Formy sprawowania władzy w starożytności

Starożytność wykształciła wiele form sprawowania władzy państwem: od monarchii absolutnej rządzonej metodami despotycznymi, przez greckie wspólnoty obywatelskie,
w których demokratycznie sprawowano władzę, po rzymską republikę arystokratyczną. Formy sprawowania władzy w poszczególnych państwach starożytnych oraz metody rządzenia ulegały drobnym lub radykalnym przemianom.

Pierwszą znaną nam cywilizacją świata starożytnego była Mezopotamia, czyli „kraj między rzekami”. Istniało tutaj kilka ośrodków państwowych, ale najstarszym ludem, który stworzył pierwsze państwa i miasta byli Sumerowie. Dostępne nam źródła historyczne mówią o ok. 30 miastach istniejących w III tysiącleciu p.n.e. Władzę w tych miastach sprawowali kapłani, organizujący wyprawy handlowe i decydujący o wyprawach wojennych. Kapłan-król był także sędzią-rozjemcą w sporach między poddanym oraz odpowiadał za zapewnienie bezpieczeństwa mieszkańcom. Najważniejszym obowiązkiem władcy był stały nadzór nad utrzymywaniem w dobrym stanie sieci kanałów nawadniających (systemu irygacyjnego), bo tylko wówczas Sumerowie mogli żyć dostatnio.
Zakres sprawowania władzy króla Sumerów był ściśle związany z położeniem geograficznym Mezopotamii, ukształtowaniem rzeźby terenu (otwarta dla najeźdźców), brakiem surowców oraz z kapryśnymi wylewami Eufratu i Tygrysa. Dla dobra tego państwa (monarchii)
i w interesie jego mieszańców sprawowana władza winna być jednoosobowa, silna
i stanowcza, bo pochodząca od bogów.
Ośrodkiem takiej despotycznej władzy była najczęściej świątynia.

Sumerowie zostali podbici w II tys. p.n.e. przez inne ludy, które wykształciły państwo zwane Babilonią, czyli „bramą Boga”.
Najświetniejszy okres Babilonii to czas panowania króla Hammurabiego. Stworzył on, jako posłaniec boski dla zapewnienia ładu i porządku, w swoim nowym imperium Kodeks, w którym zebrał 282 artykuły regulujące najrozmaitsze dziedziny życia. Społeczeństwo, którego te prawa dotyczyły, dzieliło się na 3 grupy: wolnych, pełnoprawnych obywateli (ludzie bardzo bogaci, średnio zamożni i całkiem biedni), muszkenów (ludzie pracujący na rzecz króla i otoczeni królewską opieką) i niewolników (niewielka grupa pracująca u swoich właścicieli).
Jednakże Kodeks chronił głównie interesy możnych obywateli, stał na straży praw właścicieli niewolników, a stosowane kary zależały od pozycji społecznej winowajcy. Złamanie prawa oznaczało przeciwstawienie się królowi, który otrzymał władzę od boga Szamasza. Było więc jednoznaczne z narażeniem się na gniew samego bóstwa.
Wyżej opisana form rządzenia to także jedynowładztwo, czyli monarchia absolutna,
w której metody sprawowania władzy miały zaprowadzić w państwie ład i porządek na podobieństwo królestwa pozaziemskiego.
Około 539 r. p.n.e. król Persji Cyrus podporządkował sobie cały Bliski Wschód, w tym Babilonię i Asyrię. Jest to kres Mezopotamii.

