Gospodarka a środowisko - wyklady

Wykład I 24.02.2005

Pojęcie środowiska, jego funkcje ekonomiczne i powiązania z gospodarką.
1. pojęcie środowiska i ochrony środowiska,
2. rodzaje zasobów naturalnych,
3. gospodarcze funkcje środowiska,
4. oddziaływanie człowieka i gospodarki na środowisko- pozytywne i negatywne,
5. działania na rzecz zmniejszania uciążliwości procesu gospodarowania na środowisko,
a. działania mające na celu łączenie celów produkcyjnych z ochroną środowiska,
b. działania w zakresie świadomości ekologicznej,
c. działania w zakresie szeroko rozumianego postępu techniczno- organizacyjnego,
6. bariery ekologiczne,
7. ocena stanu środowiska naturalnego w Polsce.
a. Powietrze atmosferyczne
b. Lasy
c. Zasoby wodne
d. Powierzchnia ziemi; problem składowania odpadów
e. Skutki niekorzystnego stanu środowiska.


Ad.1.
Def.:
Środowisko naturalne- to zarówno miejsce i warunki życia człowieka, jak też jeden z czynników produkcji.

Lata 80’
Wg ustawy o ochronie i kształt. środowiska:
- środowisko to ogół składników przyrodniczych, w szczególności powierzchnia ziemi łącznie z glebą, kopaliny, woda, powietrze atmosferyczne, świat roślin i zwierząt, a także krajobraz znajdujący się zarówno w stanie naturalnym, jak i przekształconym dzięki działalności człowieka.


Ochrona środowiska- działanie z jednej strony i zaniechanie działania z drugiej str.; -może być rozpatrywane w 2 aspektach:
1. ochrona środowiska w sensie ogólnym- chodzi tutaj o świadome korzystanie przez człowieka z zasobów naturalnych dla celów gospodarczych ponieważ człowiek jest częścią składową przyrody, a więc powinien uwzględniać skutki działalności gospodarczej. Zaniechanie działań szkodliwych.
2. ochrona środowiska w ujęciu wąskim- polega na zapobieganiu niewłaściwemu użytkowaniu środowiska poprzez nakazy, zakazy, opłaty, kary, (podejmowanie działań np. budowa urządzeń oczyszczających, rekultywacja zdegradowanych terenów).

Wniosek: wg ustawy w związku z powyższym ochrona środowiska polega na działaniu lub jego zaniechaniu umożliwiającym zachowanie bądź przywrócenie równowagi przyrodniczej koniecznej do zapewnienia współczesnym i przyszłym pokoleniom korzystnych warunków życia oraz realizacji prawa do korzystania z zasobów środowiska i zachowania jego wartości.

Ekologia- to nauka przyrodnicza, która bada stosunki między organizmami a otaczającym je środowiskiem przyrodniczym.
Jej zadania to np.:
- przewidywanie ubocznych nieplanowanych następstw działalności gospodarczej,
- zdobycie wiedzy o mechanizmach samoregulacji w przyrodzie,
- określa granice dopuszczalnego oddziaływania na środowisko, a zatem stwarza podstawy do prawidłowej gospodarki zasobami naturalnymi.


II. Grupy zasobów naturalnych:
1. przestrzeń geograficzna,
2. zasoby mineralne,
3. zasoby wodne,
4. świat roślinny i zwierzęcy,
5. wartości estetyczne- krajobraz.

Rodzaje zasobów wg stanu, zasobności i możliwości wyczerpywania się:
1. zasoby bezwzględnie niewyczerpywalne (np. położenie geograficzne, nasłonecznienie),
2. zasoby niewyczerpywalne, choć stan ich może prowadzić do stanu niekorzystnego (powietrze),
3. zasoby wyczerpywalne, ale odnawialne (np. zasoby wodne, świat roślin i zwierząt),
4. zasoby wyczerpywalne, częściowo odnawialne (np. gleby, mikroklimat),
5. zasoby wyczerpywalne, nieodnawialne (zasoby mineralne).


III. Gospodarcze funkcje środowiska
1. umożliwia funkcjonowanie procesów życiowych (woda, gleby),
2. dostarcza wielu dóbr bezpośredniego spożycia (np. owoce leśne, zwierzyna),
3. źródło surowców mineralnych (np. gaz ziemny, metale),
4. funkcja środowiska jako asymilatora, odbiorcy odpadów.


IV. Oddziaływanie człowieka i gospodarki na środowisko:

Oddziaływanie pozytywne:
1. racjonalne wykorzystanie zasobów naturalnych (oszczędne zużywanie surowców, obniżanie zanieczyszczeń),
2. kształtowanie zasobów naturalnych- działania na rzecz poprawy,
3. przedsięwzięcia ochronne, które pozwolą utrzymać dotychczasowy stan środowiska.

Wpływ negatywny:
1. wyczerpywanie się nieodnawialnych zasobów przyrody,
2. nadmierna eksploatacja, a nawet niszczenie zasobów odnawialnych (np. świata roślin i zwierząt),
3. obniżenie naturalnej wydajności środowiska (np. degradacja gleb),
4. pogorszenie się warunków życia człowieka i wypoczynku (choćby cywilizacyjne),
5. niekorzystne zmiany w krajobrazie.


Związki działalności gospodarczej ze środowiskiem zachodzą w 2 zasadniczych sferach:

1. Produkcji i usług,
2. konsumpcji.

Dla polityki gospodarczej duże znaczenie ma zależność między tworzeniem PKB i jego podziałem a ochroną środowiska.

W procesie gospodarowania zasoby są uszczuplane a środowisko ulega zanieczyszczeniu, co spowoduje w pewnym momencie konieczność jego oczyszczania i ponoszenia nakładów finansowych na ochronę, co z kolei powoduje zmniejszenie środków na rozwój gospodarczy i dobrobyt materialny (zależność taka występuje w krótkim okresie czasu). Jednak z drugiej strony, mniej zanieczyszczone środowisko zmniejsza zakres negatywnego oddziaływania na wzrost PKB w przyszłości.


V. Działania na rzecz zmniejszania uciążliwości procesu gospodarowania na środowisko.

A)
1. opracowanie i stosowanie zasad polityki ekologicznej państwa m.in. zasady finansowe,
2. rozwój badań i monitoringu ekologicznego (systematyczne pomiary zanieczyszczeń),
3. system rzeczowej informacji społeczeństwa,
4. wprowadzenie skutecznego systemu ekologicznego (opłaty, kary, dotacje) oraz motywacyjnego w ochronie środowiska,
5. skuteczne egzekwowanie prawa,
6. opracowywanie kompleksowych programów ochrony środowiska,
7. oszczędne użytkowanie wody, paliw itd.,
8. segregacja i utylizacja odpadów,
9. rezygnacja z upraw z zatrutej gleby.

B)
1. długotrwałe i wielokrotne użytkowanie dóbr trwałych,
2. samoograniczanie się w nabywaniu rzeczy, które są szczególnie szkodliwe dla środowiska,
3. umiejętne korzystanie z krajobrazu (wody, zasoby),

C)
1. np. zmniejszenie zużycia materiałów, energii, wody w produkcji,
2. zmiana struktury wyrobów na korzystniejsze,
3. wprowadzenie technologii mało-odpadowych i bezodpadowych,
4. pełne wykorzystanie.....


VI. Konsekwencją forsowania wzrostu gospodarczego (zjawisko typowe dla krajów biednych i przemysłowo słabo rozwiniętych) jest szybkie wyczerpywanie się rezerw przyrodniczych i powstawanie tzw. barier ekologicznych:
- brak surowców i nośników energii,
- deficyt wody,
- skażenie gleb,
- zamieranie lasów,
- zanieczyszczenie powietrza,
- pogorszenie się warunków życia i wypoczynku.




Wykład II 03.03.2005

VII. Ocena stanu środowiska naturalnego w Polsce:

A) główne zagrożenia:

źródła zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego:
- niekorzystna struktura wytwarzania energii:
w 2000r. 63,5% łącznego zapotrzebowania na energię pokrywana była przez nośniki stałe takie jak węgiel kamienny i brunatny;
20% pokrywane przez ropę naftową;
16% pokrywały mniej uciążliwe dla środowiska nośniki energii (torf, biogaz);
0,2% -energia wody, wiatru, energia słoneczna- nie powodują negatywnych skutków.

- niska jakość węgla- duża zawartość siarki i popiołu.

Rodzaje (grupy) skażeń powietrza:
- pyły, których normy przekroczone są w sezonie grzewczym,
- dwutlenki siarki, azotu i dwutlenek węgla (to szereg niebezpieczeństw, bo powoduje efekt cieplarniany na skutek zanikania warstwy ozonowej),
- gazy (metan) powstaje w wyniku składowania.

