Gospodarka a środowisko- wykłady
Jesteśmy ?do tyłu? w ochronie środowiska w stosunku do Europy. Nasze regulacje prawne zostały wymuszone przez UE. Dzięki temu polskie prawo dogoniło już prawo międzynarodowe. 4 najważniejsze ustawy:
? Ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 27.04.2001 - Dz. U. 2001 nr 62 poz 627;
? Ustawa o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków z dnia 07.06.2001 - Dz. U. 2001 nr 72 poz 747;
? Ustawa Prawo wodne z dnia 18.07.2001 ? Dz. U. 2001 nr 115 poz 1229;
? Ustawa o odpadach z dnia 27.07.2001 ? Dz. U. 2001 nr 100 poz 1065.
Były one kilkakrotnie nowelizowane, wprowadzano nowe ustawy, bardziej szczegółowe, np. dotyczące stężenia różnych zanieczyszczeń, itd. Takich rozporządzeń jest teraz ponad 100.
UWAGA!
Przykładowa literatura podana przez wykładowcę jest młoda ? ważne jest korzystanie z młodej literatury. Dynamika bowiem zmian w tej sferze jest bardzo duża. Wiodącą instytucją dla nas jest UE, która pracuje nad wspieraniem, ratowaniem środowiska, hamowaniem niszczycielskich działań człowieka. UE jest motorem wielu zmian, które znajdują swoje odbicie w prawie. Zmienia to również podejście do samej ochrony środowiska.
PODSTAWOWE POJĘCIA Z ZAKRESU EKOLOGII I OCHRONY ŚRODOWISKA
EKOLOGIA ? nauka o związkach między organizmami a otaczającym ją środowiskiem.
BIOSFERA ? obejmuje dolną część atmosfery (do wysokości 10 kilometrów), zewnętrzną warstwę skorupy ziemskiej i hydrosferę (do 10 kilometrów wgłąg).
BIOCENOZA ? to zespół populacji wszystkich organizmów żywych w danym środowisku.
BIOM ? to fragment biosfery o typowych warunkach środowiskowych i składzie formacji roślinnych.
BIOTOP ? to środowisko wspólnego życia organizmów roślinnych i zwierzęcych.
EKOSYSTEM ? fragment biosfery złożony z organizmów żywych (biocenoza) i nieożywionych (biotop).
POPULACJA ? zbiór osobników jednego gatunku.
SUKCESJA EKOLOGICZNA ? to proces ukierunkowanych zmian jakim podlega ekosystem.
ŚRODOWISKO ? ogół elementów przyrodniczych (także tych przekształconych przez człowieka).
OCHRONA ŚRODOWISKA ? redukowanie lub całkowite eliminowanie zagrożeń negatywnych dla środowiska
ZASOBY NATURALNE ? dzisiaj rozumiane szeroko nie tylko jako surowce naturalne (kopaliny, drewno, produkty rolne), czyli np. powietrze, woda, przestrzeń, krajobraz.
ZANIECZYSZCZENIE ? każda substancja niebędąca składnikiem danego ekosystemu, która zmienia lub zniekształca jego cechy lub właściwości (np. wywiera szkodliwy wpływ na zdrowie i życie ludzi).
ZANIECZYSZCZENIA POWIETRZA I WODY
ODPADY ? uciążliwe dla środowiska zużyte i nie spożytkowane produkty bytowej oraz gospodarczej działalności człowieka (komunalne i przemysłowe).
Ekosystem zajmuje stosunkowo duży obszar, tu zachodzi pełny obieg wszystkich pierwiastków, wszelkie powiązania. Dzięki temu można je dokładnie obserwować, a z drugiej strony, nie jest na tyle duża, by nie można było jej badać. Dzięki czemu w celach badawczych wybrano ją, jako obszar najlepszy do obserwacji.
Jest to ta część przyrody, w której działają wszystkie organizmy, łącznie z człowiekiem. Zachodzą tu wszystkie procesy. Żeby mógł działać potrzebna jest energia. Podstawowym dostawcą jej jest tutaj słońce, bez niego nie byłoby na ziemi życia.
Energię tą potrafią asymilować rośliny zielone ? proces fotosyntezy. W ramach tego procesu rośliny zielone pobierają energię oraz dwutlenek węgla z powietrza. Uwalniają one czysty tlen do powietrza. Atomy węgla asymilowane są przez rośliny i stają się budulcem szkieletu roślin zielonych ( celuloza to związek zawierający cukry, a cukry to węgiel, wodór i tlen. Węgiel czy w celulozie, czy sam jest konstrukcją roślin).
Rośliny pobierają z ziemi też inne związki ? azotany, węglany, siarczany, amoniak.
Ta dostarczona od słońca energia, z ziemi węgiel i inne związki, powoduje to, że rośliny zielone rosną i w procesie wzrostu wytwarzają BIOMASĘ. To jest wartość, którą można zmierzyć (kg / m2). Mówimy o produktywności ekosystemu. Prawie każdy ekosystem wytwarza jakąś wielkość biomasy. Orientacyjnie największą produktywnością cieszą się puszcze tropikalne.
Rośliny zielone dzielimy na:
? jednoroczne ? żyją przez jeden okres wegetacji (łącznie z łodygą, korzeniami), po zakończeniu tego okresu obumiera;
? wieloletnie ? po zakończeniu okresu wegetacji cała roślina nie obumiera, ale jedynie jej zielone części (niektóre żyją przez okrągły rok).
Rośliny zielone wytwarzają biosferę, czyli są PRODUCENTAMI PIERWSZEGO RZĘDU. W ekosystemie występuje obieg materii. Te rośliny zielone są żywicielami dla organizmów wyższego rzędu ? zwierząt roślinożernych, które są tu KONSUMENTAMI PIERWSZEGO RZĘDU.
Kolejnym krokiem wyżej w tej organizacji są zwierzęta mięsożerne, które żywią się zwierzętami roślinożernymi, czyli konsumentami pierwszego rzędu. O nich mówimy, że są KONSUMENTAMI DRUGIEGO RZĘDU.