W Mezopotamii trudno było stworzyć i utrzymać przez dłuższy czas duże państwo, więc szybkość, z jaką nastąpiło polityczne zjednoczenie Egiptu, jest zadziwiająca. Mimo, że Egipt czasem przeżywał okresy słabości, a nawet znajdował się pod władzą obcych królów, to jednak w czasie swego istnienia był państwem rządzonym na ogół sprawnie.
Podobnie jak w Mezopotamii, natura narzucała Egipcjanom potrzebę istnienia jednego, silnego monarchy. Budowa, konserwacja i rozbudowa sieci kanałów wymagała bowiem nieustannej interwencji organów państwowych.
Takim monarchą i despotą był faraon – przez Egipcjan uważany za wcielenie Boga Słońca – Re. Właśnie to przekonanie było podstawą despotyzmu w Egipcie.
W rękach króla – faraona skupiała się cała władza nad społeczeństwem. Sam ustanawiał prawa i mógł je dowolnie zmieniać, ale im nie podlegał. Faraonowi oddawano taką cześć jak bogom.
Swoją władzę sprawował przy pomocy licznych urzędników, kapłanów i dowódców wojskowych. Zajmowali się oni organizowaniem pracy przy budowie kanałów i świątyń, interweniowali w życie gospodarcze kraju, określali, ile należy obsiać ziemi, zbierali daniny, przygotowywali wyprawy handlowe po metale kolorowe i przedmioty luksusowe.
W życiu Egipcjan ważną rolę odgrywała religia. Dlatego właśnie ludzie, którzy organizowali kult bogów, czyli kapłani, zajmowali bardzo wysoką pozycję w społeczeństwie. Oczywiście najwyższym kapłanem był panujący faraon.
Formalnie urzędnicy i kapłani wykonywali jedynie polecenia władcy. Praktycznie jednak – król musiał się z nimi poważnie liczyć. Był nawet okres , w którym kapłani zrzucili króla
z tronu i potem sami rządzili Egiptem (ustrój teokratyczny).
Prawie najniższą i najbardziej liczną grupą społeczną Egiptu byli chłopi. Spoczywał na nich obowiązek utrzymywania państwa, ale uprawiana przez nich ziemia nie należała do nich lecz do faraona. Chłopi płacili coroczny czynsz za prawo uprawiania ziemi królewskiej.
Niewielki procent ludności Egiptu stanowili niewolnicy. Zazwyczaj byli to jeńcy wojenni, którzy nie mieli żadnych praw i własności. Przydzielano ich zazwyczaj do najcięższych robót.
Społeczeństwo egipskie było więc społeczeństwem klasowym. Mniejsza część ludności żyła z wyzysku większości, a organizacja państwa czuwała nad tym, aby system taki trwał nienaruszony. Umacnianiu monarchii absolutnej i autokratycznych metod rządzenia służyła także religijna cześć, którą lud przywykł oddawać monarsze.
Źródła historyczne potwierdzają, że rządy sprawnych i despotycznych władców egipskich, to okres dobrobytu jego mieszkańców .

Żydzi, lud pasterski i koczowniczy, niekiedy osiedlający się, aby uprawiać rolę
w czasie większych susz, długo nie tworzyli jednolitego państwa. Po dotarciu do Ziemi Obiecanej (Palestyny), podzieleni na 12 plemion, długo, bo prawie 200 lat, walczyli z dwoma miejscowymi plemionami. Potrzeba zdobycia i obrony ziemi oraz zachowania swoich obyczajów skłoniła Żydów do zjednoczenia się. Stworzyli jedno silne państwo - Izrael, którego pierwszym władcą był król Salomon, a potem jego syn Dawid.
Monarcha sprawował władzę według nauk, które otrzymał Mojżesz od Boga, zapisanych na dwóch kamiennych tablicach. Stały się one zaczątkiem Świętej Księgi,
w której szczegółowo opisano sposób sprawowania kultu wobec jednego Boga - Jahwe, stworzyciela nieba i ziemi. Ten jedyny Bóg uczynił Izraelitów narodem wybranym.
Król Salomon, uważany za silnego i mądrego władcę, wybudował Świątynię, w której umieszczono Arkę Przymierza. Na straży Dekalogu, obowiązującego wszystkich ludzi kodeksu moralnego, stali kapłani, którzy zarządzali Świątynią.
Po upadku królestwa, w okresie Niewoli Babilońskiej oraz w okresie panowania rzymskiego, Izraelitów łączyła głęboka, monoteistyczna wiara, że Bóg ześle im wielkiego wodza i władcę, który wybawi ich z niewoli i odzyska dla nich Ziemię Obiecaną. Mesjasz, czyli „Pomazaniec” przywróci żydowskiemu państwu potęgę z czasów Dawida. Wielowiekowa niewola oraz przymusowy pobyt na obczyźnie umocnił żydowską tożsamość, religię i odrębność narodową. Ogromną rolę w walce z wpływami religii obcych odgrywali prorocy – posłańcy Boga. Odważnie krytykowali wykorzystywanie Żydów przez bogaczy
i władców łamiących Prawo podyktowane Mojżeszowi.
Polityczne i geograficzne rozbicie narodu żydowskiego utrwaliło w nich pragnienie silnego, centralnego systemu sprawowania władzy, realizowanej wg Dekalogu.