Skutki inwestycji ekologicznych:
1) redukcja emisji dwutlenku siarki o 46,5%,
dwutlenku azotu o prawie 26%,
zanieczyszczeń pyłowych o 58%,
2) systematycznie spada emisja zanieczyszczeń emitowanych przez energetykę, przemysł (tzw. emisja wysoka), natomiast wzrasta emisja ze źródeł stacjonarnych (paleniska lokalne, warsztaty rzemieślnicze, rolnictwo)- tzw. emisja niska.
- negatywne oddziaływanie transportu na stan powietrza
w Warszawie udział zanieczyszczeń komunikacyjnych w łącznym zanieczyszczeniu powietrza to 70%.
- występuje duże zróżnicowanie przestrzenne w zanieczyszczeniu w Polsce.
- zanieczyszczenia powietrza mogą się przemieszczać,
występuje znaczny transgraniczny przepływ zanieczyszczeń pyłowych i gazowych.
W Polsce wyemitowano zanieczyszczeń z siarki, z których 26% osiadło na ziemi.
Polska należy do krajów, gdzie masa zw. azotu, który wypływa za granicę jest wyższa od napływającej z zachodu (gł. do Rosji, .........., Ukrainy i Białorusi)
Tylko 26% pozostaje w kraju, skutkiem- negatywny wpływ na szatę roślinną.

B) jednym z najważniejszych skutków nadmiernego zanieczyszczenia powietrza jest negatywny wpływ na stan szaty roślinnej i lasów.
Niektóre zbiorowiska roślinne posiadają tzw. zdolności bioindykacyjne, co oznacza, że znając wymagania ekologiczne różnych roślin możemy w sposób pośredni dokonać diagnozy stanu siedlisk i waloryzacji cech danego terenu.

Najbardziej znane bioindykatory to:
borówka
mech
igły sosny (wykorzystywane jako wskaźnik zdrowotności stanu lasów).


Polska należy do krajów o stosunkowo niskiej lesistości.
Udział lasów w ogólnej powierzchni gruntów wynosi ok. 28%. W UE jest to ok. 35%.
Optymalny poziom wynosi 30- 34%.

W Polsce występuje niekorzystna struktura gruntowa i wiek lasów. Dominują drzewostany iglaste (78% - głównie sosna i modrzew).
Drzewostan liściasty to 6,2%.

Struktura wiekowa lasów:
> 40 lat- 40% powierzchni lasów
< 81 lat- ok. 17,5% pow.

Bardzo zły stan zdrowotny lasów- zagrożenie cywilizacyjne.

1. czynniki pogodowe i klimatyczne
2. niewłaściwa gospodarka leśna
3. zanieczyszczenie powietrza
4. czynniki biotyczne (organizmy żywe, które powodują uszkodzenia i choroby drzew).

W roku 1980- 6% drzewostanu było zakażonych pyłami i in.
Obecnie < 50%

Skutkiem tego tzw. defoliacja- utrata aparatu asymilacyjnego.
2000R. drzewostany silnie i średnio- uszkodzone- 32%
< 60% Ukraina, 52% Czechy, 46% Bułgaria.


C) Zasoby wodne

W Polsce tworzone przez wody powierzchniowe i podziemne.
Zasoby wody w Polsce są skromne i uzależnione głównie od opadów atmosferycznych.
Średnie zasoby wód powierzchniowych wynoszą ok. 63 mld m3/rok.
W Polsce na 1 mieszkańca na 1 rok przypada 1660 m3.
W UE jest to 4560 m3/mieszkańca.
Polska zajmuje ostatnie miejsce w Europie pod względem dostępności wody.
- zbyt mała retencja sztucznych zbiorników wody powoduje nadwyżki lub deficyty wody w rzekach.
- Rosnące zanieczyszczenie rzek i jezior na skutek działalności gospodarczej człowieka (ścieki przemysłowe i komunalne, zanieczyszczenia powodowane odpadami z zanieczyszczonej atmosfery).

W latach 70’ wód klasy I było w Polsce 9,5%
W l. 90’ – 6%
W 2000r. – 0,8%

Występują 3 klasy czystości wód, którym odpowiadają odp. standardy:
Klasa I – woda nadająca się do konsumpcji oraz do wyławiania ryb łososiowatych,
Klasa II – dla celów rekreacyjnych, uprawiania sportów wodnych,
Klasa III – nadaje się do celów produkcyjnych zakładów przemysłowych, nawadniania terenów,
Wody pozaklasowe – nie spełniają żadnych norm jakościowych.

Taki stan wód (zły) wynika z tego, że praktycznie do lat 90’ był to najtańszy odbiornik ścieków przemysłowych i komunalnych o dużym stopniu toksyczności.
Tu również występuje transgraniczny charakter przepływu zanieczyszczeń.
Większość rzek w Polsce ma charakter pozaklasowy.

- bardzo niekorzystny stan czystości wód Bałtyku. Wystąpiło tu zakłócenie równowagi chemicznej i biologicznej. Przyczyna- katastrofalny stan czystości dużych rzek (Odry, Wisły), które wpływają do Bałtyku. Te rzeki w 90% obciążają Bałtyk.


D) Powierzchnia ziemi.

W sensie przestrzennym- gleba

Źródła zanieczyszczeń:
1. niewłaściwe (nadmierne) stosowanie nawozów minimalnej i średniej ochrony roślin w rolnictwie,
2. niewłaściwie przeprowadzana melioracja,
3. zanieczyszczenia przemysłowe i chemiczne, np. metalami ciężkimi,
4. odkrywkowa i podziemna eksploatacja surowców kopalnianych,
5. infrastruktura zanieczyszczeń (budownictwo, szlaki komunikacyjne),
6. składowanie odpadów (tych z gospodarstw domowych),
7. niewłaściwa gospodarka gruntami (np. błędy w zagospodarowaniu przestrzennym i lokalizacji obiektów przemysłowych),
8. niedostatek działań ochronno- naprawczych.


- szczególny wpływ na degradację zasobów ziemi mają składowane odpady przemysłowe i komunalne.
Łączna ilość odpadów przemysłowych nagromadzonych w Polsce np. w roku 2000 wynosiła 125 mln t. (ogółem 2mld).
Powierzchnia terenów w 2000r. na których składowano towary wynosiła 11 tys. ha.
Powierzchnia zdegradowana i zdewastowana wzrasta do 15 tys. ha.
Szacuje się, że wartość składowanych surowców przekracza 15 mld dolarów.

Obok odpadów przemysłowych są odpady komunalne. W 2000r. działało 999 zorganizowanych wysypisk odpadów, 88 nieczynnych, aczkolwiek negatywnie wpływało na środowisko.
Występują też dzikie wysypiska, których funkcjonuje ok. 10 tys. nie licząc drobnych wysepek ......................


E) Skutki

Zły stan jakościowy podstawowych elementów środowiska w Polsce spowodował, że wiele gatunków flory i fauny całkowicie wyginęło lub jest zagrożone wyginięciem.

Całkowitą ochroną w Polsce objęto 98 rodzajów i gatunków dziko rosnących roślin oraz 72 rodzaje i gatunki fauny.
Np. w 1988r. lp. gatunków wymarłych lub zagrożonych wyginięciem we wszystkich gr. polskiej flory wynosiła 2044- czyli 25% całej flory.
Lp. wymarłych lub zagrożonych wyginięciem gatunków fauny wynosiła 386 gatunków.

W 2000r. lp. wymarłych lub zagrożonych gatunków flory wzrosła o 519, natomiast fauny spadła o 256.

Ochrona przyrody i różnorodności biologicznej realizowana jest przez:
1) parki narodowe,
2) rezerwaty przyrody,
3) parki krajobrazowe,
4) obszary chronionego krajobrazu,
5) pomniki przyrody.

W 2000r. prawnie chroniona powierzchnia Polski o szczególnych walorach przyrodniczych zajmowała 32,5% powierzchni kraju- dwa razy więcej niż w roku 80- świadczy to o zagrożeniu.
Ponadto istnieją 82 parki narodowe (1% powierzchni kraju)- odległe miejsce w Europie.

Straty ekologiczne:

1. pojęcie i rodzaje strat ekologicznych,
2. metody wyceny strat ekologicznych,
a) metody bezpośrednie
b) metody pośrednie.

Ad. 1. wyróżniamy 2 rodzaje strat ekologicznych:
- straty gospodarcze- straty wymierne wyrażone w pieniądzu
- straty społeczne- niemierzalne lub trudno-mierzalne, związane z warunkami pracy i wypoczynku.

Straty ekologiczne- gospodarcze to społecznie zbędne zużycie czynników wytwórczych w wyniku nieracjonalnego gospodarowania w tym ubytek środków rzeczowych oraz zmniejszenie zasobów i walorów środowiska, które już nie dają efektu gospodarczego.

