Teoria wychowania- Ćwiczenia

I. Proces wychowania – pojęcie, zakres, struktura – warstwa aksjologiczna i warstwa operacyjna.
Pojęcie wychowania.
Na ogół wychowanie jest przyjmowane jako proces lub jako wynik czy produkt oddziaływań wychowawczych. Nas interesować będzie wyłącznie wychowanie jako proces i to w wąskim rozumieniu, odnoszącym się przede wszystkim do sfery emocjonalno motywacyjnej dzieci i młodzieży, w mniejszym natomiast stopniu do rozwijania ich pod względem emocjonalnym. Wychowanie zgodnie z większością definicji utożsamiane jest z oddziaływaniem na psychikę i zachowanie człowieka. Takie podejście sugeruje nadmierne kierowanie rozwojem człowieka w procesie wychowania. Wiele definicji wychowania akcentuje nie tyle wywieranie bezpośredniego wpływu ile wspomaganie wychowanków w naturalnym i spontanicznym rozwoju (obecne wychowanie ukierunkowane jest na takie właśnie myślenie – jest zatem procesem interpersonalnym).
Wychowanie to:
- proces, w którym punktem wyjścia jest prawda o wartościach moralnych, która wychowawca uznaje i stara się przekazać wychowankowi;
- pomoc w rozwoju;
- czynnik środowiskowy warunkujący rozwój;
- działanie otoczenia na rzecz doskonalenia człowieka, dążące do przemiany w samowychowanie;
- działanie zmierzające do uwewnętrznienia zasad i ich realizowania w wyniku świadomego wyboru;
- pomoc stopniowo wycofująca się;
Cechy wychowania: - wyżej przedstawiona definicja wychowania nie wyczerpuje w całości jego znaczenia, wychowanie jednak charakteryzuje się cechami, które ułatwiają jego rozumienie:
Złożoność wychowania – zachowanie człowieka zależne jest od uwarunkowań zewnętrznych (w tym także oddziaływań wychowawczych), jak również uwarunkowań wewnętrznych, czyli osobistych przeżyć i doświadczeń człowieka (potrzeby, aspiracje, motywy dążeń oraz funkcjonowanie organizmu łącznie z centralnym układem nerwowym i układem gruczołów dokrewnych.) Także wszystko, co oddziałuje z zewnątrz człowieka wpływa na ogół w sposób okrężny tj. przez jego uwarunkowania wewnętrzne. Takim uwarunkowaniom podlega także proces wychowania, niezależnie od tego czy dostrzega się w nim charakter interwencyjny czy proces samorzutnego rozwoju. W każdym przypadku, bowiem mamy do czynienia z takim samym lub podobnym mechanizmem regulacji zachowań ludzkich.
1. Intencjonalność wychowania – oznacza ona, że wychowawca jest świadomy celów, jakie pragnie realizować w wyniku planowo organizowanej działalności wychowawczej. Ma się tu na myśli działalność zawodowych jak i niezawodowych wychowawców. Nawet w przypadku świadomego przeciwstawienia się wychowaniu jako celowemu oddziaływaniu na wychowanka nie jest możliwe całkowite rezygnowanie z jakichkolwiek celów z nim związanych. Intencjonalności nie jest także pozbawiona działalność wychowawcza, w której wywieranie wpływów ogranicza się tylko do “kibicowania” rozwojowi i samorealizacji wychowanków
2. Interakcyjność wychowania – proces wychowawczy ma miejsce zwykle w warunkach współdziałania ze sobą wychowawcy i wychowanka, odbywającego się na zasadzie wzajemności lub sprzężenia zwrotnego (oddziaływania, co najmniej dwukierunkowego)
3. Relatywność wychowania – wiąże się z trudnościami, jakich nastręcza przewidywanie skutków oddziaływań wychowawczych. Przewidywanie to ma raczej charakter hipotetyczny. Wynika to w znacznej mierze ze złożoności procesu wychowania, jak również ze złożonej dynamiki osobowości ludzkiej. Wychowanie stanowi tylko jeden z wielu wpływów na wychowanków. Wśród czynników wywierających znaczący wpływ na psychikę i zachowanie się dzieci i młodzieży są ponadto niezamierzone wpływy środowiska, środki masowego przekazu, itp.
4. Długotrwałość wychowania – człowiek podlega przemianom własnej osobowości przez całe niemal swoje życie. Dlatego o wychowaniu można mówić zarówno w odniesieniu do dzieci i młodzieży jak i osób dorosłych, a nawet starych. Długotrwałość wychowania łączy się także z systematycznością, co ma znaczenie dla ciągłego pogłębiania osiągniętych wyników.