Starożytni Grecy nie stworzyli jednego organizmu państwowego, żyli najczęściej
w państwach – miastach o niewielkich rozmiarach. Najważniejsze i największe z nich to Ateny i Sparta. Różniły się one od monarchii Starożytnego Wschodu nie tylko rozmiarami.
W greckich państwach np. w Sparcie podstawowe decyzje wagi państwowej (wypowiedzenie wojny, zawarcie pokoju, uchwalenie praw, budowa świątyni) były podejmowane przez zgromadzenie wszystkich obywateli. Wybierali oni ze swojego grona władcę oraz nielicznych urzędników. Wspólnot razem czciła bogów i wznosiła świątynie. W takiej formie państwowości, zwanej przez Greków „polis”, rządy sprawowała niewielka grupa ludzi (bogatych lub wysoko urodzonych) wybranych przez zgromadzenie, które dysponowało ograniczonymi uprawnieniami. Dlatego taką formę sprawowania władzy jak w Sparcie, zupełnie odmienną od dotychczas wspomnianych, nazywamy oligarchią.
Jeszcze inną formę sprawowania władzy, również przeciwstawną monarchii, stworzyli Ateńczycy. Już w VIII w. p.n.e. władza królewska w państwie ateńskim zaczęła ustępować rządom możnych rodów. właścicieli ziemskich (eupatrydów). Taki ustrój nazywano arystokracją, czyli „rządami najlepszych”. Najważniejsze funkcje państwowe: dowództwo wojskowe, sprawowanie sądów i godność kapłańską podzielono miedzy dziewięciu urzędników. Obierano ich na przeciąg roku i zwano archontami. Potem wchodzi w skład rady najwyższej. Do godności tych mieli dostęp tylko eupatrydzi, pozostała ludność (kupcy, drobni rolnicy, rzemieślnicy, niewolnicy, kobiety i cudzoziemcy) nie miała prawa udziału w rządach.
Rządy arystokracji budziły niezadowolenie, więc należało dokonać reform. Uczynił to Solon, dzieląc społeczeństwo na 4 klasy według posiadanego majątku. Przynależność do wyższej klasy nakładała większe obowiązki wobec państwa i dawała mu większy głos
w państwie. Tylko obywatele pierwszej klasy mieli prawo do urzędu archonta. Rada najwyższa została ograniczona do Rady Czterystu, a wybierano do niej przedstawicieli
z trzech wyższych klas. Obywatele klasy czwartej mieli najmniej praw, ale uczestniczyli
w Zgromadzeniu Ludowym (zebranie wszystkich wolnych obywateli ateńskich),na którym stanowiono o wojnie i pokoju oraz wybierano urzędników.
Kolejne reformy systemu sprawowania władzy w państwie ateńskim przeprowadził Klistenes. Nie naruszając solonowych zasad prawodawstwa dążył do odebrania arystokracji rodowej wpływu na życie polityczne państwa.
Podzielił Ateny na 10 okręgów, Radę Czterystu zmienił w Radę Pięciuset. z każdego okręgu wybierano po 50 przedstawicieli. Od tego czasu rosła rola Zgromadzenia Ludowego, co nadawało ustrojowi charakter rządów ludu, czyli demokracji.
Po wojnach perskich wzrosło w życiu politycznym Aten znaczenie obywateli najuboższych (czwartej klasy), zmalała rola achrontów. O wszystkich sprawach państwowych decydowało wyłącznie Zgromadzenie Ludowe, a uczestniczyć w nim mogli wszyscy mężczyźni powyżej 20 roku życia. Władza nad Atenami znajdowała się rzeczywiście
w rękach ogółu obywateli, chociaż żadnych praw dalej nie mieli niewolnicy, cudzoziemcy
i kobiety. Do dalszego umacniania woli ludu ateńskiego i rozkwitu państwa przyczynił się Perykles
Świetność Aten i wspaniałe dzieło ich mieszkańców (demokracja i demokratyczny system wartości) wyróżniają Greków spośród świata Starożytnego Wschodu. Oprócz formy sprawowania władzy istotna była bezpośrednia metoda wykonywania rządów, zwana demokracją bezpośrednią.