Każdy organizm czymś się żywi i jest jednocześnie pożywieniem dla innych i to jest właśnie OBIEG MATERII W EKOSYSTEMIE.
Następną grupą organizmów są DESTRUENCI. Organizmy, które biorą udział w rozkładzie wszystkich organizmów, o których mowa była wcześniej. Każda roślina kiedyś obumiera, każdy konsument pierwszego i drugiego rzędu, jeżeli nie stanie się wcześniej pokarmem dla innego konsumenta, umiera. Wtedy stają się pokarmem dla destruentów.
Destruenci są dużą grupą organizmów i mikroorganizmów (poczynając od bakterii, a kończąc na owadach). Odpowiedzialne są za rozkład obumarłych roślin oraz nieżywych zwierząt na czynniki pierwsze, pierwiastki, które trafiają potem do gleby ? stanowią około 90-kilka % jej zawartości. Z chemicznego punktu widzenia będą to związki węgla, które stanowiły szkielet roślin i zwierząt, związki azotu, wodorowe.
Te kilka procent, które zostaje, to gazy, które trafiają do atmosfery. Wśród nich najwięcej jest metanu i amoniaku w formie lotnej.
W następnej kolejności systemy korzeniowe roślin potrafią pobrać w następnym okresie wegetacji te związki. Tak zamyka się obieg materii występujący w przyrodzie.
Trzeba powiedzieć o pozostałych czynnikach w obiegu materii w ekosystemie, które mogą występować, a mianowicie:
? słońce ? energia słoneczna;
? słońce ? ciepło, intensywność nasłonecznienia wpływa na temperaturę i klimat;
? woda ? bez wody życie jest niemożliwe. Zarówno w organizmach roślin, jak i zwierząt woda jest niezbędna i jest najważniejszym składnikiem ? stanowi około 90%;
? podłoże ? gleba. Potocznie dzielimy ją na urodzajną i nieurodzajną. Zasadniczo jest to dobre myślenie, ponieważ od rodzaju gleby zależy jakie i z jaką częstotliwością będą rosły rośliny, czyli dalej - jakie zwierzęta będą tam żyć. Posiada zdolność do przetwarzania obumarłych elementów, które systemy korzeniowe roślin zielonych są w stanie pobierać na swoje, głównie wzrostowe, potrzeby.
Taki ekosystem, w którym mamy glebę średniego rodzaju, średnią wilgotność, dopływ słońca, nazywamy EKOSYSTEMEM PEŁNYM, samowystarczalnym. Tu wszystko dzieje się samo, naturalnie, bez ingerencji z zewnątrz.
Bardzo rzadko zdarzają się EKOSYSTEMY NIEPEŁNE. Przykładem mogą być jaskinie ? mimo, że słońce tam nie dochodzi, to wbrew pozorom ten ekosystem działa. Nie ma tam roślin zielonych. Ekosystem jednak może funkcjonować, ale energia dostarczana jest wówczas z zewnątrz.
Ekosystem jest pełny, ale obserwując jak on działa, możemy dostrzec pewną prawidłowość nazywaną PIRAMIDĄ LICZEBNOŚCI. Czym dany organizmy znajdują się na wyższym etapie rozwoju, tym liczebność ich jest mniejsza. Porównując, można powiedzieć, że im mniejszy jest pojedynczy osobnik, tym populacja jest większa.
Proces destrukcji, biodegradacji jest przeciwieństwem procesów wzrostu. W procesie wzrostu mamy, na poszczególnych etapach rozwoju, powstawanie coraz bardziej skomplikowanych związków, organizmów. Natomiast proces degradacji polega na tym, że te wysoko zbudowane związki podlegają rozpadaniu na te najprostsze ? najczęściej na tlen.
Prócz obiegu materii w przyrodzie występują również inne obiegi:
? wody;
? węgla;
? azotu;
? siarki.
OBIEG WODY
Problem produktywności obiegu:
Wody jest bardzo dużo, stanowi ponad 70% powierzchni ziemi. Jednak woda ta jest wodą, która zawiera dużo związków i w rezultacie nie nadaje się do spożycia dla innych organizmów. W uproszczeniu mówimy o takiej wodzie, że jest wodą słoną. Nie nadaje się do żadnych celów działalności całego ekosystemu.
Tak więc obieg ten dotyczy jedynie wody słodkiej, której jest zdecydowanie mniej, jej zasoby są ograniczone. Nie da się ich zwiększyć. Pewnym rozwiązaniem jest fakt, że na skutek ocieplenia klimatu, topnieją lodowce, czyli źródła wody słodkiej. Jednak w znacznej większości zasilają one dalej źródła wody słonej (wpadają do morza, oceanu). Jest to marnotrawstwo. Dotyczy więc to jedynie lodowców, które znajdują się wysoko w górach.
CYKLE BIOGEOCHEMICZNE
NAJWAŻNIEJSZE CYKLE OBIEGU KRĄŻENIA
Węgiel ? pierwiastek C
Występuje jako składnik powietrza w związku jakim jest CO2 (powietrze). Są to 0,03%, ale przy ogólnej masie powietrza, jest to ilość znacząca. Węgiel ten jest pobierany z powietrza przez rośliny zielone, bo zielony barwnik chlorofil daje możliwość fotosyntezy ? rośliny pobierając CO2 rozbijają na oddzielne atomy węgla i tlenu. Rośliny zatrzymują C, a oddają O. działalność roślin jest bardzo korzystna, bo regenerują powietrze. To jeden z fragmentów obiegu. Dzięki związkom węgla rośliny rosną. Jest on szkieletem rośliny. Węgiel tworzy konstrukcje drzewa. Celuloza to związki cukrów prostych i złożonych, a podstawowym elementem jest węgiel.
Rośliny są zjadane przez zwierzęta i przez to węgiel w związkach jest wykorzystany do budowy struktur kostnych. Dalej, te zwierzęta, są zjadane przez mięsożerców. Potem w ramach rozkładów roślin i zwierząt wraca węgiel do gleby.
