Antygony odbiera sobie życie. Kreon dowiaduje się, że Eurydyka popełnia samobójstwo.
1. Konflikt tragiczny w "Antygonie":
• Kreon reprezentujący prawo świeckie, interes państwa i zbiorowości oraz racje rozumu, społeczeństwo
• Antygona reprezentująca prawo boskie i religijne oraz uczucia, jednostka
2. Dysproporcje między winą tragiczną a karą:
• przyczyna śmierci Antygony był jej protest przeciwko prawu państwowemu, protest podjęty w imię prawa boskiego i miłości do brata
• wina tragiczna Kreona wypływa z ograniczonego charakteru praw jednostki i z mniemania o nieograniczonej władzy
• śmierć trojga bohaterów i beznadziejne życie czwartego
Wergiliusz 70 -19 rok pne - syn zamożnego garncarza, protektorat mecenasa Oktawiana Augusta, rozwinął swoje zdolności twórcze; na nagrobku ma napis:
"opiewałem pastwiska, wieś, wodzów"
• bukoliki (sielanki z życia pasterzy), georgiki ( poemat o rolnictwie)
• "Eneida" (epopeja na wzór Homera)
Horacius (Horacy) 65 pne w Wenuzie - 8 ne pod Rzymem; syn wyzwolonego niewolnika, studiował w Rzymie i Atenach, po czym walczył w armii Brutusa; bitwa pod Filipi; był wyższym urzędnikiem, początkowo miał mecenasa (Oktawian August) dzięki poparciu Wergiliusza; pierwsze utwory satyryczne później liryczne; napisał: "Sztuka poetycka", jako liryk podejmował tematy o miłości, wesołych biesiadnikach, przyjaźni, ojczyźnie oraz refleksje filozoficzne . Oparł się na filozofii Epikura i stoików - mistrz satyry.
O co poeta prosi Apollina:
• o zdrowie i natchnienie
• o łagodną starość
• o dorobek literacki
• o mądrość
• o umiejętność cieszenia się z tego co się posiada
• Oda: "Exegi monumentum aere perennius"
• utwór opowiada o twórczości poetyckiej
• przekonanie, że po śmierci autora jego dorobek literacki przetrwa wieki
• związek pomiędzy poezją Horacego o poezją grecką i uznanie jej zwierzchności
• poeta jako wychowawca, odgrywający ważna rolę w historii i nieśmiertelnego poprzez swoją twórczość
• "pomnik ze spiżu"- symbol trwałości dla potomnych
• "nie wszystek umrę" - przekonanie o sławie pośmiertelnej
"Biblia" - jest wyrazem monoteizmu
1. Pojęcie słowa:
• bibilion = księga
• bibilios = łodyga papirusowa
2. Biblia składa się ze:
• Starego Testamentu XIII - I wiek pne
• Nowego Testamentu 51 - 96 rok ne
3. Biblia jest trójjęzyczna:
• grecki
• staro-hebrajski
• aramejski
4. Autorzy Biblii; ST: Salomon, Mojżesz, Dawid, anonimowe, NT: Jan, Marek, Łukasz, Mateusz
5. Przekłady:
• Septuaginta (na język grecki) w Aleksandrii, obejmował ST, III - II wiek pne
• Wulgata przekład św. Hieronima, IV wiek ne, po soborze trydenckim wykładnia oficjalna
6. Przekłady polskie:
• Katolickie
• Biblia królowej Zofii, zwana szaroszpatacką, XV wiek
• Biblia Leopolity, 1561
• Biblia Jakuba Wujka, NT 1593, całość pośmiertelnie w 1599
• Innowiercze
• Biblia Brzeska, kalwińska, 1563
• Biblia nieświeska, Szymona Budnego, ariańsko-socyniańska, 1572
• Biblia gdańska, luterańska, przekład przy współpracy kalwinów i braci czeskich, 1932
• Biblia Tysiąclecia, tłumaczona z języków oryginalnych, 1965
7. Gatunki w Biblii: hymny, psalmy, poematy, przypowieści, eposy, kazania, modlitwy, dialogi filozoficzne, listy, kroniki
"Księga Rodzaju"- opis kolejnych czynności Boga - Stwórcy w ciągu 6 dni.
1. ziemia, niebo, światłość, ciemność, dzień, noc
2. woda, ląd, niebo, morze, rośliny
3. drzewa owocowe
4. gwiazdy, czas
5. zwierzęta
6. człowiek
"Księga Hioba" - autorstwo anonimowe; miejsce powstania Judea; akcja w Adonii; układ:
• prolog - prozatorski
• poemat - 6 części
• opisuje związek pomiędzy Bogiem a człowiekiem
• Hiob jako symbol wiary nigdy nie przemijającej
1. Monolog i dysputa z przyjaciółmi:
• Elitoz z Temanem
• Bilbob z Szumachem
1. Poemat o mądrości i monolog Hioba
2. Mowy Boga - Eliasz i prozatorski epilog
3. Arystotelowska koncepcja losów:
• zmienność perypetii czyli od cierpienia do radości
• cierpienie wyzwala heroizm, jest sensowne
1. Postawa Hioba jako lekcja godności ludzkiej, wierności Bogu, cierpliwości i godności, oraz winy człowieczej i odpowiedzialności.
Hiob przywrócony do dawnego stanu, żyje w dostatku, wśród potomstwa. Stał się symbolem cierpienia oraz katastrofy, tragedii i nieszczęścia. Dzieje Hioba są też symbolem ludzkiego heroizmu i cierpienia jako nieodzownego elementu życia i określenia pełni człowieczeństwa. Cierpienia uszlachetnia człowieka, pozwala zrozumieć innych (wątki u romantyków i poetów okupacyjnych.
"Księga Psalmów"
Psalm to utwór poetycki o charakterze modlitewno-hymicznym; psalmy zbudowane są z wersetów a werset to całość treściowa zbudowana z dwóch lub trzech członów.
Wyróżniamy psalmy: błagalne, dziękczynne, pochwalne, filozoficzne, mądrościowe,...