W ujęciu makroekonomicznym wyróżnia się:
1. straty bezpośrednie- w postaci ubytku zasobów naturalnych,
2. straty pośrednie- wyrażone w dodatkowych nakładach na walkę ze skażeniem środowiska.

W ujęciu mikroekonomicznym:
1. straty pośrednie
to dodatkowe nakłady na redukcję skutków zanieczyszczeń, które stanowią element kosztów przedsiębiorstwa.


Rodzaje ekonomicznych i społecznych strat ekologicznych:

I. straty wynikające z pogarszania stanu ludności- są to wymierne straty (przysługują renty, zasiłki chorobowe),
II. straty biologiczne powstałe w środowisku przyrodniczym- są to niewymierne straty i nie można ich zmierzyć,
np. wzrost drzewostanu na Śląsku o 50% - mniejszy niż w innych regionach.
III. straty wynikające z ubytku zasobów naturalnych na skutek powstawania odpadów,
IV. straty wynikające z korzystania ze skażonych elementów środowiska (mniejsze walory konsumpcyjne dla człowieka),
V. straty produktywności, np. krótsze użytkowanie maszyn na skutek amortyzacji, korozji,
VI. straty w jakości środowiska
straty z zeszpecenia krajobrazu, niewymierne społecznie.




Wykład III 10.03.2005

Ad.2. Metody wyceny strat ekologicznych.

1. metoda obliczeń bezpośrednich- polega na wycenie strat ekologicznych w jednostkach naturalnych (np.: jak szybko się amortyzują); określa się tu źródła, czas wymiany lub poprawy i porównuje ze stanem bazowym. Stosuje się ją w wycenie strat gospodarczych spowodowanych np.:

a) korozją maszyn i urządzeń,
b) utratą surowców i materiałów,
c) spowodowanych zmniejszeniem produkcji.

2. metody pośrednie- wyróżniamy 3 typy:
a) Metoda restytucyjna (szacunkowa)
Wychodzi z założenia, że straty spowodowane zanieczyszczeniem środowiska są równe nakładom jakie należy ponieść na likwidację tych strat i przywrócenie stanu równowagi.
Wady:
-oderwanie szacunku od strat rzeczywistych i zawyżanie ocen
-nie zawsze możliwa do zastosowania gdyż straty mogą być nieodwracalne.


b) Metoda substytucyjna
Stosowana, gdy nastąpiła utrata określonego elementu środowiska (np. wyczerpanie zasobów). Miernikiem strat są koszty uzyskania utraconego elementu w innym miejscu lub koszt budowy i eksploatacji urządzeń, które mogą spełniać identyczne funkcje.


c) Metoda wskaźnikowa
Polega na wykorzystaniu wskaźników jednostkowych opracowanych w toku doświadczeń i badań empirycznych. Najczęściej stosowane są dwa rodzaje uogólnień tych wskaźników:
-obliczanie średniego wzrostu wysokości badanych strat w relacji do wzrostu zanieczyszczeń,
-określenie strat ogólnych w skali kraju.

Największe źródła strat ekologicznych
100% straty
46%-zanieczyszczenia atmosferyczne plus transport drogowy
39%-degradacja gleb i powierzchni ziemi plus turystyka
15%-zanieczyszczenie wód

Polityka ekologiczna (PE) i jej podstawowe zasady zalecane przez UE
1)Koncepcja rozwoju ekologicznie zrównoważonego tzw. koncepcja ekorozwoju (powstanie i rozwój)
2)Pojęcie i funkcje PE
3)Cele i zasady PE zalecane i stosowane w UE (zasady finansowe i niefinansowe)
4)Realizacja polityki ekologicznej w UE (programy działania)
5)PE w Polsce

Ekorozwój- nowa filozofia rozwoju społeczeństw w warunkach odczuwalnej ograniczoności zasobów naturalnych.

Podstawowym założeniem koncepcji ekorozwoju jest taki sposób prowadzenia działalności gospodarczej, wykorzystania potencjału środowiska i organizacji społ., który zapewnia dynamiczny rozwój procesów produkcji, trwałość użytkowania zasobów przyrodniczych i osiągnięcie wysokiej jakości życia. Jest to próba godzenia materialnych aspiracji i potrzeb człowieka z koniecznością ochrony środowiska, racjonalizacją gospodarki zasobami naturalnymi i zachowaniem ich dla przyszłych pokoleń.
Uogólniając-istotą zrównoważonego rozwoju jest równorzędne traktowanie racji społecznych, ekonomicznych i ekologicznych, co oznacza konieczność integrowania problematyki ochrony środowiska z polityką w poszczególnych dziedzinach gospodarki. Sformułowano ją na początku lat 70-tych.
Przyczyny rozwoju:
1. kryzys energetyczny, który uwidocznił problem wyczerpywania się zasobów naturalnych i problem bariery surowcowej wzrostu naturalnego
2. podwojenie się liczby ludności w drugiej połowie XX wieku
3. pięciokrotny wzrost globalnej produkcji przemysłowej
4. powiększenie się różnic w poziomie życia między krajami bogatymi i biednymi
5. rozwój szkodliwych dla przyrody technologii tzw. „dymiących kominów”

PE- jest to świadoma i celowa działalność państwa, która polega na racjonalnym kształtowaniu środowiska naturalnego poprzez jego właściwe użytkowanie i ochronę, na podstawie poznanych praw przyrodniczych, ekonomicznych i społecznych.
Podmiotem PE jest państwo a przedmiotem –środowisko przyrodnicze i jego jakość.

Funkcje PE:
1. określenie celów procesów ochronnych
2. określenie warunków dla osiągnięcia tych celów
3. przewidywanie przeszkód
4. wskazanie najkorzystniejszych sposobów do osiągnięcia celów

PE u UE zmieniała się, a wraz z nią cele i zasady. Początkowo była to polityka adaptacyjna, ukierunkowana na naprawę, likwidację szkód i zanieczyszczeń ekologicznych oraz ograniczanie degradacji środowiska. Z czasem stała się to polityka antycypacyjna (przedsiębiorstwa uczestniczą-zanim zaczną produkować muszą myśleć), która koncentruje się na zapobieganiu zanieczyszczeniom i stratom zanim powstaną (np.: nowe technologie).

Cele PE:
-sformułowane w Jednolitym Akcie Europejskim 1987 r.
-stanowiły wytyczne dla realizacji PE

Cele:
1. zachowanie, ochrona, poprawa jakości środowiska naturalnego
2. ochrona zdrowia człowieka
3. zapewnienie rozważnego i racjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych
4. współpraca międzynarodowa w realizacji celów

Zasady finansowe:
1. Zasada zanieczyszczający płaci-koszty ponosi sprawca zanieczyszczeń, by ograniczyć negatywne oddziaływanie
2. Zasada płacą poszkodowani- np.: dobrowolne włączanie się poszkodowanych w ochronę środowiska (akcje sprzątania świata)lub też subwencjonowanie pewnych przedsięwzięć ze środków ogólnospołecznych
3. Zasada użytkownik płaci- obciążenie kosztami ochrony środowiska nakładane jest na użytkownika urządzenia, a nie producenta (np.: opłaty depozytowe, kaucje –butelki)
4. Zasada wspólnej odpowiedzialności- np.: subwencje ze środków ogólnospołecznych (z budżetu państwa) na likwidację starych źródeł zanieczyszczeń np. wysypiska odpadów

Zasady niefinansowe:
1. Z. zrównoważonego rozwoju- obowiązuje we wszystkich krajach członkowskich
2. Z. partnerstwa- współpraca na rzecz środowiska z innymi organizacjami, wspólne inicjatywy
3. Z. przezorności (ostrożności)- domniemanie że przewidywana działalność może szkodzić
4. Z. wysokiego poziomu ochrony środowiska- nie tylko minimalnego, jak najbardziej dbać o środowisko
5. Z. prewencji- stosowanie środków zapobiegawczych degradacji środowiska
6. Z. usuwania szkód u źródła- likwidowanie szkód zanim powstaną.
7. Stosowanie najlepszych technik i technologii
8. Z. regionalizacji- duża rola samorządów
9. Z. integracji polityki ekologicznej z politykami sektorowymi (rolna, przemysłowa, itp.)
10. Uspołecznienie polityki ekologicznej- stworzenie warunków do uczestnictwa społeczeństwa w realizacji polityki ekologicznej
11. Z. subsydiarności (pomocniczości)- pomoc UE jest uruchamiana gdy kraj członkowski sobie sam nie radzi
12. Z. równego dostępu do środowiska ( zasada niedyskryminacji)

WY 4
Instrumenty ochrony środowiska w Polsce i kierunki ich doskonalenia
1. Klasyfikacja instrumentów ochrony środowiska
2. Kryteria wyboru instrumentów ochr. środowiska
3. Charakterystyka instrumentów ekonomicznych ochrony środowiska
4. Kierunki doskonalenia instrumentów ekonomicznych ochrony środowiska

Ad.1.
Instrumenty oddziaływania państwa na podmioty gospodarcze:
1. Instrumenty administracyjno-prawne
Regulacje bezpośrednie-obejmują one standardy (normy) emisji i imisji, pozwolenia prawno-administracyjne (licencje), ocena środowiskowa projektów inwestycyjnych i ryzyka ekologicznego, obowiązek udostępniania informacji o zagrożeniach, nakazy, zakazy, ustawy, rozporządzenia. Określają organizację urzędów i służb ochrony środowiska, definiują normy prawne, wyznaczają zakres stosowania innych instrumentów.