Azot ? pierwiastek N
Największy składnik powietrza ? 70%. Gaz bezbarwny i bezwonny. Przyrost C z 0,03 do 0,30 daje efekt duszności. Nie jest to groźne, ale odczuwalne (duszne pomieszczenie).
Azot pobierany z ziemi przez rośliny jest podstawą do budowy biomasy. Rośliny tworzą też z niego białko i kwasy. Rośliny zjadane przez zwierzęta czerpią azot dla swoich potrzeb. Wydalają w odchodach związki azotu do gleby. Są to: mocznik amoniaku i kwas moczowy. Później destruenci uwalniają azot do powietrza.
Woda ? związek H2O
Obieg wody jest możliwy dzięki trzem stanom skupienia: ciekły ? gazowy ? stały (lód, śnieg). Mówiąc o obiegu wody mamy na myśli tylko wodę słodką. W środowisku woda występuje w zbiornikach otwartych (jeziora, rzeki), w roślinach i glebie. Dzięki ogrzaniu przenosi się do powietrza (stan gazowy) i tam dzięki kondensacji przechodzi pod wpływem ochładzania w stan ciekły ? deszcz lub śnieg w górach lub zimą. Powraca w ten sposób do gleby.
Siarka i potas ? obieg tych pierwiastków jest mniej intensywny, marginalny. Związki siarki powstają w trakcie procesu spalania różnych materiałów, głównie węgla, ropy, w tym benzyny. Z tego wynika, że wraz ze wzrostem intensywności spalania wzrasta ponad granice emisja do powietrza związków siarki.
ELEMENTY EKOSYSTEMU
? producenci ? rośliny zielone, które w ramach fotosyntezy pobierają z powietrza węgiel, korzystając z energii słońca. Rośliny tworzą biomasę, która jest zjadana przez konsumentów pierwszego rzędu;
? konsumenci pierwszego rzędu ? zwierzęta roślinożerne;
? konsumenci drugiego rzędu ? konsumują rośliny oraz konsumentów pierwszego rzędu;
? destruenci (saprofagi) ? mają za zadanie rozkład wszystkich powyższych organizmów. Są to drobne, żywe organizmy, mikroorganizmy, grzyby, bakterie. W trakcie rozkładów wydziela się energia (ciepło).
CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE KLIMAT I EKOSYSTEM:
? słońce ? od nasłonecznienia zależy temperatura. Zależne jest to od położenia na globie ? inny kont padania promieni słonecznych. Na równiku cała energia jest wchłaniana przez ziemię. Im dalej od równika, energia jest odbijana i mniejsza ilość jest pobierana przez ziemię. Dzięki obrotowi ziemi mamy pory roku i sfery:
? sfera umiarkowana ? cztery wyraźne pory roku i wahania temperatury od -30 do 40C; równomierne rozłożenie opadów;
? sfera podzwrotnikowa ? dwie pory roku ? sucha i mokra. Jest to rejon, gdzie mamy największe opady i dużą wilgotność;
? sfera równikowa ? wysokie temperatury i mało opadów bardzo nieregularnych. Susza, która może trwać nawet kilka lat, duże wahania temperatur w ciągu doby, zwłaszcza na pustyniach od 70C w dzień do kilku stopni w nocy;
? opady ? ilość oraz rozkład w okresie roku. Najlepszy ekosystem utrzymujący wilgoć, to las;
? gleba ? typy:
? skalista ? brak warunków do magazynowania wody (wilgoci). Całość odpływa. Brak możliwości wegetacji;
? przydatna do wzrostu roślin ? podział na urodzajne i nieurodzajne zależnie od kwasowości. Podział na klasy gleby dla rolnictwa.
? wysokość nad poziomem morza ? im wyżej, tym gorsze warunki na wegetację, mniejsze przyrosty biomasy:
? do 500 m n.p.m. ? niziny;
? wyżej ? tereny podgórskie, górskie i wysokogórskie ? niższe temperatury, gorsza gleba.
EKOSYSTEMY
LAS
Rośliny w zwartym kompleksie o wysokości powyżej 15 metrów. Rodzaj lasu zależy od:
? klimatu ? nasłonecznienie, temperatura;
? drzewostanu ? rodzaj przeważający w danym typie:
? iglaste ? w temperaturach niższych, ciemniej;
? liściaste ? w temperaturach dodatnich.
Maxymalna wysokość drzewostanu to 50 metrów, przeciętnie to 20 ? 30 metrów. Charakterystyka ? duże drzewa (dach lasu) od tego zależy ile słońca dociera do niższych partii ? pierwszy poziom. Drugi poziom to podszyt ? krzaczaste rośliny i młode drzewa od 1,5 do kilku metrów. Piętro trzecie ? runo leśne, strefa roślin blisko ziemi do 0,5 metra, uzależniona od wilgoci i nasłonecznienia;
? podszytu;
? runa;
? zwierzostanu ? uzależniony od charakteru lasu. Czym las bardziej mieszany (obfitość każdego piętra), ilość gatunków bardziej rozwinięta.
RÓWNINA
Rośliny o mniejszym zapotrzebowaniu na wodę. Woda z opadów szybciej odpływa. 20% jest zatrzymywane. Przewaga roślin trawiastych oraz krzewów.
Zwierzostan ? część gatunków podobna do tych z lasu.
WODA
Stojąca lub płynąca w rzekach, woda w glebie.
Jeziora słodkowodne ? brak otwartego dostępu do morza. Jezioro to zbiornik przepływowy dla rzeki lub jej początek. Przepływ wody w jeziorze powoduje powstanie strefy dennej. Powierzchniowa.
Torfowiska:
? niskie łąkowe;
? wysokie ?mszary?
? naturalny magazyn wody.
GÓRSKI ? WYSOKOGÓRSKI
Decyduje wysokość n.p.m.
? pustynie górskie ? gleba wywiana z terenu gór. Brak wody, co za tym idzie, brak roślinności, zwierzostanu.
PUSTYNIE, PÓŁPUSTYNIE
Mała ilość opadów powoduje niską wilgotność gleby. Sucha gleba jest wywiewana, co tworzy pustynie piaszczyste.
CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE EKOSYSTEM I KLIMAT
TYPY LASÓW:
? TAJGA
? las strefy podbiegunowej, graniczy z tundrą
? temperatura roczne od -60C do 15C;
? opady śniegu obfite;
? gatunki drzew: głownie iglaste;
? las ciemny, podmokły ? torfowiska, bogate runo;
? liczna zwierzyna;
? aktywność człowieka duża, rosnąca eksploatacja zasobów;
? LASY STREFY UMIARKOWANEJ
? temperatura roczne od -30C do 30C;
? opady obfite, równomierne w ciągu roku;
? gatunki iglaste i liściaste, duża różnorodność, duże przyrosty bilansu, runo i podszyt rozwinięte;
? liczny zwierzostan, biegający i fruwający;
? aktywność człowieka bardzo wysoka, wyrąb lasów pod uprawy, pozyskiwanie drewna i runa oraz zwierzyny;
? brak dużych drapieżników;
? LASY DESZCZOWE TROPIKALNE
? strefa zwrotnikowa;
? temperatury wysokie dodatnie;
? bardzo obfite opady;
? bardzo duże przyrosty biomasy;
? bardzo rozwinięte górne piętro, silny wzrost do światła;
? specyficzny zwierzostan (bardzo mało światła w dolnej warstwie ? głównie ptaki i zwierzęta żyjące na drzewach);
? runo słabe, wiele organizmów drobnych, płazów i gadów;
? bardzo duże pozyskanie drewna (nadmierne) wyrąb pod uprawy. Naruszenie równowagi lokalnej, stosunków wodnych.
EKOSYSTEMY RÓWNIN
TUNDRA
? równina strefy podbiegunowej;
? niskie temperatury (10 miesięcy zima; temperatury w zimie do -70C);
? liczne opady śniegu i silne wiatry;
? lato ? okres dodatnich temperatur ? trwa max 3 miesiące;
? wegetacja roślin, uboga, drzewa karłowate, porosty, mchy;
? zwierzostan zróżnicowany, ale ubogi ? tylko renifery;
? aktywność człowieka niewielka ? niekorzystne warunki, ale w początkowej fazie rozwoju jest wydobywanie surowców naturalnych;
STEP (PRERIA/ PAMPASY)
? równina strefy umiarkowanej;
? temperatura zmienna (duże różnice) zima ? silne mrozy, lata ? upały;
? bujna roślinność trawiasta (trawostan) i krzaczasta; zarośla kępowe, pojedyncze drzewa;
? opady umiarkowane, okresowe susze;
? przyrost biomasy umiarkowany;
? zwierzostan obfity, szybkobiegi, ptactwo;
? aktywność człowieka bardzo duża ? pola uprawne;
? budownictwo miejskie;
SAWANNA
? równina strefy podzwrotnikowej;
? temperatury wysokie, upalne;
? roślinność bogata, ale zależna od opadów, które są nierównomierne;
? kępy drzew, skupiska krzewów;
? zwierzostan bogaty, różnorodny, szybkobiegi;
? aktywność człowieka wysoka, polowania, kłusownictwo, uprawa ziemi.
ZANIECZYSZCZENIA
I podział:
1) naturalne ? pochodzenia naturalnego, przyroda je sama wyprodukowała, ale są nienaturalnym składnikiem więc są zanieczyszczeniami ? np. liść z drzewa, czy odchody zwierząt są naturalnym produktem ale przez nie woda staje się zanieczyszczona. Naturalne nie są zagrożeniem dla środowiska dlatego, że występują w niedużych ilościach, ze zróżnicowaną ilością np. wybuchy wulkanów nie są częste;
2) sztuczne ? inaczej jest z działalnością człowieka tzn. zanieczyszczenia, które powstają przez niego są niebezpieczne dla środowiska. Człowiek zaczął intensyfikować swoją działalność ? każdy proces spalania to więcej zanieczyszczeń ? spaliny. Człowiek przez swoją działalność przemysłową okazała się trucicielem dla przyrody. Przez wiele lat człowiek produkował ogromne ilości zanieczyszczeń ? wydawało mu się że bezkarnie ? dziś już z tym walczymy.
II podział - co ulega zanieczyszczeniu:
1) powietrze;
2) woda;
3) gleba;
POWIETRZE
Rola powietrza
Atmosfera = warstwa powietrza
Funkcje powietrza:
? receptor pary wodnej (bez wody nie ma życia);
? wymiennika ciepła (chroni nas przed słońcem ? ?kołdra?);
? źródła tlenu (w składzie powietrza jest tlen bez którego życie by umarło);
? źródło dwutlenku węgla do procesu fotosyntezy (źródło życia roślin);
? osłona przed strefą ciepła w przestrzeni kosmicznej;
? osłona przed promieniowaniem jonizującym, kosmicznym i słonecznym.
Skład powietrza (mieszanina gazów para wodna)
? azot 78,08%, w przybliżeniu 78%;
? tlen 20,95% w przybliżeniu 21%;
? argon 0,934% w przybliżeniu 0,9%;
? gazy (neon, hel, krypton, krenon) 0,0025% w przybliżeniu 0,0025%.
(do zal. wartości w przybliżeniu - podobno)
Składniki o umiarkowanej zmienności
? dwutlenek węgla 0,03% w przybliżeniu 0,03%;
? metan, wodór, ozon, podtlenek azotu 0,00026% w przybliżeniu 0,00026%.
Składniki o dużej zmienności:
? para wodna 0,02-4%;
? tlenek węgla, dwutlenek siarki, amoniak, dwutlenek azotu 0,000025%.
Inne zanieczyszczenia gazowe:
? tlenek węgla (CO2) jest produktem mało efektywnego spalania paliw w małych kotłowniach i paleniskach domowych;
? emisja lotnych związków organicznych (LZO) pochodzi głównie ze spalania paliw oraz stosowania rozpuszczalników ;
? źródłem amoniaku (NH3)jest prawie wyłącznie rolnictwo, przy czym obniżenie emisji jest spowodowane spadkiem pogłowia zwierząt gospodarczych.