II. Cele wychowania – definicje: klasyfikacje wg A. Guryckiej, H. Muszyńskiego, K. Sośnickiego; kontrowersje wokół celów wychowania; źródła celów wychowania..
Cele to zakładane zmiany jamie chcemy uzyskać kształtując osobowość swoich wychowanków. Celem, czyli przedmiotem dążenia wychowawcy mogą być pewne dyspozycje psychiczne wychowanków, albo pewne stany środowiska społecznego, w którym żyją. W pierwszym przypadku cel jest wyrażony w kategoriach psychologicznych (nawyki, postawy, zdolności, cechy osobowości), w drugim przypadku cel wyrażony jest w kategoriach socjologicznych (struktura zbiorowości, role, normy, wzory kultury).
Rodzaje celów wychowania:
Cele ogólne – ujmowane są jako cele ostateczne, podkreśla się tu znaczenie człowieka jako ostatecznego celu wychowania. Mają one charakter uniwersalny i nie podlegają alienacji, ponieważ noszą znamię człowieczeństwa. Cele ostateczne włącza się w konkretne konteksty społeczne, nie są one dane w postaci gotowej, ale wypracowuje się je w konkretnej instytucji wychowawczej. Ujmuje się je uniwersalnie i swoiście. Zalety: są bogate znaczeniowo, akcentują ważne wartości społeczne, są perswazyjne, zwięzłe (w tym sensie, że niewiele słów ogarnia szeroką dziedzinę). Wady: wieloznaczność, nieokreśloność, założenia idealizujące, deklaratywność (sformułowanie dobrze brzmi dzięki przymiotnikom jak indywidualny, trwały, itp.), niejasny adresat.
Cele swoiste – (operacyjne) konkretne, wymierne, zakładane efekty pracy wychowawczej. Stanowią opis wyników, które mają być uzyskane. Zalety: są jednoznaczne, wskazują sposób zademonstrowania, iż cel został osiągnięty, odnoszą się wprost do ucznia, mobilizuje ucznia i nauczyciela. Wady: względne ubóstwo znaczenia, rozłączenie poznania i motywacji, poszatkowanie przedmiotu, pracochłonność.
Podział w kategoriach psychologicznych – kreatywne (wywołać..., ukształtować..., itp.), optymalizujące (zwiększyć..., wzmóc..., poszerzyć..., itp.), minimalizujące (osłabić...,ograniczyć ..., itp.), korekcyjne (przekształcić..., itp.)
Funkcje celów wychowania:
Cele stanowią punkt odniesienia, do którego wszystko w procesie dydaktyczno-wychowawczym się przymierza i oceni
1. Cele wychowania mają znaczenie regulacyjne, stanowią gwarancję przeciw nadmiernemu rozbudowaniu środków
2. Cele spełniają funkcję organizującą wobec treści, metod, form organizacyjnych czy też kształcenia nauczycieli, badań oświatowych. Cele wzmacniają to, co wyraźnie demaskują, co ukryte, ujawniają zło i oskarżają. Nadają też ludzki sens przekazywanej wiedzy i stają się motywacją do dalszych poszukiwań
3. Cele mają charakter koordynujący. Są, więc integrujące, mobilizujące. Umacniają i pobudzają entuzjazm, ale pod warunkiem, że są celami autentycznymi
4. Cele pełnią funkcję prospektywną (polegającą na “twórczym przepowiadaniu”, przenoszeniu się w przyszłość, aby tworzyć ją taką, jakiej pragniemy). Cele przenoszą w dzień jutrzejszy, inspirują dzień dzisiejszy, pobudzają tych, którzy budują
5. Cele zapewniają trwanie wartości, należą do przeszłości dnia dzisiejszego i przyszłości.
Wzmacniając poczucie bezpieczeństwa stanowią odpowiedź na niepokoje ludzi
Wg A. Guryckiej:
6. Funkcja wyodrębniająca - wyróżnienie celu swoistego dla danych procesów wychowawczych
7. Funkcja strukturalizująca – modelująca całokształt procesu wychowawczego, polegająca na odpowiednim dobraniu struktur sytuacyjnych i wyniesionych z danej sytuacji doświadczeń wychowanków do odpowiednio dobranych celów wychowania
8. Funkcja kontrolna – sprowadzająca się do oceny uzyskanego wyniku
M. Łobocki wymienia jako cel wychowania szeroko rozumiany altruizm, gdyż altruista z przekonania zabiega szczególnie o wartości, które pomagają mu raczej "być" niż "mieć". Kolejnym ważnym celem wychowania, który wymienia, jest pomaganie wychowankom w odnalezieniu sensu i wartości życia. Chodzi tu o sens ludzkiej egzystencji nie tylko w warunkach i okolicznościach korzystnych dla człowieka, lecz również w sytuacji jego zagubienia, osamotnienia, zagrożenia i cierpienia, a nawet umierania i śmierci.
H. Muszyński przez wychowanie rozumie "wszelkie zamierzone działanie w formie interakcji społecznych mające na celu wywołanie trwałych, pożądanych zmian w osobowości ludzkiej"
Aksjologiczne podstawy celów wychowania
Aksjologia – nauka o wartościach, zajmująca się badaniami ich natury oraz podstawami i kryteriami wartościowania. Istnieje obecnie potrzeba rozważenia istotnych wartości i znalezienia sposobu ich przełożenia na język praktyki edukacyjnej, postuluje się konieczność “edukacji aksjologicznej” prowadzącej do świadomego wybierania wartości i określania ich hierarchii jako podstaw konstruowania własnej filozofii życiowej. Koncepcje aksjologiczne wpływają na refleksje o celach edukacyjnych. Nadrzędną wartością w ujęciu współczesnej aksjologii jest człowiek, jego życie, rozwój, samorealizacja, tożsamość, wolność, podmiotowość. Wartości uruchamiają ludzką motywację, ukierunkowują ludzkie działania, są przedmiotem pragnień człowieka, stanowią czynnik regulujący jego postępowanie i nadoją jego życiu większy sens. Hierarchia uznawanych wartości stanowi jedno z podstawowych uwarunkowań, wpływających na ludzkie zachowania, wpływają na oceną innych ludzi, wyznaczają postawy wobec różnych obiektów. Wszelki ideał czy model wychowawczy musi wyrastać ze zrozumienia aksjologicznej specyfiki natury ludzkiej. Wiedza o wychowaniu musi się zatem opierać na wiedzy o wartościach i wiedzy o człowieku. Ponadto chodzi też o stworzenie sytuacji wychowawczych umożliwiających uczniom rozpoznawanie, akceptowanie przeżywanie wartości.
Źródła celów wychowania (Hessen):
- z natury ludzkiej, z konieczności rozwoju człowieka
- z życia społecznego, z konieczności generatywności nauki w tym pedagogiki
- transcendentne
- z koncepcji filozoficznych