Również Rzymianie wytworzyli przeciwstawną monarchii formę państwowości - republikę. Zwali swe państwo res publica - „rzecz publiczna”, czyli dobro powszechne.
System republikański w Rzymie rozwinął się i doskonalił w toku walk między arystokracją rodową (patrycjuszami), a ludem (plebejuszami). Początkowo tylko pierwsi
z nich mieli dostęp do urzędów i rządzili państwem poprzez senat (rada starszych). Stopniowo plebejusze zdobywali sobie coraz więcej praw, a w końcu także dostęp do wszystkich urzędów. Podobnie jak w Atenach, o znaczeniu w państwie decydowało już nie pochodzenie, lecz majątek.
Społeczeństwo podzielono na pięć klas wg posiadanego majątku. Najbogatsi obywatele tworzący pierwszą klasę, mieli największe obowiązki wobec państwa i decydujący głos
w zgromadzeniu, które dokonywało wyboru konsulów i innych wyższych urzędników
i decydowało o rozpoczęciu wojny lub zawarciu pokoju.
Ustalanie prawa i wyboru niższych urzędników dokonywało inne zgromadzenie, tworzone przez pozostałych obywateli. Interesów plebsu bronił trybun ludowy, któremu przysługiwało prawo veta wobec tych uchwał senatu i zarządzeń urzędników, które uznał za szkodliwe dla ludu. Faktyczne kierownictwo państwem pozostawało jednak wciąż w rękach senatu.
Pomimo wybieralności urzędników przez Zgromadzenie Ludowe obejmujące wszystkich obywateli Rzym pozostał republiką arystokratyczną.
Dużym zagrożeniem dla rzymskich instytucji republikańskich okazali się ok. II w. p.n.e. ambitni wodzowie, którzy coraz częściej próbowali wywierać nacisk na senat i Zgromadzenie Ludowe. W obronie interesów państwa stanęło w roku 60 p.n.e. trzech wpływowych Rzymian, którzy utworzyli „porozumienie trzech” i podzielili władzę pomiędzy siebie.
Ostateczna walkę o władzę wygrał Cezar i wkrótce stał się jedynym panem Rzymu.
Jego władza przypominała władzę monarszą, a przyznana mu dożywotnio dyktatura, oznaczała niekontrolowaną władzę jednostki. Cezar realizował jednak skuteczną politykę społeczną, która doprowadziła do zmniejszenia się liczby proletariuszy (o ok. 80 tysięcy) i wzrostu liczby obywateli w prowincjach oraz rozwoju instytucji samorządowych w miastach rzymskich.
Za czasów kolejnego panującego władcy (rok 31 p.n.e.) Oktawiana dokonało się przejście od republiki do monarchii.
Senat nadał mu tytuł Augusta, czyli „wywyższonego przez bóstwo”, wspaniałego. Wprawdzie Oktawian zachował instytucje republikańskie, zrezygnował z najwyższych urzędów (konsula i dyktatora), ale otrzymał na stałe władzę trybuna ludowego. W ten sposób stworzono nadrzędne stanowisko w państwie rzymskim, które umożliwiało mu uchylanie rozporządzenia urzędników, uchwał senatu lub zgromadzenia ludowego. Otrzymał jeszcze tytuł imperatora
i pierwszego senatora. Od tego tytułu pochodzi określenie formy rządów ustanowionej przez Augusta jako pryncypatu, a ponieważ August i jego kolejni następcy przybierali sobie nazwisko Cezara, stało się ono określeniem monarchy rzymskiego – cesarza.
Stąd państwo rzymskie pod rządami cesarzy nazywamy cesarstwem. Wprawdzie zachowywano jeszcze pozory republikańskich form sprawowania władzy, ale już w czasie panowania następców Oktawiana nikt nie miał wątpliwości, że cesarz jest wszechwładnym panem Rzymu. Z czasem cesarzy zaczęto ogłaszać bogami i chociaż godzono się z faktem istnienia w państwie wyznawców różnych religii, to wszystkich miał jednak łączyć jeden kult -kult cesarza.
Wspólną cechą wszystkich ustrojów w państwach starożytnych był podział społeczeństwa na ludzi wolnych, mających mniejszy lub większy wpływ na sprawowanie władzy, oraz ludność zależną (różne formy niewolnictwa), które tego wpływu były pozbawione.
Różnice w formach sprawowania władzy oraz metody rządzenia wynikały głównie z sytuacji geopolitycznej powstających państwowości oraz z tradycji kulturowych i religijnych i mieszkańców.