EMISJA ZWIĄZKÓW OŁOWIU, KADMU I RTĘCI
Globalna emisja w kraju 1990 r. w tonach 2000 r. w tonach
Ołów 1400 640
Kadm 91 50
Rtęć 33 25
PIONOWA STRUKTURA ATMOSFERY
TROPOSFERA
? 7-9 km nad biegunami; 15-18 km nad równikami;
? 80% masy atmosfery; 99% pary wodnej;
? w niej zachodzą zmiany pogodowe;
? temperatura się zmniejsza o ok. 0,06C na 100m; dochodzi do -70C.
STRATOSFERA
? warstwa do 25km nad troposferą;
? temperatura stała ujemna do połowy wysokości, potem wzrasta do 0C;
? w środowisku warstwa ozonu (intensywnie pochłania ultrafiolet co powoduje wzrost temperatury).
MEZOSFERA
? do około 85km;
? temperatura od 0 do -90C co jest skutkiem przewagi promieniowania ciepła do kosmosu nad pochłanianiem ciepła.
TERMOSFERA (JONOSFERA)
? do 1000km;
? temperatura do 1000C (pochłania najkrótsze promieniowanie słońca i kosmosu).
NEGATYWNE SKUTKI ZANIECZYSZCZEŃ POWIETRZA
? zakwaszenie środowiska (powodowane przez emisję do atmosfery SO2, NO2, NH3);
? eutrofizacja (powodowana przez emisję do atmosfery NO2 i NH3);
? powstawanie utleniaczy fotochemicznych poprzez reakcję LZO i NO2 (w tym ozon) mających wpływ na człowieka i rośliny;
? zmiany klimatu (związane z gromadzeniem się w górnej warstwie atmosfery CO2, CH4,N2O, freonów);
? zanikanie warstwy ozonowej (związane z gromadzeniem się związków chloru, bromu w tym freonów i halonów).
Mogą mieć różny charakter (co określa skalę i sposób przeciwdziałania):
? lokalny (przekroczenie w rejonie źródła emisji);
? regionalny (zakwaszenie czy eutrofizacja).
ZANIECZYSZCZENIA I OCHRONA WÓD
KLASY CZYSTOŚCI WÓD:
I KLASA ? woda czysta, nadaje się do picia dla przemysłu najbardziej wymagającego (spożywczy i farmaceutyczny), do hodowli ryb szlachetnych (łosoś, pstrąg);
II KLASA ? woda niezdatna do picia, nadaje się dla zwierząt hodowlanych, potrzeb rekreacyjnych ? kąpiel, dla przemysłu;
III KLASA ? dla przemysłu jako czynnik roboczy, do nawadniania i podlewania, zwierzęta nie chcą jej pić.
Poza klasą ? nie nadaje się do niczego, agresywna chemicznie.
Stan czystości rzek
Lata 1990 1995 2005
I klasa 3% 3,5% 8,5%
II klasa 13% 17% 26%
III klasa 30% 29,5% 45,5%
Poza klasą 54% 50% 20%
GŁÓWNE OGNISKA ? ŹRÓDŁA ZANIECZYSZCZEŃ MAJĄCYCH WPŁYW NA JAKOŚĆ WÓD POWIERZCHNIOWYCH I PODZIEMNYCH:
? przemysł tworzący ogniska o zróżnicowanym charakterze pochodzące głównie ze środowisk odpadów stałych, odprowadzaniu ścieków czy też emitowania pyłów i gazów;
? górnictwo:
? odkrywkowe, przekształcające powierzchnię cieni i odkrywanie warstwy wodonośnej, co umożliwia łatwe jej zanieczyszczenie oraz
? podziemne zanieczyszczające ścieki i wody podziemne słonymi wodami kopalnianymi
? transport stwarzający ogniska zanieczyszczeń, wynikający z ruchu pojazdów przesyłania rurociągami, paliw płynnych i ich magazynowania oraz dystrybucji;
? rolnictwo poprzez niewłaściwe stosowanie nawozów i środków ochrony roślin, złą gospodarką odpadami z hodowli zwierząt i produkcji pasz (gnojowica, soki kiszonkowe) oraz ogólnie złym stanem sanitarnym wsi (brak kanalizacji, oczyszczalni ścieków, odpowiednio zabezpieczonych wysypisk odpadów);
? komunalne ściek, brak oczyszczalni, zły stan techniczny lub przestarzałe technologie w istniejących.
Sztuczne zbiorniki wodne:
? zabezpieczenie przed powodziami;
? zbiornik, zasób wody pitnej;
? źródło energii;
? usprawnienie nawigacji na rzekach.
Zbiorniki górskie ? o małej powierzchni, głębokie.
Zbiorniki śródlądowe ? rozległe, płytkie.
Zbiorniki sztuczne ? w Polsce jest ich 100 o łącznej powierzchni 350 km.
Zapotrzebowanie na wodę w skali roku przez gospodarkę narodową wynosi 10683,5 mln metrów sześciennych na rok.
W tym:
? 8899,1 mln m3 wód powierzchniowych;
? 1660,1 mln m3 wód podziemnych;
? 124,4 mln m3 wód kopalnianych.
Wody użytkowane są przez:
? 7432,8 mln m3 ? przemysł (69,5%);
? 2217,5 mln m3 ? cele komunalne (20,8%);
? 1033,3 mln m3 ? rolnictwo i leśnictwo.
Jak chroni się wody powierzchniowe (działania w latach 1991-2006):
? Zmniejszenie poboru wody poprzez powszechne opomiarowanie i ograniczenie strat w sieciach;
? Zmniejszenie poboru wody przez przemysł poprzez wprowadzenie nowych technologii;
? W latach 1990-205 znacznie ograniczono poziom (ilość i różnorodność) zanieczyszczeń w ściekach oraz ilość ścieków;
? Zwiększono liczby oczyszczalni;
? Ograniczenie negatywnego wpływu rolnictwa;
? Działania mające na celu powrót do pierwotnego stanu ekologicznego jezior (oczyszczenie wszystkich dopływów, też wypuszczanie raków, ryb)
PRZYRODA
Środowisko przyrodnicze w Polsce należy do najbogatszych w Europie, zarówno pod względem ilości gatunków, jak i walorów przyrodniczych.