• Psalm IIX
• człowiek jako "władca nad dziełami rąk Twoich"
• człowiek kochany jest przez Boga, "niewiele mniejszy od niebieskich mocy"
• pochwała świata stworzonego przez Boga
Przypowieści biblijne - przysłowie, maksyma, aforyzm; utwór narracyjny o treści pouczającej; ubogi w postacie, zdarzenia i realia, mający jednak ukryte znaczenie alegoryczne, symboliczne, odnoszące się do ogólnych prawideł egzystencji człowieka, ludzkich postaw, wobec przypadków życiowych.
• "O Siewcy" - opowiada o rolniku, który sieje zboże. Gdy ziarno upadnie na niegościnny grunt to nie wzrośnie. Ziarno porównane jest do wiary. Kiedy ono stąpi na człowieka o czystym sercu, w pełni się rozwinie i wyda swoje owoce.
• "O synu marnotrawnym" - pewien człowiek miał dwóch synów, jednak młodszy zabrał swoją część majątku i stracił ją żyjąc rozrzutnie. Gdy powrócił do ojca, ten przyjął go jak zmartwychwstałego. Drugi syn oburzył się, że jego nie traktuje podobnie. Syn jest symbolem człowieka, który błądzi a jednak odnajduje wiarę i receptę na dobre życie.
• "O miłosiernym Samarytaninie" - pewien Żyd został napadnięty przez zbójców, którzy go pobili i ograbili. Drogą na której leżał przejeżdżało dwóch Żydów; między nimi był rabin; nie pomogli napadniętemu... Dopiero samarytanin pomógł mu i zapewnił pieniądze na najbliższy czas. Miłosierny samarytanin jest symbolem człowieka, który nawet wrogom udziela pomocy.
"Księga Koheleta"
"wszystko marność i gonienie za wiatrem ( venitas venitatum et venitas)"
-podejmuje motyw rozważań na temat życia człowieka jego szczęścia i egzystencji. Mottem księgi jest powyższy cytat. Człowiek jest istota kruchą i przemija, podczas gdy Ziemia trwa wiecznie. Prawo przemijania powoduje, że człowiek nie zaznaje szczęścia, a życie jest tylko "gonieniem za wiatrem"
"Apokalipsa św. Jana" powstała w latach 94 - 96 ne za panowania cesarza Dominicjana; wzorowana na wcześniejszych tekstach Ezechiela, Daniela i Zachariasza - z greckiego apokalypssos - objawienie, odsłonięcie; to szczególny rodzaj opowieści biblijnej opisującej tajemnicę czasów ostatecznych. W Nowym Testamencie jest ostatnią księgą Biblii, zamykającą całość historii świętej. Katastrofizm; obraz kresu ludzkości, sąd boży, śmierć...
Barok 1620 - 1764
Renesans Barok
tradycje literackie Starożytność średniowiecze
postawa filozoficzna humanizm (człowiek) fideizm (dusza)
język ojczysty nawrót do łaciny
kanon piękna spokój, harmonia, równowaga formy i treści przejaskrawienie i przerost formy
nauka laicyzacja, rozkwit nauki zahamowanie rozwoju nauki przez jezuitów
Geneza i cechy:
1. Sytuacja polityczna i gospodarcza Polski
• rozkład polityczny w kraju - liberum veto
• najazdy szwedzkie i wojny wschodnie
• ucieczka Jana Kazimierza, królowie elekcyjni, zdrada magnatów
• trudna sytuacja miast, wzrost ucisku feudalnego, bunty chłopskie
2. Geneza światopoglądowa
• kontrreformacja po soborze trydenckim. Święta Inkwizycja
• uniwersalizm - szkoły jezuickie z językiem łacińskim
• priorytet kultury sakralnej
• powrót do łaciny. Dominacja Kościoła Katolickiego
• ekspansja sztuki (relatywizm)
3. Geneza polityczna
• absolutyzm, silna władza królewska; Francja, Prusy, Rosja
• demokracja szlachecka w Polsce
4. Geneza społeczna
• potęga feudalizmu
• kontrasty społeczne
• wybuch rewolucji burżuazyjnej w Anglii
5. Geneza historyczno - filozoficzna:
• teoria Kartezjusza, powstanie racjonalizmu
"Cogito ergo sum" - myślę więc jestem
zmysły mają znaczenie wyłącznie praktyczne, funkcję poznania spełnia tylko rozum
• empiryzm - doświadczenie
• sensualizm - źródłem poznania są zmysły
• racjonalizm - teoria poznania, niezależność wiedzy od wiary
• mistycy hiszpańscy - św. Teresa, św. Ludwik z Grenady, św. Loyola
• teorie Pascala - człowiek jest trzciną, najsłabszą w przyrodzie, ale jest to trzcina myśląca
6. Kanon estetyczny baroku
• motywy śmierci i sądu ostatecznego
• motywy zegara, sielankowe, panegiryki
• motywy miłosierdzia - o własnej grzeszności
• motywy marności - nicości
• motywy zegara - symbol przemijania
7. Widzenie świata:
• powrót "dance makabre" - dualizm
• religijny pietyzm - dążenie do osiągnięcia wewnętrznego pokoju, rezygnacja z aktywności do zjednoczenia z Bogiem
8. Malarstwo i rzeźba
• iluzjonizm, wyrażający się w możliwie wiernym odtworzeniu i uwypukleniu przestrzeni, budowy anatomicznej. Kontrast świata i cienia.