2. Instrumenty ekonomiczne
-opłaty za gospodarcze korzystanie ze środowiska i wprowadzanie w nim zmian (koncesyjne, administracyjne- za wydawanie zezwoleń, produktowe, depozytowe, emisyjne)
-kary pieniężne za przekroczenie dopuszczalnych norm emisji zanieczyszczeń i za naruszenie innych przepisów o ochronie środowiska (regulacje w prawie wodnym, geologicznym i górniczym, ustawach morskich i ustawie o ochronie i kształtowaniu środowiska, odszkodowania za naruszenie stanu środowiska na rzecz innych użytkowników)
-subwencje (preferencyjne kredyty i ulgi podatkowe, pożyczki, darowizny) udzielane przez fundusze specjalne (celowe) ochrony środowiska na różnych szczeblach administracji państwowej, BOŚ, Ekofundusz.

3. Kontrola i monitoring stanu środowiska
4. Strefa badań naukowych
5. Środki organizacyjno-techniczne (zmiany technologiczne, zmiany prawa, urządzenia ochronne, system rejestracji stanu środowiska)

Rodzaje ekonomiczno-rynkowych metod ochrony środowiska według charakteru oddziaływania:
1. Prewencyjne- opłaty za gospodarcze korzystanie ze środowiska i wprowadzanie w nim zmian
2. Stymulacyjne- dotacje i subwencje budżetowe, ulgi podatkowe oraz celne, preferencyjne warunki kredytowania, celowe fundusze ekologiczne, fundacje ekologiczne.
3. Represyjne- kary za nieprzestrzeganie wymogów ochrony środowiska oraz odszkodowania

Ad 2.
Kryteria:
1. skuteczność środowiskowa- czy za pomocą danego instrumentu można osiągnąć cel środowiskowy
2. efektywność ekonomiczna- cel przy minimalnych kosztach społecznych
3. motywacja- instrumenty muszą być bodźcem, ciągle motywującym
4. elastyczność- zanieczyszczający powinien mieć wybór techniki odbudowy środowiska
5. prostota działania- im prostsze procedury tym lepsze egzekwowanie
6. koszt wdrożenia- koszty wprowadzenia instrumentu, wszystkie!, muszą być uwzględnione
7. zintegrowanie z politykami sektorowymi np.: transportową, rolniczą, energetyczną
8. minimalizacja negatywnych elementów wprowadzenia instrumentów
9. akceptowalność społeczna, polityczna
10. zgodność z porozumieniami międzynarodowymi

Ad. 3
Opłaty ekologiczne:
Najważniejsze i najbardziej powszechne są opłaty ekologiczne, pobierane według stawek liniowych za:
• emisja zanieczyszczeń do powietrza
• odprowadzanie ścieków
• pobór wody
• składowanie odpadów
• usuwanie drzew i krzewów poza obszarami lasów
• za korzystanie z urządzeń wodnych
• poszukiwanie i wydobycie kopalin (opłaty koncesyjne)
• koncesje geologiczne
• przejmowanie gruntów na cele nierolnicze
• opłaty produktowe i depozytowe

Cele wprowadzenia opłat w odniesieniu do gospodarki:
-przeniesienie zewnętrznych kosztów działalności gospodarczej do rachunku ekonomicznego firmy (miały stanowić istotny składnik kosztów działalności firmy, jako ceny tych ograniczonych czynników wytwórczych)
-finansowanie ochrony środowiska (środki są odprowadzane na celowe fundusze ekologiczne różnych szczebli administracji państwowej)
-ochrona poszczególnie ważnych dla społeczeństwa lub deficytowych elementów i walorów środowiska.

Cele wprowadzania opłat w odniesieniu do jednostek gospodarczych:
-stymulowanie firm do oszczędnego korzystania z zasobów środowiska
-zachęcanie do podejmowanie przedsięwzięć chroniących środowisko..............................?


Zalety i wady opłat:
1. Obecnie opłaty pełnią funkcje głównie finansowe (funkcja dochodotwórczo-transferowa), a nie bodźcowe, wymuszające proochronne zachowania.
2. Nie spełniają kryterium powszechności, a zatem sprawiedliwości- nie płacą małe jednostki gospodarcze oraz gospodarstwa domowe.
3. Skomplikowany sposób naliczania opłat, szczególnie za zanieczyszczenia powietrza i odprowadzanie ścieków do wód i ziemi.
4. Brak powiązania opłat za pobór wody z jakością ujmowanych wód powierzchniowych, a opłat za składowanie odpadów z kosztami budowy, utrzymania, rekultywowania wysypisk.
5. Propozycje zmian: powiązanie opłat z normami emisji (........................), wprowadzenie systemu negocjacyjnego sposobu ustalania jednostkowych stawek w ramach określonego przedziału ich wysokości.

..........................


Kary ekologiczne:
-mają szerszy zakres stosowania od opłat
-pomniejszają zyski, nie są wliczane do kosztów, silniejszy bodziec
-represja i stymulator

Odszkodowania ekologiczne:
-wypłacane w ramach odpowiedzialności cywilnej za wymierne udowodnione szkody, bez względu na to czy sprawca przestrzega dopuszczalnej normy emisji.

Celowe fundusze ekologiczne:
-celem jest gromadzenie i wydatkowanie środków pieniężnych ( z opłat, kar ekologicznych, kredytów, emisji obligacji, działalności gospodarki, wpływy z tytułu udziału w spółkach) na przedsięwzięcia ekologiczne na szczeblach centralnym, jak i regionalnym (Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Wojewódzkie WFOŚiGW-16, powiatowe GFOŚiGW-350, gminne GFOŚiGW-250, Fundusz Leśny oraz Fundusz Gruntów Rolnych-niezależne źródło finansowania)

Budżet państwa i budżet gminy:
1. Oferują instrumenty o charakterze stymulacyjnym, tworzą zewnętrzne bodźce oddziaływania poprzez budżet państwa oraz fundusze i fundacje pomocowe
2. Wsparcie polega na finansowaniu inwestycji ekologicznych, w postaci dotacji, pożyczek i udzielania kredytów na preferencyjnych zasadach
3. Rola budżetu państwa jest bardzo ograniczona (kilka % nakładów inwestycyjnych)
4. Więcej środków z budżetu na ochronę środowisko pośrednio w formie subwencji ogólnych dla gmin oraz dotacji na określone cele np.: na poprawę gospodarki wodno-ściekowej
5. Budżet państwa może stymulować zachowanie proekologiczne podmiotów gospodarczych, instytucji, osób fizycznych za pośrednictwem ulg podatkowych i celnych.

Fundacje i inne środki pomocy zagranicznej:
-Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska
-Fundacja Wspomagająca Zaopatrzenie Wsi w Wodę (Fundacja Kościelna)- głównie dotacje, pożyczki zagraniczne
-Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej
-Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej
-Fundacja „Polska Wieś 2000” im M. Rataja
-EKOFUNDUSZ
-wsparcie z zagranicznych źródeł w postaci kredytów komercyjnych i preferencyjnych (BŚ i Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju) oraz usług konsultingowych, szkoleń, pomocy technicznej i prac studyjno ?? studialno?-projektowych (USA, Japonia, BŚ)

Opłaty produktowe:
-obciążenia finansowe nakładane na produkty szkodliwe dla środowiska, które są użytkowane w sposób masowy i rozproszony i są uciążliwe dla środowiska(w całym cyklu swego życia lub w poszczególnych fazach)
-są wliczane w cenę produktów zanieczyszczających środowisko, które podlegają zwrotowi w momencie przekazania odpadu poużytkowego z tego produktu do recyklingu, neutralizacji lub odpowiedniego składowania.