Centralnie położenie naszego kraju na kontynencie europejskim, w rejonie krzyżowania się geograficznych zasięgów występowania licznych gatunków i zbiorowisk roślinnych, z jednej strony:
? subatlantyckich i subkontynentalnych,
a z drugiej:
? śródziemnomorskich i borealnych,
sprzyja dużej różnorodności przyrodniczej i krajowej.
W znacznej (pewnej) części przyroda Polski, jej lasy, góry, rzeki, jeziora, są zachowane w stanie niemal naturalnym.
Do rzadkości w Europie należą tak wielkie i zwarte kompleksy leśne, czy doliny polskich rzek, które zachowały wiele ze swej naturalności dzięki temu, że nie zostały uregulowane.
PRAWNA OCHRONA PRZYRODY
Główne akty prawne w Polsce:
? ustawa o ochronie przyrody z 2004;
? ustawa o lasach ? 2000;
? ustawa Prawo Łowieckie ? 2002;
? ustawa o rybactwie śródlądowym ? 1999;
? ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych ? 1995;
? ustawa o ochronie zwierząt ? 1997;
? ustawa Prawo ochrony środowiska ? 2001;
? ustawa Prawo wodne ? 2001;
? ustawa o odpadach - 2001
? ustawa o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków.
Konwencje międzynarodowe mające znaczenie dla ochrony przyrody:
? Konwencja o obszarach wodno-błotnych, mających znaczenie międzynarodowe zwłaszcza, jako środowisko życiowe ptactwa wodnego - Konwencja Ramsarska z dnia 2 lutego 1971 roku. Dla Polski weszła w życie 22.03.1978 roku;
? Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi roślinami i zwierzętami gatunków zagrożonych wyginięciem ? Konwencja Waszyngtońska z 3 marca 1979, ratyfikowana 12.12.1989;
? Konwencja o ochronie dzikiej fauny i flory europejskiej oraz jej siedlisk naturalnych ? Konwencja Berneńska z 19.09.1979 roku. Podpisana 24.03.1995 roku, weszła w życie dla Polski 01.01.1996 roku;
? Konwencja o różnorodności biologicznej ? CBD z 22.05.1992 roku, podpisana w Rio de Janeiro 05.06.1992 roku, ratyfikowana w 1996 roku;
? Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt ? Konwencja Bońska z 23.06.1979 roku, weszła w życie 01.05.1996 roku.
POLSKIE DZIAŁANIA OCHRONY LASÓW:
? istotną część międzynarodowego procesu ochrony środowiska stanowi rozwój i wyobrażanie trwałej i zrównoważonej gospodarki leśnej, jako całościowego rozwiązania, mającego m.in. zapewnić ochronę zasobów leśnych. Szczyt Forum Leśne w Rio 1999 rok
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody (Dz. U. 2007 nr 39 poz. 257)
Ochrona przyrody w rozumieniu ustawy polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody:
? dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów;
? roślin, zwierząt i grzybów objętych ochroną gatunkową;
? zwierząt prowadzących wędrowny tryb życia;
? siedlisk przyrodniczych;
? siedlisk zagrożonych wyginięciem, rzadkich i chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów;
? tworów przyrody żywej i nieożywionej oraz kopalnych szczątków roślin i zwierząt;
? krajobrazu;
? zieleni w miastach i wsiach;
? zadrzewień.
W Polsce nie ma potrzeby objęcia ochroną większych powierzchni, lecz jest konieczność wzrostu tej ochrony, konsekwencji, żeby nie dochodziło do takich incydentów, jak z drogą w Dolinie Rospudy.
Celem ochrony przyrody powinien być powrót do stanu sprzed 1.000 lat.
Ścisły rezerwat ? człowiek nie ma prawa ingerować, najlepiej aby się tam nie pojawiał, najczęściej dopuszczalny jest tylko dostęp badawczy.
Celem ochrony przyrody jest:
? utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów;
? zachowanie różnorodności biologicznej;
? zachowanie dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego;
? zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin, zwierząt i grzybów, wraz z ich siedliskami, przez ich utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony;
? ochrona walorów krajobrazowych, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewień;
? utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych, a także pozostałych zasobów, tworów i składników przyrody;
? kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację, informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody.
FORMY OCHRONY PRZYRODY
Formami ochrony przyrody są:
? parki narodowe;
? rezerwaty przyrody;
? parki krajobrazowe;
? obszary chronionego krajobrazu;
? obszary Natura 2000;
? pomniki przyrody;
? stanowiska dokumentacyjne;
? użytki ekologiczne;
? zespoły przyrodniczo-krajobrazowe;
? ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów.
Liczba obiektów ochrony przyrody
Obecnie w Polsce istnieją:
? 23 parki narodowe;
? 120 parków krajobrazowych;
? 1346 rezerwatów przyrody;
? 310 obszarów chronionego krajobrazu;
? 122 zespoły przyrodniczo-krajobrazowe;
? 63 stanowiska dokumentacyjne.
PODZIAŁ POWIERZCHNI OBSZARÓW CHRONIONYCH (około 30% kraju)
? obszary chronionego krajobrazu ? najwięcej około 90%;
? parki narodowe ? 7% - 8%;
? rezerwaty ? 1% - 2 %.
1. PARK NARODOWY
? park narodowy obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1 000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe;
? park narodowy tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów.
? park narodowy jest państwową jednostką budżetową w rozumieniu przepisów o finansach publicznych;
? minister właściwy do spraw środowiska, w drodze zarządzenia, nadaje parkowi narodowemu statut określający jego strukturę organizacyjną.