• diagonalizm - kształtowanie obrazów wzdłuż linii podkreślenia kolorów
• dynamika - przesada, ukazanie gestów i ruchów
• łączenie tematyki mitologicznej - napięcie uczuć, niepokój, rozwietrzenie szat, światłocienie, kontrast kolorów, wieloznaczność symboli
• malarze: Valazguez, El Greco, Rubens, Rembrandt
9. Muzyka
• monumentalizacja, dramatyzacja, powtórzenia
• kontrast, patos
• gatunki muzyczne: sakralne, kantata, opera
• koncert skrzypcowe: Vivaldi
10. Teatr
• potęgowanie ekspresji scenicznej (efekty świetlne)
• personifikacja: cnoty i występków
• oprawa ekspresyjna (gest, ruch, taniec)
11. Literatura
• we Włoszech - liryka i kunsztowne erotyki
• w Hiszpanii - liryka refleksyjna i mityczna
Cechy literatury:
• przerost formy nad treścią
• dążenie do bogacenia i niezwykłości formy
• nadmierna dekoracyjność, przeładowanie ornamentyką, kontrastem, mowa potoczna
• nadmiar środków stylistycznych, przenośni, epitetów, wyszukanych porównań;
oksymoron epitety, określenia przeciwstawne
peryfraza omówienie, opis charakterystyki, metafory
metafora figura stylistyczna, przenośnia
alegoria przenośnia, za pomocą personifikacji
animacja uduchowienie, dusza w przedmiotach, ożywienie
personifikacja uosobienie; nadanie przedmiotom, zwierzętom cech ludzkich
symbol znak zastępujący; czegoś niewidzialnego
anafora powtórzenie tego samego zwrotu na początku zdań
antyteza kontrast, przeciwieństwo
paradoks rozumowanie sprzeczne, oryginalne przedstawienie fałszu
relatywizm względny, warunkowy subiektywizm
paralelizm porównanie, zestawienie cech podobnych
makaronizmy wyraz obcy, zwrot, wpleciony w tekst w języku ojczystym
koncept trafny pomysł, szczęśliwa myśl. Projekt
Nurty tematyczne w polskiej literaturze barokowej:
1. Kryzys renesansowych założeń i poglądów
• walka o przywrócenie Kościołowi dawnej świetności
2. Mieszanie się elementów renesansowych z wczesnobarokowymi i średniowiecznymi w literaturze polskiej
3. Wyłonienie się 4 nurtów w poezji
• metafizyczny - Sęp-Szarzyński
• dworski - A. Morsztyn, Wacław Potocki
• sarmacki - Pasek
• mieszczańsko - plebejski z nurtem sowizdrzalskim
Przedstawiciele baroku:
1. Mikołaj Sęp-Szarzyński 1550 - 1581
2. Jan Andrzej Morsztyn 1613 - 1693
3. Wacław Potocki 1621 - 1696
4. Jan Chryzostom Pasek 1630 - 1701
Mikołaj Sęp-Szarzyński - prekursor myśli barokowej
1. Pisał psalmy, sonety
2. Studia w Wittemberdze i Lipsku. Staranne wykształcenie humanistyczne
3. Przejście z protestantyzmu na katolicyzm (konwertyta)
4. Wpływ Jana Kochanowskiego, Horacego, Petrarki na postawę poety
5. Utwory cechuje brak prostoty i jasności
6. Utwory Sępa-Szarzyńskiego wydał jego brat Jakub 20 lat później
Mikołaj Sęp - Szarzyński
Za najbardziej reprezentatywne można uznać wiersze z cyklu sonetów. Już same ich tytuły oddają istotę rzeczy: "o krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego", "O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem", "O nietrwałej miłości rzeczy świata tego". Wyrażają one rozterki i niepokoje człowieka zawieszonego między Bogiem, światem a ciemnością. Kondycja duchowa człowieka jest trudna do utrzymania, ponieważ jest istota ludzka wątła, rozdwojona w sobie. Dlatego życie jednostki to ciągła walka, nie dająca szczęścia. Przemijanie, śmierć to zjawiska, które burzą harmonię świata, a życie czynią nieustanną wojną o przetrwanie. Jedyną ostoją człowieczeństwa jest wtedy Bóg, jako jedyny dający pocieszenie
Twórczość: Rymy albo wiersze polskie:
• "O nietrwałej miłości świata tego"
• "O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem"
Cechy poezji Szarzyńskiego:
• relatywizm
• dualizm barokowy
• walka dobra ze złem
• żarliwa religijność
• przestawność rymów
• peryfraza
• erudycja
• kontrasty
• elipsy - przestawne
Filozofia poety na tle renesansu:
1. Odejście od optymizmu renesansowego, uznającego harmonię i prawidłowość w życiu człowieka w kierunku pesymizmu (życie zmierzające do śmierci - życie jako wojna).
2. Odcięcie się od epikurejskiej afirmacji życia doczesnego, przejście do relatywizmu (względna i krótkotrwała wartość życiowych przyjemności, pozostawiających zawsze niedosyt).
3. Wizja człowieka jako istoty kruchej, rozdartej wewnętrznie, nieostrożnej, nie zdającej sobie sprawy z zawiłości życia.