Cel opłat produktowych:
1. ograniczenie zużycia produktów uciążliwych dla środowiska przez zniechęcenie konsumentów do zakupu i użytkowania towarów objętych tymi opłatami
2. stymulowanie zmiany preferencji konsumentów na korzyść produktów „środowisku przyjaznych” i zwiększenie popytu na nie
3. opłaty produktowe na:
a. opakowania (jednostkowe ...z tworzyw sztucznych, aluminium, blachy białej, papieru, tektury, szkła.....)
b. oleje smarowe
c. lampy wyładowcze: świetlówki, rtęciówki, sodówki
d. urządzenia chłodnicze i klimatyzacyjne (chłodziarki i zamrażarki typu domowego)
e. akumulatory niklowo-kadnowe
f. ogniwa i baterie galwaniczne
+opłaty produktowe i depozytowe na akumulatory ołowiowe (kwasowe), opony

Depozyty ekologiczne:
-depozyty ekologiczne polegają na pobieraniu kaucji w obrocie towarami, substancjami i opakowaniami, stanowiącymi po wykorzystaniu źródło uciążliwych dla środowiska odpadów;
-kaucja podlega zwrotowi w przypadku przekazania zużytego produktu do neutralizacji lub właściwego składowania;
-opłatami depozytowymi objęte są akumulatory, opony samochodowe, baterie. Ich celem jest zachęcanie do gospodarczego wykorzystania odpadów i zapobieganie gromadzenia ich w środowisku;
-konieczne jest tu zorganizowanie sprawnego aparatu odbioru i zagospodarowania odpadów uciążliwych. Trudne- problem już z opakowaniami szklanymi i innymi surowcami wtórnymi;
-duża rola budżetowych bodźców np.: ulgi i zwolnienia, subwencje celowe, tak by zagospodarowanie odpadów stało się atrakcyjną finansowo formą działalności gosp.;
-depozyty można rozszerzyć poprzez kaucje za transport ładunków niebezpiecznych dla środowiska, zastawy ekologiczne pobierane przed podjęciem działalności zagrożonej awarią, środowiskowe pozwolenie na ściśle określony czas np. 16 lat.

Cele opłat depozytowych:
1. ograniczenie ilości odpadów trafiających na wysypiska, które mogłyby być odpowiednio zagospodarowane
2. stymulowanie właściwego składowania
3. ograniczenia wytwarzania tych produktów
4. wyrobienie nawyków segregowania odpadów i przekazywania ich we właściwej formie odpowiednim odbiorcom
5. uzyskanie środków na zbieranie, przetwarzanie i unieszkodliwianie odpadów.

WY 5 14.04.05

Handel uprawnieniami do emisji zanieczyszczeń

Uprawnienia zbywalne do emisji zanieczyszczeń – ich istota polega na tworzeniu lokalnych rynków zbytu dóbr i usług środowiska, na których uprawnienia do emisji są towarem podlegającym obrotowi rynkowemu (USA, Kanada, w Europie mało, Polska może być prekursorem). Prawo przyznaje się określonej liczbie przedsiębiorstw w formie odpłatnych certyfikatów ekologicznych, papierów wartościowych na okaziciela. Istotą tego systemu jest wyznaczenie dla danego obszaru dopuszczalnej wielkości emisji i handel tymi prawami. Warunkiem jest rozwinięty monitoring ekologiczny. Motywuje do realizacji przedsięwzięć ochronnych. Łatwy sposób, skuteczny i tani.

Ubezpieczenia ekologiczne
Zmniejszają ryzyko szkód ekologicznych. Konieczny jest ...? to co ważne obligatoryjny przegląd urządzeń ochrony przez specjalistów.

Europodatki – jako odpłatność za straty środowiskowe, są włączone w cenę dóbr i usług, wpłacane do specjalnych funduszy.
System rekompensat za dostosowanie się do wymagań ochrony środowiska, np.: rezygnacja ze stosowania chemicznych środków ochrony roślin.
System kompensat za szkody zdrowotne spowodowane zanieczyszczeniem środowiska (od 1974 roku w Japonii i w Indiach 1990).

Inwestycje ekologiczne i źródła ich finansowania
1. Pojęcie i rodzaje inwestycji ekologicznych
2. Źródła finansowania przedsięwzięć inwestycyjnych w zakresie ochrony środowiska (rodzaje środków finansowania)
3. Struktura nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska w Polsce wg źródeł finansowania
4. Fundusze ekologiczne (Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej; Narodowy Fundusz...; Fundusz Ochrony Gruntów Rolnych; Fundusz Leśny)
a. Formy pomocy finans.
5. Działalność banków komercyjnych w zakresie ochrony środowiska
6. Ekofundusz i inne środki zagraniczne
7. Kierunki wydatków środków finansowych na ochronę środowiska

Ad 1
Pojęcie i rodzaje inwestycji ekologicznych

Inwestycje ekologiczne- nakłady kapitałowe skierowane na różnego rodzaju przedsięwzięcia proekologiczne mające na celu przysporzenie inwestorowi i społeczeństwu określonych korzyści o charakterze ekonomiczno-finansowym oraz efektów ekologicznych w postaci redukcji emisji zanieczyszczeń, oszczędności w zużyciu zasobów lub poprawy jakości środowiska.

Rodzaje przedsięwzięć inwestycyjnych w zakresie ochrony środowiska:
• Inwestycje w zakresie gospodarki ściekowej i ochrony wód
• W zakresie ochrony powietrza atmosferycznego i klimatu
• Ochrony powierzchni ziemi, gospodarki odpadami i ochrony gleb oraz wód podziemnych
• Ochrony krajobrazu i różnorodności biologicznej
• Ochrony przed hałasem, wibracjami i promieniowaniem
• W zakresie oszczędzania energii (modyfikacja systemów energetycznych i grzewczych)

Typy przedsięwzięć inwestycyjnych (EGZ! + przykłady):
1. Inwestycje typu „końca rury”

-realizowane w celu redukcji lub neutralizacji zanieczyszczeń powstałych w rezultacie działalności gospodarczej człowieka, w tym także działalności produkcyjnej
-należą do nich np.: oczyszczalnie ścieków przemysłowe i komunalne, sieci kanalizacyjne, inwestycje zmierzające do redukcji pyłowych i gazowych zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego, w zakresie selektywnej zbiórki, usuwania odpadów i budowy ich składowisk

2. Inwestycje zintegrowane

-cel: zmniejszenie presji na środowisko wywierane przez urządzenia produkcyjne i infrastrukturę techniczną
-nakłady na te inwestycje stanowią różnicę pomiędzy nakładami na realizowaną inwestycję, a nakładami na inwestycję alternatywną, nie uwzględniającą wymogów ochrony środowiska
-zaliczamy tu np.:
• przedsięwzięcia w zakresie zastosowania nowych, mało i bezodpadowych technik i technologii produkcji
• wykorzystywanie niekonwencjonalnych źródeł energii
• inwestycje energooszczędne dotyczące centralnego ogrzewania i ciepłej wody



Inny podział:
1. Inwestycje bezpośrednie- obejmują budowę nowych urządzeń i obiektów w zakresie szeroko rozumianej infrastruktury ochrony środowiska
2. Inwestycje pośrednie- zaliczamy np.:
 Przedsięwzięcia polegające na techniczno-technologicznej modernizacji procesów produkcyjnych
 Modernizacja funkcjonujących maszyn i urządzeń technicznych
 Efektem ich jest ograniczenie emisji substancji zanieczyszczających „u źródła”(zmniejszenie zasobochłonności produkcji, eliminacja produktów, których wytwarzanie i konsumpcja a także gospodarka odpadami negatywnie wpływa na środowisko)

Nakładami gospodarczymi choć nie zaliczamy do inwestycji ekologicznych są także przedsięwzięcia w zakresie edukacji ekologicznej, prace badawcze, działania organizacyjne.

Realizacja inwestycji:
-nacisk i dominacja inwestycji typu „końca rury” (doraźne dziłania)
-konieczność dostosowania w zakresie standardów środowiska do wymogów międzynarodowych
-zgodność z normami UE to warunek dostępu do funduszy pomocowych
-liczne zobowiązania Polski wynikające z konwencji umów międzynarodowych
-duże znaczenie wzrostu świadomości ekologicznej państwa i odpowiedzialności za środowisko
-inwestycje to wyraz preferencji społecznych, nie tylko wymogów UE
-wdrożenie norm i certyfikatów to także warunek zwiększenie swobody handlu i konkurencyjności eksportu


Ad 2
Źródła finansowania przedsięwzięć inwestycyjnych w zakresie ochrony środowiska

System finansowania ochrony środowiska opiera się przede wszystkim na zasadach „zanieczyszczający płaci” oraz „użytkownik środowiska płaci”.