PARKI NARODOWE W POLSCE
Obecnie w Polsce istnieją 23 parki narodowe, w tym 15 z nich posiada II kategorię według kryteriów światowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN):
? 7 parków to Światowe Rezerwaty Biosfery;
? 2 wyróżniono Dyplomem Europy;
? 3 należą do Konwencji Ramsarskiej;
? Białowieski Park Narodowy wpisany jest na listę Światowego Dziedzictwa Ludzkości.
Większość polskich parków narodowych ma charakter leśny (około 62,5%). Wyjątkami są:
? Narwiański Park Narodowy;
? Park Narodowy ?Ujście Warty? (najmłodszy park narodowy utworzony 1 lipca 2001 roku),
gdzie lasy nie przekraczają 1% powierzchni oraz:
? Słowiński Park Narodowy o lesistości 25%.
23 parki narodowe mają łączną powierzchnię 314.527 ha.
2. REZERWAT PRZYRODY
? rezerwat przyrody obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi;
? na obszarach graniczących z rezerwatem przyrody może być wyznaczona otulina;
? uznanie za rezerwat przyrody obszarów następuje w drodze rozporządzenia wojewody.
W parkach narodowych oraz rezerwatach przyrody zabrania się (nie musimy znać tych 27 punktów, ale musimy mieć ogólną orientację):
? budowy lub rozbudowy obiektów budowlanych i urządzeń technicznych, z wyjątkiem obiektów i urządzeń służących celom parku narodowego albo rezerwatu przyrody;
? rybactwa, z wyjątkiem obszarów ustalonych w planie ochrony albo w zadaniach ochronnych;
? chwytania lub zabijania dziko występujących zwierząt, zbierania lub niszczenia jaj, postaci młodocianych i form rozwojowych zwierząt, umyślnego płoszenia zwierząt kręgowych, zbierania poroży, niszczenia nor, gniazd, legowisk i innych schronień zwierząt oraz ich miejsc rozrodu;
? polowania, z wyjątkiem obszarów wyznaczonych w planie ochrony lub zadaniach ochronnych ustanowionych dla rezerwatu przyrody;
? pozyskiwania, niszczenia lub umyślnego uszkadzania roślin oraz grzybów;
? użytkowania, niszczenia, umyślnego uszkadzania, zanieczyszczania i dokonywania zmian obiektów przyrodniczych, obszarów oraz zasobów, tworów i składników przyrody;
? zmiany stosunków wodnych, regulacji rzek i potoków, jeżeli zmiany te nie służą ochronie przyrody;
? pozyskiwania skał, w tym torfu, oraz skamieniałości, w tym kopalnych szczątków roślin i zwierząt, minerałów i bursztynu;
? niszczenia gleby lub zmiany przeznaczenia i użytkowania gruntów;
? palenia ognisk i wyrobów tytoniowych oraz używania źródeł światła o otwartym płomieniu, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych przez dyrektora parku narodowego, a w rezerwacie przyrody - przez organ uznający obszar za rezerwat przyrody;
? prowadzenia działalności wytwórczej, handlowej i rolniczej, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych w planie ochrony;
? stosowania chemicznych i biologicznych środków ochrony roślin i nawozów;
? zbioru dziko występujących roślin i grzybów oraz ich części, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych przez dyrektora parku narodowego, a w rezerwacie przyrody - przez organ uznający obszar za rezerwat przyrody;
? amatorskiego połowu ryb, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych w planie ochrony lub zadaniach ochronnych;
? ruchu pieszego, rowerowego, narciarskiego i jazdy konnej wierzchem, z wyjątkiem szlaków i tras narciarskich wyznaczonych przez dyrektora parku narodowego, a w rezerwacie przyrody - przez organ uznający obszar za rezerwat przyrody;
? wprowadzania psów na obszary objęte ochroną ścisłą i czynną, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych w planie ochrony oraz psów pasterskich wprowadzanych na obszary objęte ochroną czynną, na których plan ochrony albo zadania ochronne dopuszczają wypas;
? wspinaczki, eksploracji jaskiń lub zbiorników wodnych, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych przez dyrektora parku narodowego, a w rezerwacie przyrody - przez organ uznający obszar za rezerwat przyrody;
? ruchu pojazdów poza drogami publicznymi oraz poza drogami położonymi na nieruchomościach będących w trwałym zarządzie parku narodowego, wskazanymi przez dyrektora parku narodowego, a w rezerwacie przyrody - przez organ uznający obszar za rezerwat przyrody;
? umieszczania tablic, napisów, ogłoszeń reklamowych i innych znaków niezwiązanych z ochroną przyrody, udostępnianiem parku albo rezerwatu przyrody, edukacją ekologiczną, z wyjątkiem znaków drogowych i innych znaków związanych z ochroną bezpieczeństwa i porządku powszechnego;
? zakłócania ciszy;
? używania łodzi motorowych i innego sprzętu motorowego, uprawiania sportów wodnych i motorowych, pływania i żeglowania, z wyjątkiem akwenów lub szlaków wyznaczonych przez dyrektora parku narodowego, a w rezerwacie przyrody - przez organ uznający obszar za rezerwat przyrody;
? wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu;
? biwakowania, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych przez dyrektora parku narodowego, a w rezerwacie przyrody - przez organ uznający obszar za rezerwat przyrody;
? prowadzenia badań naukowych - w parku narodowym bez zgody dyrektora parku, a w rezerwacie przyrody - bez zgody organu uznającego obszar za rezerwat przyrody;
? wprowadzania gatunków roślin, zwierząt lub grzybów, bez zgody ministra właściwego do spraw środowiska;
? wprowadzania organizmów genetycznie zmodyfikowanych;
? organizacji imprez rekreacyjno-sportowych - w parku narodowym bez zgody dyrektora parku narodowego, a w rezerwacie przyrody bez zgody organu uznającego obszar za rezerwat przyrody.
3. PARK KRAJOBRAZOWY
Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju.
Utworzenie parku krajobrazowego lub powiększenie jego obszaru następuje w drodze rozporządzenia wojewody.