4. Bóg jako jedyna ostoja człowieka "Wieczna, prawa piękność" i "cel miłości" (zgodność z ideą kontrreformacji)
5. Tragiczne przekonanie o braku harmonii, nie tylko w człowieku, ale i we wszechświecie. Walka między Bogiem a szatanem, która ma na celu ingerencję w sprawy ludzkie
6. Śmierć jako wyzwolenie, wygrana życiowa
7. Pesymizm płynący z marności życia, ale równocześnie wiara w wieczną wartość życia (spokój i szczęście w niebie)
Stosowane figury stylistyczne: przerzutnie, inwersja, oksymoron, kontrast, koncept
Wizja świata i człowieka
Jan Kochanowski Mikołaj Sęp-Szarzyński
Kompozycja świata doskonały, harmonijny twór Boga; statyczny pełen chaosu i dysharmonii na skutek ingerencji szatana; dynamiczny
Pojęcie czasu stoicki dystans wobec upływu czasu kompleks upływu czasu jako symbol przemijania, marności świata; koncepcja śmierci decyduje o tragizmie człowieka
Życie ludzkie afirmacja dla przejawów życia ludzi; możliwość osiągnięcia ziemskiej Arkadii; pochwała Boga tragizm życia - wiecznej walki; odrzucenie możliwości pokoju w życiu doczesnym
Kompozycja śmierci dystans wobec przemijania a więc i śmierci; reminiscencje z antyku iluzja i refleksja śmierci; reminiscencje ze średniowieczem; śmierć jako przejście w stan beztroski
Życie wieczne łatwość osiągnięcia szczęścia wiecznego niebo jako arkadia, trudna do osiągnięcia; Niebo - wieczny spokój
Koncepcja człowieka humanistyczna duma z osiągnięć ludzkości; człowiek harmonijny w swej cielesności, cieszący się życiem; religijność naturalna, człowiek realizujący się wśród ludzi człowiek tragiczny, świadomy własnej niedoskonałości; typ religijnego mistyka; człowiek rozdarty wnętrzem; człowiek samotny, realizujący się wobec Boga
Koncepcja miłości Miłość jako źródło radości; miłość pozwala realizować swoje człowieczeństwo miłość - źródło tragicznej dysharmonii;
Koncepcja Boga Deus rideus, Deus faber; Bóg upersonifikowany, brak szatana; wyobrażenie leżące poza ortodoksyjnym katolicyzmem Bóg jako Chrystus król; Bóg jako idea; pojawienie się szatana; katolicyzm potrydencki
Jan Andrzej Morsztyn
1. Poeta, zręczny polityk i dyplomata, dworzanin Władysława IV i Jana Kazimierza
2. Piastował urząd podskarbiego koronnego
3. Działalność przeciwko królowi Sobieskiemu. Agent Ludwika XIV
4. Ucieczka z kraju do Francji
5. Pisał fraszki i pieśni miłosne
Cechy stylu Morsztyna:
1. Wyszukana forma wiersza i skłonność do przesady (hiperbolizacja)
2. Niezwykłość i sztuczność metafizyki (epitety - strzała miłości, śmierci)
3. Konceptyzm, elegancja formy i igranie słowem
4. Stosował styl barokowy, który polegał na przeroście środków stylistycznych i wersyfikacyjnych nad treścią
5. Bogactwo środków artystycznych, szczególnie stosowanie kontrastu (piękno - brzydota)
Twórczość: "Nagrobek Perlisi", "Do trupa" - sonety
" Pieśń w obozie pod Żwańcem"
"Nagrobek Perlisi"
1. Utwór charakterystyczny dla baroku. Przewaga formy nad treścią
2. Nazwanie psa najcenniejszą perłą świata, po śmierci którego panna pragnie wystawić mu nagrobek
3. Przesadne ujęcie rozpaczy po śmierci Perlisi, psa maltańczyka
4. W nawale porównań zatraca się swoistą, jednostkową treść
"Cuda miłości"
1. Motyw ognia - miłość jako żywioł - kontrast ognia i wody
2. Zmysłowy charakter wiersza
"O sobie"
1. Wiersz jest manifestacją stylu barokowego
2. Dwuczłonowa konstrukcja:
• wyliczająca zjawiska i ich ilość, różnorodność
• jednowierszowa, zaskakująca, wyrażająca uczucie żalu do ukochanej Katarzyny
3. Autor wykazał znajomość obyczajów całej Europy. Umieścił w poezji kulturę dworów królewskich (intrygi w Wiedniu, targi we Frankfurcie, weneckie gondole)
4. Wzmocnienie wyliczeniowej części utworu przez anaforę "nie tyle", wieloczłonowa konstrukcja jednego zdania
5. Sensualistyczny sposób prezentacji doznań miłosnych
6. Forma ikonu, obrazu
"Do trupa" - sonet; realizacja założeń artystycznych baroku
1. Szokujący pomysł zestawienia życia, miłości i śmierci
2. Parabola uwzględniająca podobieństwo i różnice dwóch zjawisk, jako typowy schemat kompozycyjny
3. Paradoksalny sens utworu uwydatniającego szczęście zmarłego w zestawieniu z nieszczęściem kochanka
4. Wiersz jest barokową hiperbolą, a budowa opiera się na jaskrawych antytezach
5. Użycie gradacji, kontrastu i przerzutni. Wiersz sylabiczny (5+6)
"Pieśń w obozie nad Żwańcem"
1. W 1653 Jan Kazimierz, stanąwszy pod Żwańcem (na Podolu) został otoczony przez połączone wojska Chmielnickiego i Tatarów. Poeta z ironią wystąpił przeciwko egoizmowi, małoduszności i pijaństwu szlachty
2. Obraz życia obozowego szlachty; podkreślenie braku zainteresowania losami kraju
3. Oskarżenie szlachty o zbytek (picie najdroższych trunków)
4. Pozorna solidarność poety z rozpijaczoną szlachtą
Wacław Potocki
1. Urodził się w rodzinie ariańskiej.
2. Edukacja w szkole ariańskiej w Raciborzu. Śmierć ojca i dziada
3. Wstąpienie do wojska na Ukrainie
4. Ożenek z Katarzyną Morsztynówną. Majątek w Łużnej
5. Udział Potockiego w wojnie przeciwko Szwedom i Rakoczemu
6. Proces przeciwko ariańskiej rodzinie Potockiego (najazd)
7. Przejście na katolicyzm dla uniknięcia prześladowań
8. Śmierć syna Stefana w wojnie chocimskiej (1673)
9. Śmierć córki Zofii i żony
10. Śmierć syna Jerzego w wyprawie tureckiej (1690)
"Wojna Chocimska"
• Inwokacja
• Mowa Chodkiewicza
• Szturm Turków
1. Pamiętnik Jakuba Sobieskiego jako źródło informacji wykorzystane przez poetę w poemacie
2. Poeta w inwokacji wzywa Boga, aby poszczęścił obrońcom wiary chrześcijańskiej w walce
3. Mowa Chodkiewicza jako wyraz patriotyzmu wodza:
• do obowiązków żołnierzy należy obrona rodzin, poddanych i majątków ojczyzny
• wódz zapewnia, że "zwycięzców czeka sława"
• charakterystyka armii wroga, jako niedołężnej, jedynie pstro przybranej, na mułach, osłach i wielbłądach
• przypomnienie sławy przodków i rycerskiej postawy Polaków - jako wzór do naśladowania
4. Szturm Turków odparty przez Kozaków i wojska koronne Chodkiewicza