III. Ideał wychowania. Kulturowy wzór osobowości.
Ideał wychowania – to opis zintegrowanych cech człowieka wartościowych z punktu widzenia społeczeństwa, odłamów lub grup.
Ideał wychowania – postulowany kształt dojrzałej osobowości tzn. osobowości, która zawiera cechy wartościowe z punktu widzenia potrzeb społeczeństwa, tradycji kulturowych lub wymagań ideologii *jest to wyłącznie konstrukt teoretyczny).
Przez ideał wychowania rozumie się jako pełny opis zintegrowanych cech człowieka, wartościowych z punktu widzenia bądź to interesów, społeczeństwa, lub pewnych jego odłamów czy grup. Wg Muszyńskiego ideał jest postulowanym kształtem dojrzałej osobowości. Charakteryzuje się określonym zestawem cech wartościowych z punktu widzenia tradycji kulturowej, potrzeb społecznych czy wymagań dominującej ideologii. Ideał ma określoną strukturę, współzależność ideału i celu można nazwać deterministycznym, ponieważ realizacja danego celu zbliża kształt osobowości wychowanka do ideału. Proces przybliżania się do ideału składa się na etapy; 1)redukcja ideału na cele nadrzędne (prawda – wychowanie umysłowe, dobro – wychowanie moralne, piękno – wychowanie estetyczne), 2)strategia kierunkowa wychowania (kształtowanie postaw wychowawczych wobec różnych obiektów rzeczywistości i niego samego), 3)strategia instrumentalna (nakierowana na rozwijanie różnych zdolności i dyspozycji osobowości), 4) redukcja do celów etapowych (określony standard rozwoju osobowości wyróżniony na podstawie kryterium wieku życia), 5)redukcja do celów operacyjnych (realizacja na konkretnych lekcjach). Problematyka analizy i ideału wychowania ma aspekty; Formalny (opisanie ideału i struktury), Treściowy (treść konkretnych ideałów). Teologia wychowania określa zasady stanowienia i współzależności ideału i celów (Zasada spójności treści ideału i celów wychowania). Aksjologia wychowania zajmuje się analizą źródeł wartości w wychowaniu oraz dokonuje ich rangowania. Ideał wychowania zmienia się wraz z przemianami dokonującymi się na gruncie ekonomii, w strukturach politycznych, społeczeństwie. Istnieje kulturowy wzór osobowości, wyobrażenie ludzi o tym jak powinien zachowywać się dany człowiek w określonych sytuacjach społecznych, czy pełniący określone funkcje i role społeczne. Wzór ten wzbogacony jest o wizerunek religijny, wizje artystyczne, naukowe. Wzór kulturalny określa sposób zachowania uznany za normalny w danej sytuacji, normalny, tzn. uznawany w danej grupie. Wzór określa zakres zachowań dopuszczalnych i skutecznych w tej sytuacji, wiec wzór jest czynnikiem ujednolicającym postępowanie ludzi, ułatwiającym porozumienie i zrozumienie cudzych zachowań oraz skuteczność wzajemnych oddziaływań.
Ustalone wzory kulturowe zachowań stanowią o regularności życia społecznego i jego „porządku”, umożliwiają i ułatwiają wzajemne przystosowania.