4. OBSZAR CHRONIONEGO KRAJOBRAZU
? obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych;
? wyznaczenie obszaru chronionego krajobrazu następuje w drodze rozporządzenia wojewody.
FUNKCJE LASÓW
1. FUNKCJE EKOLOGICZNE / OCHRONNE ? wpływ lasów na:
? kształtowanie klimatu globalnego i lokalnego;
? skład atmosfery;
? regulację obiegu wody w przyrodzie;
? przeciwdziałanie powodziom, lawinom i osuwiskom;
? ochronę gleb przed erozją;
? ochronę krajobrazu przez stepowieniem;
? zachowanie potencjału biologicznego wielkiej liczby gatunków i ekosystemów;
? różnorodność krajobrazu;
? lepsze warunki produkcji rolniczej;
2. FUNKCJE PRODUKCYJNE / GOSPODARCZE
? zdolność do bezustannej produkcji biomasy (drewna);
? zdolność do bezustannej produkcji runa leśnego;
? utrzymywanie zwierzostanu na stałym poziomie;
? tworzenie nowych miejsc pracy;
? zasilanie budżetu państwa i budżetów samorządów dochodami z podatków;
3. FUNKCJE SPOŁECZNE
? zwiększają obronność kraju (w dzisiejszych czasach mniejsze znaczenie);
? kształtują korzystne warunki do wypoczynku i rekreacji;
? pozwalają na tworzenie warunków do edukacji ekologicznej społeczeństwa.
W 2006 roku:
? powierzchnia wszystkich lasów w Polsce, które od 20 lat ciągle rosną, wynosiła 9 milionów hektarów;
? a lesistość sięgała 28,9%.
Do roku 1946:
Większość lasów w Polsce (prawie 80%), to własność Skarbu Państwa. W jego imieniu zarządza nimi Organizacja Lasów Państwowych, a w praktyce m.in. nadleśnictwa.
Lasy własnościowe są rozdrobnione i trudno w nich mówić o planowaniu rozwoju.
Po roku 1946:
Zmienia się struktura gatunkowa lasów. Las rośnie powoli, a więc zmiany w nim również zachodzą powoli. Dodatkowo człowiek w swoich działaniach robi różne eksperymenty, np. maksymalizuje pozyskiwanie drewna. Wymyślono sposób sadzenia lasów jednorodnych. Okazało się to błędem. Przyroda bowiem nie lubi nierównowagi.
W latach 50-tych zmieniono to ? zaczęto wzbogacać roślinność w tych lasach. Jednak jest to proces trudny, długotrwały i trwa do tej pory.
W Polsce lesistość rośnie, mimo, że pozyskiwanie drewna również rośnie, a odnowienia i zalesienia maleją.
Problem jest w tym, że mimo, iż wyłącza się z uprawy nieużytki, to dawniej w wielu wypadkach każdą taką ziemię zalesiano. Dziś tak się już nie robi. Jeśli ziemia jest nieurodzajna, to nie nadaje się również do zalesiania. W taki sposób nie można stworzyć lasu.
Długofalowe zalesianie ma wsparcie w funduszach unijnych.
Zagrożeniem jest oczywiście człowiek ? szczególnie pożary.
Statystycznie roczna ilość pożarów lasów waha się między 4-5 tysiącami, a powierzchnia przez nie strawiona między 4-20 tysięcy hektarów. Jednak statystyki nie ujmują tego, że większość z nich to pożary małe, przyziemne, w których pali się ściółka, runo, a nie drzewa, które zostają nienaruszone.
Około 15% to pożary duże, które powodują całkowitą dewastację lasu i niszczenie całego drzewostanu lasu.
Wahanie (4-20 tysięcy hektarów) wiąże się z pogodą.
Rekordowe pożary występowały w 2003 roku ? 21 tysięcy hektarów.
Jednak jest to drobiazgiem. Dane statystyczne mówią bowiem, że nie zależnie od ilości pożarów, to zawsze około 40% z nich są umyślnym podpaleniem. Nie chodzi tutaj tylko o lasy ? w pożarach przeważnie zniszczone zostają domy na wsi.
ROLNICTWO W POLSCE
1. KLIMAT
Ze względu na położenie geograficzne, klimat w Polsce charakteryzuje się dużymi wahaniami w długości pór roku. Klimat jest zmienny:
? od kontynentalnego europejskiego (dość suche lata i mroźne zimy) do umiarkowanego zachodnio-europejskiego z wpływami atlantyckimi;
? średnia roczna temperatura waha się os 6C do 8,8C; średni roczny opad wynosi 500-600 mm na nizinach i 1200-1500 mm na wyżynach i w górach;
? rozkład temperatur oraz ilość opadów decyduje o długości okresu wegetacyjnego, który średnio w ostatnich 10 latach trwał w Polsce około 252 dni;
? opady atmosferyczne są głównym źródłem zasobów wody i dostarczają 97% całkowitego, rocznego zapotrzebowania;
2. KRAJOBRAZ
? współczesny krajobraz Polski jest rolno-leśnym, w którym użytki rolne i lasy zajmują niemal 90% ogólnej powierzchni kraju;
? Polska należy do krajów o dużym bogactwie przyrodniczym. Wschodnie i południowo-wschodnie regiony Polski mają dobrze zachowaną przyrodę towarzyszącą rozdrobnionej strukturze agrarnej;
? zróżnicowana rzeźba terenu. Zmiana warunków klimatycznych sprawia, że Polska odznacza się dużym zróżnicowaniem siedlisk i krajobrazów naturalnych;
3. PRODUKTYWNOŚĆ ZIEMI
Produktywność ziemi w Polsce jest przeciętnie czterokrotnie niższa niż średnio w krajach UE, na co ma wpływ nie tylko jakość gleb i klimat, ale równie znacząco niższe zużycie przemysłowych środków produkcji, tj.:
? nawozy mineralne;
? środki ochrony przyrody;
? wyposażenie w maszyny.
Na wielkość produkcji, w coraz większym stopniu, wpływa popyt, który jest ograniczony zarówno na rynku krajowym, jak i na rynkach zagranicznych.