• zwątpienie Osmana; ucieczka Turków
• zajęcie obozu tureckiego
• zwycięstwo Turków nad rozproszonymi oddziałami kozackimi
5. Poemat homerycki - inwokacja, utwór epicki - wierszowany, fabuła epizodyczna, porównanie homeryckie, opisowość, patos języka, wydarzenie historyczne
Potocki:
1. Krytykował ówczesne społeczeństwo za brak patriotyzmu, nietolerancję religijną i egoizm
2. Duchowieństwu zarzucał gromadzenie bogactw, zachłanność, zakłamanie i brak obowiązkowości
3. Ostrzegał przed upadkiem Rzeplitej, za brak wojska winił szlachtę i wykazywał nieprzydatność pospolitego ruszenia
4. W problematyce społecznej poruszył:
• konieczność zrównania stanów wobec prawa
• z nierówności wynika niesprawiedliwość
Wartości artystyczne
1. Język potoczny, dosadne zwroty i neologizmy
2. Styl: podniosły, kontrasty, przenośnie, przestawny szyk wyrazów, wtrącanie równoważników
Jan Chryzostom Pasek
1. Pochodził z Mazowsza, osiadł w krakowskim
2. Zawadiaka, gardłował na sejmikach, łgarz i pieniacz
3. Wychowanek jezuitów z Rawy
4. Walczył w dywizji Stefana Czarnieckiego
5. Przedstawiciel sarmatyzmu
"W obozie"
1. Ilustracja mentalności szlacheckiej:
• niesubordynacja, łamanie dyscypliny wojskowej (pojedynki, pijaństwo)
• niski poziom kultury umysłowej
• fanatyzm religijny wśród szlachty (karanie w kategoriach religijnych)
• skłonności do burd i pijaństwa
2. Krytyka pojedynkowania się
3. Utwór ma charakter moralizatorski
4. Język: makaronizmy, zwroty wtłoczone w składnię polską, barwność i plastyka w opisach
5. Duża rola pamiętnika dla potomnych: Mickiewicz i Sienkiewicz
Sarmatyzm - dawniej - oznaczał rycerskość, dzielność, waleczność odwagę, gościnność i życzliwość
w baroku - oznaczał prywatę, pijaństwo, głupotę, warcholstwo, brak ducha rycerskiego i patriotyzm, megalomania
Sarmatyzm w literaturze: upadek literatury - zwichrzona treść, napuszony styl; makaronizmy, ważniejsza forma, upadek życia umysłowego i nauki.
Daniel Naborowski
pisze o człowieku, jego życiu oraz czasie -jego niszczącej sile - w wierszu "Krótkość żywota". Podkreśla nietrwałość ludzkiego życia, przemijalność całych pokoleń człowieka. Wiersz zmusza do refleksji nad sprawą, o której człowiek nie pamięta i nie chce sobie jej uświadomić, a jest nią fakt, że człowiek jest śmiertelny, a życie to bezustanne przemijanie i dążenie do nieuchronnej śmierci.
Naborowskiego fascynowało zjawiska przemijania, czasu, nicości i śmierci. Wiersz "Cnota - grunt wszystkiemu" zaczyna od słów "nic to, cóż jest niczym". "Niczym" są różne ziemskie wartości, do których człowiek przykłada wagę, są nietrwałe (uroda kobiet, bogactwo, pyszne jadło, kosztowny pałac). Inaczej jest z cnotą. "Cnota" rozumiana jako prawość życia i wierność Bogu. Tylko to zapewnia nieśmiertelność i ogranicza wewnętrzny niepokój. Takie refleksje są powtórzone w wierszu "Marność". Życie ludzkie według Naborowskiego jest marnością, czyli niczym wobec śmierci. W utworach tego poety motyw przemijania nabiera akcentów dramatycznych, wzmacnia się motyw melancholii, świat odczuwany jest jako dręcząca zagadka. Naborowski zauważa bezsilność człowieka wobec potęg.
Odrodzenie 1506 - 1622 - epoka odkryć
Przyczyny odrodzenia:
• wyprawy krzyżowe
• odkrycie Ameryki
• teoria Kopernika
• wynalezienie druku
skutki odkryć:
• wzbogacenie się miast na szlakach handlowych (Wenecja)
• wyodrębnienie stany mieszczańskiego
• powstanie zalążków ustroju kapitalistycznego (manufaktury)
• zanik drabiny feudalnej
• nowy pogląd na świat: "Człowiekiem jestem" Terencjusza
• sprzeciwienie się dogmatom Kościoła
• podróże po Europie, dążenie do wykształcenia
• budowanie się krytycyzmu, patriotyzmu i humanizmu
• wrażliwość na niesprawiedliwość społeczną
• rola przyrody
• wiara w ludzki rozum, wpływ kultury antycznej
• świecki charakter sztuki starożytnej (wzory antyczne), sztuka tworzona jest dla człowieka
Geneza polityczna:
• stopniowa utrata władzy politycznej przez Kościół, który pozostaje jako ośrodek religijny
• Pierwsze przejawy reformacji
• Czechy - husycyzm,
• Anglia - anglikanie,
• Niemcy - luteranizm,
• Francja - hugenoci,
• Szwajcaria - kalwini,
• Polska - arianie
• wzmocnienie władzy świeckiej w Europie
Odrodzenie obejmowało 3 prądy:
• renesans - określenia w kulturze, sztuce i filozofii
• humanizm - w literaturze prąd stawiający człowieka w centrum
• reformacja - w religii, przekształcenie doktryn i praktyk Kościoła
Geneza kulturowa:
• specyficzna kontynuacja "jesieni średniowiecza"
• pogłębienie wiedzy o starożytności, wiedza o kulturze antycznej
• popularność nauk humanistycznych
• powstanie uniwersytetów
Filozofia epoki i jej wpływ na światopogląd ludzi:
• kontynuacja tomizmu i franciszkanizmu
• stosowanie filozofii antycznej, stoicyzmu i epikureizmu
• filozofia eklektyczna czyli niejednolita
• głównym prądem epoki jest humanizm
Założenia humanizmu:
Hasło Terencjusza:
Homo sum et nil humanum alienum ad me esse puto
Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce
• człowiek w centrum zainteresowania
• wszechstronność zainteresowań życiem politycznym, miłością, pięknem
• zainteresowanie się kulturą antyczną, sięganie do źródeł kulturowych
• twórczość w języku ojczystym
Ideały humanizmu:
• antropocentryzm zamiast teocentryzmu
• "Carpe diem" zamiast "Memento mori"
• "nic co ludzkie..." Terencjusza - zachwyt nad pięknem ciała i życiem wewnętrznym
• piękno przyrody
• kult sławy
• wyobrażenie Boga nie karzącego lecz genialnego artysty i dawcy dobra ludzkiego
Filozofia renesansowa:
• humanizm
• empiryzm - przeciwstawia się średniowiecznej scholastyce; do poznania dąży się przez doświadczenie; twórcą był Franciszek Bacon
• irenizm - twórcą był Erazm z Roterdamu; odrzucenie wojny i nienawiści (pokój), stąd też powstanie utopii (Tomasz Moore "Utopia") o idealnym państwie i idealnym władcy (Machavelli "Książe")
Dzięki filozofii wykształcił się krytycyzm i demokratyzacja w myśli etyki.