Zewnętrzne wsparcie finansowe (z budżetu państwa lub z budżetów lokalnych) jest stosowane wówczas gdy:
- nie jest możliwe określenie podmiotu wywołującego szkody w środowisku
- lub gdy przedsięwzięcia inwestycyjne są szczególnie kapitałochłonne
- lub gdy dotyczą likwidacji szkód w środowisku wywołanych w przeszłości

Rodzaje środków finansowania kierowanych na ochronę środowiska:
- środki ze źródeł publicznych: budżet państwa, budżety samorządowe, fundusze celowe (FOŚiGW, FL, FOGR) oraz inne pozabudżetowe instytucje publiczne
- środki ze źródeł prywatnych: podmioty gospodarcze zobligowane do likwidacji szkód oraz ograniczania emisji substancji zanieczyszczających, banki i inne instytucje sektora prywatnego takie jak fundusze inwestycyjne czy towarzystwa leasingowe
- środki uzyskane w ramach pomocy zagranicznej: konwersja zadłużenia zagranicznego na inwestycje proekologiczne tzw. ekokonwersja, realizowana poprzez fundację Ekofundusz, pomoc ze strony UE w ramach programu PHARE, ISPA, dotacje w ramach Globalnego Funduszu Ekologicznego – GEF, dotacje i darowizny w ramach umów bilateralnych, nisko oprocentowane pożyczki i kredyty

EGZ z czego się finansuje (źródła), i najważniejsze wartości

Struktura nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska w Polsce wg źródeł finansowania
Lata 1990-1995: głównym źródłem finansowania przedsięwzięć ekologicznych były fundusze ekologiczne (40-58% ogółu nakładów), ulega zmniejszeniu.
1997-1999 16,2%
2000 20%
2001 23,7%
2002 26,1% ogółu nakładów

Od 1993 roku rośnie udział środków własnych przedsiębiorstw w finansowaniu przedsięwzięć proekologicznych:
1993 25%
2000 53,4%
2001 51,8%
2002 46,7%

-udział środków budżetowych uległ znacznemu obniżeniu z 25% w roku 1991 do 5,4% w 2000 i 4,8% w 2002 roku (przyczyna to spadek nakładów inwestycyjnych z budżetów samorządowych: 1991 –20%, w 1999 –1,7%, 2000- 3%)
-udział budżetu centralnego w latach 1991-1996 był stabilny –5% , w kolejnych latach uległ obniżeniu i w 2000 –2,3%
-mały udział fundacji i pomocy zagranicznej- w latach 1991-1995: 4-5%. W 1996 roku –11%, 1999 –14,7%, 2000 – 3,9%
-udział kredytów i pożyczek : 1995-12,5%, 2002- 12,3%

Cechą charakterystyczną polskiego systemu finansowania wydatków na ochronę środowiska jest znaczny udział funduszy ochrony środowiska, jako wydzielonych środków pozabudżetowych.

EGZ- rok utworzenia

NFOŚiGW oraz fundusze wojewódzkie-
Powołane w 1989 (ustawa z dnia 27.04.1989 o ochronie i kształtowaniu środowiska, zmieniająca tą z 31.01.1980)
- w ramach funduszy ekologicznych funkcjonują także GFOŚiGW- wspierają ochronę środowiska na szczeblu lokalnym
- od 1.01.1999 – PFOŚiGW- finansują głównie przedsięwzięcia związane ze składowaniem i unieszkodliwianiem odpadów

EGZ- wymień źródła przychodów

Struktura (źródła) przychodów NFOŚiGW
-opłaty i kary: 1990-1991- ponad 90% potem spadek 1999-29,7% przychodów funduszu
-przychody z tytułu spłaty pożyczek i oprocentowania: 1990- 3,3%, a w 1999 wzrost- 53,8%, 2000- 38,8%
-opłaty eksploatacyjne 1999 – 6,7%
-pozostałe (operacje finansowe, lokaty)- 9,8%

EGZ- wymienić formy pomocy

Formy pomocy finansowej FOŚiGW:
-bezpośrednie udzielanie przez fundusze pożyczek o preferencyjnym oprocentowaniu
-udzielaniu dotacji dla inwestycji realizowanych przez jednostki s.t. i jednostki budżetowe
-dopłatach do oprocentowania kredytów na przedsięwzięcia proekologiczne, udzielanych przez banki komercyjne
-zlecaniu bankom udzielania preferencyjnych kredytów ze środków funduszy
-umarzanie części kredytów i pożyczek po spełnieniu określonych kryteriów



WY 6

Fundusz Ochrony Gruntów Rolnych (1982)
-generuje wpływy z tytułu należności i opłat związanych z wyłączeniem gruntów rolnych ..... produkcji, opłat z tytułu nieterminowej rekultywacji gruntów zdewastowanych, darowizn............
-dzieli się na terenowy i centralny
-środki na rekultywację gruntów, ich zagospodarowania, przeciwdziałanie erozji gleb-0,4%, budowa i renowacja zbiorników wodnych, -5% odkwaszanie, odkamienianie gleb
-ma tylko 2%udziału wśród innych funduszy.

Fundusz Leśny (1991)
-niewielkie znaczenie (małe nakłady)
-środki na nadleśnictwo w celu realizacji prawidłowej gospodarki leśnej, badania, .......

Struktura przychodów ekologicznych funduszy celowych w 2000 roku:
FOŚiGW –ponad 80%-98,1% od 1994 roku (wcześniej 27-52%)
-POGR- 2%-1,9%
-FL- 13,7%-0% w 2000 roku

Działalność banków komercyjnych w zakresie ochrony środowiska:
• stosowanie kryteriów ekologicznych do analizy oceny zagrożeń techniczno-ekonomicznych projektu inwestycyjnego w ramach procedur udzielania kredytu,
• analiza wniosków kredytowych pod kątem formalno-prawnych wymogów ochrony środowiska,
• stosowanie preferencji i ułatwień kredytowych dla inwestycji i inwestorów respektujących wymogi ochrony środowiska,
• odmowa udzielania kredytów inwestycyjnych inwestorom o złej reputacji ekologicznej i na inwestycje niezgodne z istniejącymi normami środowiskowymi??

Banki udzielają kredytów z własnych środków bądź środków finansowych udostępnionych przez instytucje zewnętrzne FOŚiGW (stosowane umowy z funduszami).
Kredyty z własnych środków banków mogą być udzielane na zasadach komercyjnych lub z jednoczesną dopłatą do oprocentowania ze źródeł zewnętrznych- takie kredyty mają charakter celowy (stymulacja).
Działalność banku w zakresie finansowania inwestycji proekologicznych polega na udzielaniu kredytów inwestycyjnych na preferencyjnych warunkach.

Preferencje:
1. dopłaty do % środków finansowania pochodzących ze źródeł zew, z funduszu ochrony środowiska.................
2. stosowanie dogodnych warunków spłaty
3. stosowanie okresu karencji w spłacie kredytu (12 miesięcy)
4. zróżnicowanie okresu spłaty kredytu (do 4 lat)

Kredyty ze środków zewnętrznych jednostek finansujących (Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej, Fundusz „Polska Wieś 2000” im M. Rataja).

Udział kredytów udzielonych przez BOŚ w ogólnych nakładach na ochronę środowiska:
1991 – 1,7%
1997 – 9,5%
1998 – 2,6%
2000 – 2%
Udział BOŚ w stosunku do ogółu nakładów (wszystkie kredyty i pożyczki) – 44%

Ekofundusz –1992:
-główne zadanie wspierania przedsięwzięć o znaczeniu międzynarodowym,
-środki pochodzą z konwersji długu zagranicznego na inwestycje proekologiczne
-wierzyciele uzgodnili, że dług może być zmniejszony o 10% pod warunkiem skierowania ich na inwestycje ekologiczne
Są to:
-zmniejszenie zanieczyszczenia Morza Bałtyckiego
-transfer technologii
-ochrona różnorodności biologicznej (parków i rezerwatów o znaczeniu międzynarodowym)
Łączne wpływy w latach 1993-2000 wyniosły 198 mln USD. Najwięcej z USA-165 mln USD, Francji –12,4 mln USD, Szwajcarii- 10,9 mln USD.
Zmiana w kierunku przeznaczenia wyżej wymienionych środków:
• 1993-najwięcej środków na ochronę powietrza atmosferycznego- 55,8% oraz Morza Bałtyckiego- 32,1%, różnorodności biologicznej- 12,1% ogółu środków,
• 2000-zmiana- ochrona powietrza – 29,5%, ochrona M. Bałtyckiego- 25,5%, ochrona klimatu- 22,1%, ochrona różnorodności- 20,6%, zagospodarowanie odpadów- 2,3%.
Znaczenie tego źródła finansowania nie jest duże. W 2000 roku –2,07% wszystkich nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska.

CD pomocy zagranicznej:

Pomoc zagraniczna w zakresie ochrony środowiska w 1991-2000 obejmowała:
-budowa instalacji i urządzeń,
-dostawa aparatury i wyposażenia,
-projekty techniczne i zakup licencji
-studia i ekspertyzy.

W 1991-2000 najwięcej pomocy z UE – w tych latach zaoferowana pomoc to 383,6 mln USD- 153 przedsięwzięcia inwestycyjne; wykorzystanie- ok.30%. Pokaźna pomoc- Dania- 73,5 mln USD; wykorzystana w 68%. USA- 36,6 mln USD; wykorzystana w 100%. Holandia –36,1 mln USD; wykorzystana w 97%.