Cechy kultury epoki oświecenia:
1. Kultura odrodzenia w opozycji do kultury średniowiecznej.
2. Przeniesienie antycznego ideału piękna i jego znaczenie we wszystkich dziedzinach sztuki.
3. Antropocentryzm - człowiek ośrodkiem i celem wszechświata; budowa pałaców, powstanie muzyki świeckiej; powrót do antycznego kanonu piękna, symetrii, jasności, harmonii, mentalności.
4. Cechy architektury renesansowej i jej zabytki:
• symetria, wielość okien, harmonia, prostota
• Budowle renesansowe we Włoszech: Bazylika św. Piotra, Pałac Medyceuszy we Florencji
Literatura renesansowa:
• nawiązanie do antyku
• krytycyzm
• afirmacja życia
• gatunki:
• religijne: apokryfy, misteria, moralitety, kazania, pieśni
• świeckie: pieśni miłosne, liryka prowansalska, epika rycerska, utwory biesiadne, fraszki
Na zachodzie odrodzenie zapoczątkowali:
• Dante Alighieri 1265 - 1321
• Petrarka 1304 - 1347
• Jan Boccacio 1313 1375
• Erazm z Roterdamu - Holandia
• Wiliam Szekspir - Anglia
• Franciszek Rabelass - Francja
• Michał Anioł 1475 - 1564
• Rafał Santi 1483 - 1520
• Leonardo da Vinci 1452 - 1519
Dante Alighieri - poeta z Florencji
1. Kontynuator postępowych osiągnięć średniowiecza
2. Boska komedia to suma średniowiecznej wiedzy filozoficznej, w której dał obraz walki pomiędzy feudałami a wzbogaconym mieszczaństwem: gibelinami a gwalfami
3. Pisał w języku narodowym
"Boska komedia" składa się z 3 części: "Czyściec", "Piekło", "Raj", każda po 33 pieśni.
Wergiliusz i Bice oprowadzają poetę po wszechświecie. Człowiek poznaje zło i dobro. Pragnie odrodzić moralnie świat. Wszystkich przeciwników politycznych skazał Dante na męki piekielne. Celem Dantego było ukazanie człowiekowi możliwości odrodzenia moralnego, oczyszczenia z win, a taką szansę stwarza miłość (humanizm).
Petrarka- poeta prozaik, twórca sonetów "Do Laury" (kobieta idealna). Pisał wiersze miłosne i refleksyjne, w języku włoskim i w klasycznej łacinie. Wzorował się na Horacym.
Boccacio - Poeta prozaik, napisał "Dekameron" zawierający 100 nowel o tematyce miłosnej w nastroju pogodnym, wesołym i frywolnym; opowiadanie "Sokół"
Cervantes - romans pasterski "Galatea", a najbardziej znany to "Don Kichot", który stał się synonimem nieżyciowego idealisty.
Kalimach - nauczyciel króla Jana Olbrachta
Szekspir -
"Makbet"- dramat o mechanizmie władzy
• krytyka władców feudalnych
• zdemaskowanie zbrodnii
• żądza władzy bez względu na dobro narodu
• antymonarchizm
• szekspirowska koncepcja losów ludzkich - pisarz twierdził, że kształtowanie się losów człowieka zależy od istniejącej sytuacji historycznej
Makbet jako utwór antyfeudalny: ukazał zbrodnię, intrygi, jako metodę zdobywania władzy oraz tyranię jako metodę jej sprawowania.
Dramat antyczny Dramat szekspirowski
zasada 3 jedności złamanie 3 jedności - zachowanie akcji
fabuła mitologiczna fabuła historyczna
podział na epeisodia i stasimona podział na akty i sceny
małe ilości postaci duża ilość postaci
chór w roli komentatora wydarzeń brak chóru
czystość gatunkowa wprowadzenie elementu komediowego
o losach decyduje przeznaczenie (fatum, mojra) indywidualizm, bohater sam kształtuje swój los
jednolitość psychiczna złożoność psychiczna postaci
realizm fantastyka, nastrój, rola przyrody
jednolitość zmienność nastroju, szybkość akcji
język potoczny język pełen ozdób retorycznych
Jan Kochanowski - II pokolenie twórców
1. okres studiów
2. okres dworski
3. okres czarnoleski
Twórczość:
1. fraszki (błahostki): krótki utwór wierszowany wyniesiony z antycznego epigramatu
• autobiograficzne
• autotematyczne
• filozoficzne
• obyczajowe
• filozoficzno-refleksyjne
• miłosne
• patriotyczne
2. pieśni:
V "O spustoszeniu Podola"
IX - nieuleganie namiętności, stoicyzm i epikureizm w jednym, rozumne korzystanie z uciech życia
XXIV - nawiązanie do antyku, epikureizm i stoicyzm, parafraza "Ody do mecenasa" Horacego
XII - utwór ma charakter refleksyjny, pierwsze wersy o sławie i cnocie, której nie można kupić
"Czego chcesz od nas Panie" - pochwała Boga
"Serce roście" - zmiana pór roku radością podmioty lirycznego, szczęście, refleksja nad tym jak żyć aby być szczęśliwym
"Pieśń świętojańska o Sobótce" - cykl 12 pieśni śpiewanych przez 12 panien,
pieśń panny XII - jest to parafraza utworu Horacego "Wsi spokojna wsi wesoła", życie na wsi daje radość, arkadia, sielanka, idealizacja obrazu
pieśń panny VI - ukazuje wieś w okresie żniw i suszy, przewaga opisów krajobrazu nad opisami ludzi, podmiot liryczny raz jest współ wykonawcą a raz obserwatorem, uprawdopodobniony obraz arkadyjski
Idealny wzorzec osobowy to oracz.
3. dramat:
"Odprawa posłów greckich" - wystawiono 12 stycznia 1578 na ślubie Jana Zamoyskiego i Krystyny Radziwiłłówny, na weselu obecni byli posłowie i para królewska, sztuka powstała prawdopodobnie 1565-6, nie jest to więc tekst okolicznościowy co świadczy o uniwersalizmie utworu, nawiązaniem do antyku jest sama forma: dramat (nie ma Exodosu i Paradosu), wykorzystanie mitu i "Iliady" jako źródła mitu, Troja może symbolizować każde państwo i miasto, główny problem to odpowiedzialność jednostki za państwo, zestawione są dwie postawy: Aleksandra (Parysa) i Antenora. Parys jest partia wojny, chce zatrzymać Helenę nie licząc się z losem państwa. Po przegranej Antenora w rodzie jest on do końca wierny ojczyźnie.
Ważne są wypowiedzi chóru: "Ci, którzy Rzeczpospolita władacie..."
Cechy:
• zachowanie 3 jedności
• postać posłańca, który właściwie gra kilka ról
• uniwersalizm
4. treny: utwór antyczny, oddaje żal po śmierci. Bohaterem trenów Kochanowskiego jest dziecko co jest ewenementem (oprócz Urszulki bohaterem jest też ojciec Kochanowskiego). 1578(9) umiera Urszula a później jej siostra Helena, wcześniej Ojciec i brat Kacper, jest to okres załamania wartości przekazanych w pieśniach
Tren I - pierwiastek antyczny w bezpośrednim zwrocie do twórców antycznych; Urszula - ptaszek zabity przez smoka
Tren V - Urszula - Oliwka, postać Persefony(antyk)
Tren VI - porównanie Urszula - Safona; Urszula była dziedziczką talenty Kochanowskiego, Postać Urszuli jest udoroślona
Tren IX - wyraz kryzysu, wzrastająca żałość, rozum i zwątpienie w niego
Tren X - wyraz kryzysu, łańcuch pytań "Gdzie jesteś Urszulo..", odwołanie do różnych wyobrażeń filozoficznych o życiu po śmierci; "Gdziekolwiek jesteś jeśli jesteś.." - zwątpienie w religię
Tren XI - fraszka "O cnocie" jest nic nie warta, pobożność jest zła, nie warto być dobrym, negacja optymizmu
Tren XIX - (sen) ukazuje się Kochanowskiemu jego zmarła matka z Urszulą na rękach, śmierć Urszulki była dla niej samej dobra, uchowała ją przed smutkami życia, wartości renesansu mogą pomóc w cierpieniu
5. "Psałterz Dawidów" - zaczęty w 1571, wydany 1579. Tłumaczenie psalmów, połączenie chrześcijaństwa i antyku; Bóg gromowładny, Bóg jako ojciec wszystkich ludzi; pytania retoryczne, zdanie wykrzyknikowe podkreślają emocjonalny charakter wypowiedzi; Psalmy to właściwie parafrazy, teksty o wysokiej wartości artystycznej
Religijność poety to nie tylko tolerancja, ale także poszukiwanie zgody pomiędzy różnorodnymi systemami teologicznymi i filozoficznymi.
Kochanowski to poeta - humanista, wielostronna twórczość pod względem tematyki i formy.
Mikołaj Rej
"Krótka rozprawa między 3 osobami: panem, wójtem i plebanem" - wydane w 1543 pod pseudonimem Ambroży Korcz - Obrożek. Ukazany jest obraz (smutny) Rzeczypospolitej [literatura społeczna]
"Wizerunek własny - żywot człowieka poczciwego" - 1558 - nawiązanie do twórczości antycznej; pierwsza próba wyłożenia poglądu na świat ze stanowiska świeckiego
"Zwierzyniec" - zbiór 8 wersowych epigramatów, galeria ówczesnego życia politycznego i kulturalnego (wzory, anegdoty, przykłady)
"Żywot człowieka poczciwego" - utwór składa się z 3 ksiąg, które ukazują 3 okresy życia człowieka: dzieciństwo i młodość, wiek dojrzały, starość. Księga I rozważa problem wychowania dzieci, II wybór stanu i obowiązków z tego płynących, III problemy etyczne widziane z perspektywy eschatologicznej (zza grobu)
Człowiek wpisany jest w naturę i rozumnie czerpie z niej korzyści, jest ogniwem w biologicznym cyklu nieustannego odnawiania. Kluczem do zrozumienia życia jest zrozumienie, że życie człowieka związane jest z ziemią, jej uprawą i prawami.
Styl: występują zwroty o silnym zabarwieniu emocjonalnym, paralelizm szyków składniowych [czyli powtarzanie danych wyrazów i ich ciągłym rozszerzaniu w następnym powtórzeniu]
Publicystyka renesansowa:
1. Andrzej Frycz - Modrzewski - "O poprawie Rzeczypospolitej" - problem nierówności obywatela wobec prawa
2. Piotr Skarga - "Kazania sejmowe" - wydane w 1597 w większym zbiorze "Kazania na Niedzielę i święta całego roku"; jest to traktat polityczny;
Choroby Rzplitej:
• brak miłości ojczyzny
• spory wewnętrzne
• tolerowanie herezji
• słaba władza króla
• zły system prawny
• grzechy i złości jawne
W kazaniu II Ojczyzna ukazana jest jako matka z tymi chorobami lub jako tonący okręt; obywatele dostawali wszystko a sami nie dawali nic. Antyteza [ długie zdanie a następnie negujące je krótkie]
Odwołania do Biblii
3. Sęp Szarzyński - "O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem światem i ciałem" - obraz świata i człowieka, który jest wątły, rozdwojony w sobie.