Łączna kwota dotacji zagranicznych w 1991-2000 roku = 590,4 mln USD; wykorzystanie= 297 mln tj. 50,3%.

Niskie wykorzystanie-bariery: niefrasobliwość w gospodarowaniu zasobami finansowymi, problemy natury organizacyjnej (tzn przygotowanie projektów inwestycyjnych).

System zarządzanie środowiskowego w przedsiębiorstwie (ZSWP)
1. Kształtowanie się procesu zarządzania środowiskowego
2. Zasady tworzenia systemów ZSWP
3. Systemy ZSWP (system EMAS, ISO 14001)
4. Inne narzędzia zarządzania środowiskowego (program czystszej produkcji= CP)

Ad. 1.
Kształtowanie się procesu ZSWP

Do końca lat 60 tych -zainteresowanie jedynie środowiskowymi skutkami działalności człowieka -ograniczało się do naprawy szkód i tworzenia obszarów chronionych. Przełom lat 60-70 tych- koncepcja zapobiegania szkodom wyrządzonym środowisku przez przedsiębiorstwa. Zaczęto wdrażać systemy zarządzania ochroną środowiska (wydzielono specjalne komórki monitorujące emisję zanieczyszczeń i nadzór nad funkcjonowaniem urządzeń oczyszczających- zajmowała się tym ekonomia ochrony środowiska). Lata 70te – koncepcje kompleksowego podejścia do ochrony środowiska w państwie (uznano, że ochrona środowiska to nie tylko prewencyjne działania „końca rury” lecz głównie proekologiczne projektowanie i wdrażanie nowej techniki oraz technologii). Na tyle ważne, że w :
-makroekonomii pojawia się koncepcja trwałego i zrównoważonego rozwoju (ekorozwój)
-w teorii zarządzania koncepcja zarządzania zintegrowanego (w odniesieniu do środowiska, nazywamy je zarządzaniem środowiskowym). Lata 80te –pierwsze próby integracji zarządzania środowiskowego z ogólnym systemem zarządzania przedsiębiorstwem wprowadzone przez firmy szwajcarskie i niemieckie. 1985 rok- powstało Niemieckie Stowarzyszenie na Rzecz Zarządzania Środowiskowego (BAUM)- było to pierwsze stowarzyszenie przemysłowców na świecie, które przyjęło kodeks postępowania w zakresie zarządzania środowiskowego. 1986- przyjęcie Protokołu Montrealskiego w sprawie ograniczania produkcji i stosowania substancji niszczących warstwę ozonową- co oznaczało nasilenie procesów wdrażania systemu ZSWP. 1987- ogłoszenie raportu specjalnej komisji Narodów Zjednoczonych ds. Środowiska i Rozwoju pt.: „Nasza Wspólna Przyszłość”- gdzie uznano, że problem ochrony środowiska w przedsiębiorstwie nie jest przeszkodą, lecz strategicznym czynnikiem rozwoju (tworzą się nowe rynki i konkurencja na nich-pojawiają się substytuty ekologiczne). 1992- Ogólnoświatowa Konferencja „Środowisko i Rozwój”- na której raport pt.: „Zmiana kursu”???, wiodąca rola Międzynarodowej Izby Handlu (ICC), która utworzyła Radę Biznesu na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju. Rada opracowała Kartę Biznesu na rzecz zrównoważonego rozwoju (ekorozwoju) – w karcie opracowano zasady (zalecenia) i uzasadniono potrzebę wprowadzenia zarządzania środowiskowego. 1993- przyjęcie przez UE tzw. Piątego programu działań w dziedzinie ochrony środowiska- miało to istotny wpływ na rozwój ZSWP. Nastąpiła zmiana filozofii podejścia do problemu ochrony środowiska w przemyśle- zmiana dotychczasowego „nie wolno” na strategię „zróbmy to razem”. 1992- u Unii Europejskiej przyjęto rozporządzenia dotyczące przyznawania oznakowań ekologicznych. 1993- w UE przyjęto rozporządzenia dotyczące dobrowolnego uczestnictwa firm przemysłowych w systemie zarządzania środowiskowego i przeglądów ekologicznych. Połowa lat 90tych- dynamiczny rozwój systemu zarządzania środowiskowego zintegrowanego z ogólnym systemem zarządzania przedsiębiorstwem.
Przyczyny:
-wzrost świadomości ekologicznej przedsiębiorstw
-pojawienie się i sprawdzenie w praktyce koncepcji doskonalenia procesu zarządzania (proekologiczny image firmy- akceptacja wśród społeczeństwa)
-liczna wynalazki i innowacje- sprzyjające ekologizacji produkcji.
WY 7

Rozwój koncepcji ochrony środowiska w przedsiębiorstwach:
• 1960- wzrost świadomości problemów środowiskowych
• 1970- rozwiązania „końca rury”
• 1980- podejście procesowe
• 1985- zarządzanie środowiskowe
• 1990- nowe narzędzia środowiskowe
o analiza Cyklu Życia
o Eko-projektowanie
o Eko-etykietowanie
o Ocena wyników ekologicznych
o Systemy Zarządzania i Audity- normy Systemu Zarządzania Środowiskowego ( 1992- wydanie normy British Standard-BS 7750; czerwiec 1993-EMAS)

Zasady tworzenia systemów ZSWP:
1.) Ochrona środowiska priorytetem działania firmy
2.) Wdrażanie zintegrowanych systemów zarządzania-traktowanie ich jako integralnej części zarządzania firmą, na wszystkich poziomach zarządzania i we wszystkich komórkach i programach firmy
3.) Stałe wdrażanie przedsięwzięć proochronnych- w celu minimalizacji szkodliwego oddziaływania zakładów i produktów na środowisko
4.) Kształcenie pracowników
5.) Przeprowadzanie wstępnej oceny oddziaływania na środowisko- dla każdej projektowanej nowej działalności lub nowego projektu
6.) Ekologizacja produktów i usług na etapie ich projektowania- minimalizacja ich uciążliwości dla środowiska, bezpieczeństwo eksploatacji, energo- i surowcowooszczędność , możliwość recyklingu po zużyciu, łatwy i bezpieczny sposób utylizacji
7.)Wdrożenie systemu porad dla klientów- w zakresie bezpiecznego użytkowania, transportu, przechowywania i pozbywania się produktów wytwarzania przez firmę
8.)Ekologizacja procesów produkcyjnych eksploatacji urządzeń- zapewniająca minimalizację zużycia energii, surowców, materiałów, a także szkodliwego wpływu na środowisko, ograniczająca odpady i umożliwiająca ich odpowiednie zagospodarowanie.
9.)Prowadzenie badań wpływu na środowisko
10.)Wdrażanie środków zapobiegawczych- modernizowanie procesów produkcyjnych oraz kształtowanie modelu konsumpcji produktów i usług zgodnie z najnowszymi osiągnięciami nauki i postępu technicznego
11.)Oddziaływanie na podwykonawców i dostawców
12.)Przeciwdziałanie nadzwyczajnym zagrożeniom środowiska- opracowanie planu działań- w uzgodnieniu z władzami, jednostkami ratownictwa i miejscową ludnością- w przypadku nadzwyczajnych zagrożeń środowiska
13.)Przekazywanie technologii przyjaznych środowisku- np. innym przedsiębiorstwom tej samej branży lub tego samego sektora publicznego
14.)Wnoszenie wkładu firmy w ogólną działalność proekologiczną np.: proekologiczna programy samorządowe, rządowe, międzynarodowe, inicjatywy edukacyjne
15.)Prowadzenie dialogu ze społeczeństwem- na temat zagrożeń wynikających z produkcji i eksploatacji wytwarzanych produktów
16.)Zapewnienie przestrzegania wszelkich norm ochrony środowiska- prowadzenie zakładowego monitoringu środowiska, przeglądów ekologicznych i ocen zgodności z przyjętymi normami i procedurami oraz wymaganiami wynikającymi z prawa ochrony środowiska, okresowe informowanie udziałowców, pracowników, władz społeczeństwa o efektach proekologicznych działań firmy.

Rodzaje narzędzi w zarządzaniu środowiskiem

W praktyce zarządzanie środowiskiem istnieje w postaci narzędzi. Praktyczne narzędzia:
1. systemy zarządzania środowiskowego (EMAS , ISO 14001)
2. tzw. program czystszej produkcji (czystsza technologia)
3. zarządzanie przez jakość
4. zintegrowane systemy zarządzania, które obejmują zarządzanie jakością, ochroną środowiska, bezpieczeństwem pracy, docelowo zarządzanie finansami i informacją- wysoka jakość produkcji działa wymiernie na ochronę środowiska (TQM- kompletne zarządzanie jakością, normy ISO 9000)
5. minimalizacja ilości odpadów
6. racjonalizacja wykorzystywanej energii
7. motywowanie pracowników do życia i postępowania w sposób zdrowy i świadomy środowiskowo, programy promujące taki styl życia
8. szkolenia
9. komunikacja ze światem zewnętrznym (np. sprawozdawczość z działań środowiskowych)
10. opracowywanie produktów „przyjaznych środowiskowo”
11. marketing ekologiczny
12. ................

Istnieją dwa systemy zarządzania środowiskowego:
1) System EMAS- zgodny z dyrektywą UE (związany z Eko-Audytem)
2) ISO 14001

EMAS:
-jest to zarządzenie Komisji Wspólnot Europejskich- narzędzie prawne narzucone przez Komisję
-pomysł 1990- początkowo zakładano wprowadzenie obowiązku systemu zarządzania opartego na EMAS w ponad 50 sektorach przemysłu
-jednak lobby przemysłowe, które twierdziło, że to zmniejszy konkurencyjność w stosunku do krajów spoza Wspólnoty, założono dobrowolność wprowadzenia systemu i rejestracji w EMAS
-ostatecznie weszło w życie w 1995 roku, jako zarządzenie weszło w życie we wszystkich krajach UE
...................
-cechą charakterystyczną jest to ,że nie wprowadzono żadnych zakazów i nakazów prawnych, lecz stworzono bodźce zachęcające..............
..............
-cel: ustawiczna poprawa warunków w dziedzinie przemysłowej ochrony środowiska poprzez zastosowanie lepszej i bardziej opłacalnej ekonomicznie technologii................
..............
-podstawowa idea EMAS: uświadomienie kierownikom przedsiębiorstw konieczności bliższego przyjrzenia się procesom produkcyjnym i zarządzaniu w swoim zakładzie oraz pokazanie, w jaki sposób dobra praktyka może zapewnić większą efektywność podejmowanych działań i usprawnić działania na rzecz ochrony środowiska w danym przedsiębiorstwie.
-EMAS różni się od norm nie tylko formą prawną ale również zakresem wymagań. Różnice- wymaganie okresowego publikowania raportu środowiskowego, informującego opinię publiczną o oddziaływaniu przedsiębiorstwa na środowisko, metodach zapobiegawczych
-początkowo przeznaczony dla przedsiębiorstw przemysłowych
-zmiana 1997- aneks do nowelizacji ustawy o audycie- wyszczególniono te branże, które od 1998 roku mogą wziąć udział w systemie EMAS (np.: banki, kolej, administracja państwowa, szkolnictwo, szpitale)
-wdrożenie EMAS jest dobrowolne i istnieje możliwość powiązania go z już istniejącymi w przedsiębiorstwie systemami zarządzania.

Etapy wdrażania EMAS:
Rejestracja w EMAS dokonuje się dla poszczególnych zakładów, nie dla całej firmy.
Etapy:
1. Sformułowanie polityki ochrony środowiska (określenie ogólnego podejścia firmy do środowiska, deklaracja ciągłej poprawy oddziaływania na środowisko, co jest podstawą celów, programów i zadań środowiskowych)
2. Przeprowadzenie wstępnego przeglądu przedsiębiorstw- analiza oddziaływań na środowisko, porównanie wyników ze sformułowaną polityką firmy oraz przepisami ochrony środowiska, określenie co należy poprawić
3. Opracowanie programu ochrony środowiska- podaje się tu cele i sporządza listę zagadnień priorytetowych
4. Wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego- zorganizowanie i udokumentowanie.........................................
5. Przeprowadzenie audytu środowiskowego........................................
6. Sporządzenie deklaracji środowiskowej- publiczne sprawozdania związane z auditem, sprawozdania związane z oddziaływaniem przedsiębiorstwa na środowisko
7. Zatwierdzenie i uprawomocnienie – sprawdzenie przez akredytowanego weryfikatora niezależne od audytora przeprowadza kontrolę zakładu??????

Problemy wdrażania EMAS:
1. niechęć przedsiębiorstw do publikowania danych
2. EMAS zabrania umieszczania na wyrobach stosownych znaków informacyjnych o posiadanym systemie zarządzania w przeciwieństwie do ISO 14001-forma reklamy
3. nieprecyzyjne wymagania związane z poprawą wyników przedsiębiorstwa w dziedzinie ochrony środowiska, co oznacza, że są procedury mające na celu ograniczenie zanieczyszczeń ale nie zostało określone minimalne tempo ich redukcji
4. często realizowane cele, respektowanie norm nie oznacza zmniejszenia emisji zanieczyszczeń (wolna ręka)
5. główna zaleta: wprowadza kontrolę działalności firmy, co jest ważne w efektywnym zarządzaniu przedsiębiorstwem.








Wykład ostatni

 1972- po raz pierwszy użyto pojęcia „ rozwój zrównoważony”- ekorozwój na konferencji ONZ w Sztokholmie
 1975- skonkretyzowanie pojęcia „ ekorozwój” na trzeciej sesji programu ONZ d.s. Środowiska
 1987 opracowanie raportu......( Środowisko i rozwój)...........przez światową komisję ochrony środowiska i rozwoju
 1992 konferencja w Rio de Janeiro tzw. I Szczyt Ziemi- ustalono zasady korzystania ze środowiska przy zachowaniu rozwoju i wzrostu gospodarczego. Ponadto zasygnalizowano konieczność zharmonizowanego rozwoju, który nie odbywa się kosztem środowiska.
Przyjęto deklarację, która określała prawa i obowiązki państw w tym zakresie, oraz przyjęto Globalny Program Działań tzw. Agenda 21
Zalecenia co do zrównoważenia skutków rozwoju w płaszczyznach: gospodarczej, społecznej i ekologicznej.
Dokumenty te stały się podstawą kształtowania polityki ekologicznej objętej gwarancją, że każdy program rozwoju gospodarczego i każda działalność człowieka zostanie poddana ocenie oddziaływania na środowisko
 1992- „ zasada zrównoważonego rozwoju” została wprowadzona do Traktatu z Maastricht, jako jedna z ważniejszych zasad polityki ochrony środowiska ( od tego czasu ...uzyskał akceptację jako oficjalna Strategia rozwoju ekologicznego UE)
 1997- podkreślenie znaczenia celów ekologicznych w rozwoju UE w Traktacie Amsterdamskim i Nicejskim w 2001 r.

I. Pierwszy Program Działania 1973- 1975
1. Miał zasadnicze znaczenie dla wspólnej polityki ekologicznej, ponieważ precyzował jej podstawowe zasady, zwłaszcza zasadę zapobiegania i zasadę „ zanieczyszczający płaci”
2. Program koncentrował się na zbudowaniu kontroli zanieczyszczeń przy pomocy różnych standardów i kryteriów jakości w odniesieniu do największych emitentów
3. Program zachęcał do nawiązania współpracy na rzecz środowiska z innymi organizacjami międzynarodowymi ( ONZ, Rada Europy)
II. Drugi Program Działania 1976- 1981
1. Był kontynuacją poprzedniego programu
2. Aktualizował i rozszerzał przyjęte działania m. in. określając priorytety w stosunku do poszczególnych obszarów polityki ochrony środowiska i poszczególnych dziedzin gospodarki
3. podkreślał znaczenie zmian strukturalnych i ekologicznych w gospodarce jako metody realizacji celów ekologicznych
4. Kładł naciska na zasady prewencji ( zapobiegania zanim zacznie się szkodzić)
III. Trzeci Program Działania 1982- 1986
1. wniósł wiele nowego w rozwój wspólnej polityki ochrony środowiska, zapowiadając jej zintegrowanie z innymi politykami
2. program sprecyzował zasadę trwałości kapitału ..............( chodzi o dostępność zasobów dla przyszłych pokoleń)
3. wskazywał nowe obszary stanowiące priorytet ochrony środowiska, np. obszar morza śródziemnego, zanieczyszczenia transgraniczne, rozwój technologii przyjaznych środowisku,
4. przewidywał tworzenie funduszu specjalnych na finansowanie ochrony środowiska w unii europejskiej i poza nią
5. promował sektory przemysłu, stosujące nowe technologie, wykorzystywanie surowców wtórnych oraz tworzenie bazy informacyjnej dotyczącej oddziaływania gospodarki na środowisko

IV. Czwarty Program Działania 1987- 1992
Za priorytety uznano:
1. zwalczanie zanieczyszczeń powietrza i wód
2. ustanowiono normy ochrony środowiska, które stały się narzędziem ekonomicznym (wprowadzono podatki, opłaty i ubezpieczenia ekologiczne, dotacje z subwencji publicznych)
3. opracowano zasady i procedury dotyczące oddziaływań środowiskowych inwestycji
4. zapoczątkowano prace nad przeglądami ekologicznymi