Na czym polegają różnice pomiędzy dramatami antycznym i szekspirowskim?
Chodzi głównie o zasady działania fatum, z czego wypływa, niż o samą budowę
w Antyku mamy:
• FATUM, czyli bohaterowie tragedii są uwikłani w konflikt miedzy własnymi racjami a siłami wyższymi: losem, prawami historii, interesem społecznym, normami moralnymi, itp. . O ich losie decyduje przeznaczenie
• KONFLIKT TRAGICZNY- konflikt racji (miłość i posłuszeństwo prawom boskim kolidują z racją stanu). Konflikt tragiczny polega na istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji
• IRONIĘ TRAGICZNĄ - losy bohatera układają się tak, że popełnia on nieszczęśliwe zbłądzenie (Arystoteles). Bohater nie wie, że popełnia zbrodnię, lub czyn niegodny. Takie przeciwieństwo między samoświadomoścą bohatera a jego rzeczywistą sytuacją nazywamy właśnie ironię tragiczną.
• TRAGIZM - kategoria estetyczna. Wywołuje tę jakość szczególny sposób konstrukcji losów bohateów, usytuowanych w konflikcie tragicznym.Bohater niezależnie od siły charakteru, szlachetnych intencji, sprowadza na siebie zgubę, śmierć lub klęskę swoich idei.
• BUDOWANIE TRWOGI -poprzez konflikt tragiczny i ironię tragiczną. Trwogę bowiem budzi tylko nieszczęście człowieka, który jest do nas podobny.
• POSTACIE są symbolami pewnych postaw, idei. Kreon to racja stanu, Antygona to religia i miłość do brata Starcie uczucia , rozumu i siły wyższej z wolnością człowieka (Antygona).
• Każda postać tragedii antycznej cierpi (Kreon, Antygona, Hajmon - syn Kreona i narzeczony Antygony).
(na podstawie tekstu :"Rozwój tragedii antycznej. Jej cechy i funkcje",
niestety nie znam nazwiska autora.
U Szekspira jest tak:
• Jego twórczość odchodzi od klasycznych założeń dramatu
• brak jedności akcji, miejsca i czasu
• wielowątkowość
• BRAK FATUM - ludzkie namiętności, człowiek decyduje sam o sobie, jest targany sprzecznymi myślami i uczuciami
• silna psychologizacja postaci
• zachwianie decorum (dopasowania odpowiedniego języka do odpowiedniej treści)
• indywidualizacja języka
• elementy ludowe i fantastyczne
• wiele punktów kulminacyjnych (w Antyku byl tylko jeden wieńczący cały dramat)
• stopniowanie napięcia
• wprowadzenie rozbudowanej scenografii (w Antyku były dopiero zaczątki)
• didaskalia (teksty poboczne - nowość)
• podział na akty i sceny
• ograniczenie roli chóru
• pojawienie się (!) kobiet jako aktorek (w końcu :) )
• grano bez masek i koturnów, wprowadził także NISKICH aktorów
• przemieszane kategorie estetyczne, np. tragizm z liryzmem
• bohaterów cechował swoisty apsychologizm (zmienność i łatwość poddawania się skrajnie emocjonalnym stanom - od miłości do nienawiści, od wierności do zdrady)
• współbieżność losów ludzkich i historii.
• wprowadzenie zjawisk atmosferycznych (burze, chmury, wiatry i błyskawice)
• konstrukcja jego sztuk jest utrzymana w stylu tzw. dramatu elżbietańskiego
SYMBOLIZM
• początek datuje sie na 1886 r - artykuł w gazecie "Le Figaro"
• reakcja na filozofię pozytywizmu, estetykę naturalizmu i sztukę impresjonizmu.
• poznanie irracjonalnej rzeczywistości poprzez INTUICJĘ, PRZEŻYCIE EMOCJONALNE, STANY MISTYCZNE
• główny środek wyrazu artystycznego to SYMBOL, który kryje zamysły autora, przez to sens nie jest do końca określony
• niedopowiedzenie, metafora i alegoria
• przeświadczenie, ze świat materialny jest jedynie złudną zasloną przykrywającą idealny obraz świata
• wieczność, duchowość, jedność
• przykładem jest wiersz Paula Varline "Sztuka Poetycka", gdzie prawdziwy sens wiersza przykryty jest przez swoistą "woalkę", intryguje i zmusza do myślenia, wnioski są trudne do zdefiniowania, odrzucony zostaje szablonowy rym,
• innym prekursorem byl francuz Charles Baudelaire - przełamał konwencje, odkrył nowe tematy
• w Polsce np. Jacek Malczewski
SECESJA
• dosłownie -> oddzielenie, odłączenie, autonomia, dotyczy wszystkich dziedzin sztuki/życia
• w sztuce to tzw. styl wężowaty, linearny, kwiatowy zw. z malarstwem, dekoratorstwem, modą, (takze edytorstwo)
• charakteryzuje sie specyficznymi barwami (wygaszone pastele, ciemne kontury, wielość elementów kwiatowych)
• smukłe formy kobiece, pełna asymetria i brak harmonii
• nowe techniki druku
• nazywana też ART NOUVEAU, MODERNIZM
• miała odbicie w architekturze wnętrz - swoboda kompozycji, stylizacja i dekoracyjność, giętkie i płynne linie
• trwa ok. 40 lat, powstaje jednocześnie w kilku miejscach i szybko sie rozprzestrzenia
• oderwanie od starych idei, nieodparta chęć tworzenia czegoś nowego
• integracja - uwspółcześnianie cech w jednej epoce
• sztuka staje sie tania -> łatwo i szeroko dostępna, duża liczba odbiorców, oszczędność materiałów
• dekoracyjność - motywy falistych linii, kielichy, świat zwierząt, skrzaty, amory, satyry, kobiety (młode) {fragment ten wcale nie świadczy o jedynie dekoracyjnej funkcji kobiet :) }
• współpraca z przemysłem - seryjność, masowość, pojawia się konflikt artysty z producentem
• wezwanie do różnorodności i wszechstronności, otwarcie na nowe pomysły.