IV. Formy wychowania – klasyfikacje. Znaczenie w procesie wychowania.

Formy wychowania – proces wychowania zachodzi w sytuacjach społecznych. Te sytuacje mogą być przypadkowe lub celowo zorganizowane. Organizacja działań po to, aby wychowankowie przejawiali aktywność, która prowadziłaby do ukształtowania jakichś dyspozycji określana jest jako forma.
Proces wychowania przyjmuje pewną formę ze względu na aktywność.

Klasyfikacja form:
1. ze względu na przedmiot aktywności, czyli dziedziny życia społecznego wyróżniamy formy:
• przez działalność wytwórczą (pracę) np. podczas lekcji praca – technika
• przez zabawę
• przez sztukę
• przez naukę
2. ze względu na relacje, jakie zachodzą między wychowankiem a innymi osobami
• indywidualną - współdziałanie
• zbiorową - rywalizacja
• zespołową - zwalczanie

V. Zasady wychowania – przykłady.
Zasady wychowania- to normy postępowania wychowawczego umożliwiające wychowawcy osiąganie rezultatów wychowania zgodnie z przewidywaniami wyjściowymi.
Zasady operacyjne:
1) zasada poszanowania godności wychowanka;
2) zasada odwoływania się do doświadczeń wychowanka;
3) zasada stopniowania wymagań wychowawczych;
4) zasada konsekwencji wymagań wychowawczych;
5) zasada dyscyplinowania zachowań;
Zasady kierunkowe:
1) zasada indywidualizacji oddziaływań wychowawczych;
2) zasada kształtowania środowiska wychowawczego;
3) zasada nauczania wychowującego;
4) zasada integracji oddziaływań wychowawczych;
5) zasada aktywizowania wychowanka do samowychowania;
Zasada naczelna:
1) zasada wychowania perspektywicznego

VI. Metody wychowania – definicje, klasyfikacje. Od czegoś zależy dobór metody wychowania?

Metoda - określony sposób działania powodujący oczekiwane zmiany zgodne z uprzednimi założeniami. Metodą jest taki sposób działania, które można wielokrotnie powtórzyć w razie potrzeby. Są stosowane świadomie i skutecznie.
Metody wychowania są, zatem sposobami celowych działań zgodnych z potrzebami wychowanków wielokrotnie sprawdzone w praktyce wychowawczej.
Klasyfikacja
1. E. Piotrowiak:
Metody funkcjonują na trzech poziomach:
A. Opiera się na zgodności między efektem kształtowanych zachowań a oczekiwaniami wychowawców (np. kary i nagrody).
B. Poziom ten wyznacza drogę pośrednią, uzależnioną od społecznych norm etyczno-moralnych.
C. Stanowi skomplikowaną, lecz najbardziej akceptowaną przez wychowawców drogę dochodzenia do aktywnego działania. Warunkiem tego działania jest posiadanie własnego systemu wartości.
2. H. Muszyński:
Podstawą klasyfikacji jest tu sposób wywierania wpływ na zachowanie się wychowanka przez stosowanie w danej sytuacji nagród i kar. (nagrody i kary są tu rozumiane jako zaspokajające bądź utrudniające realizację potrzeb dziecka, nagrody mają pobudzać a kary hamować). Sposób wywierania wpływów zależy od czterech elementów:
-wychowawca, jego autorytet, działania i stosunek do wychowanków
-aktualny stan rzeczy, od którego zależy możliwość zaspokojenia potrzeb dziecka
-otoczenie społeczne (grupa rówieśnicza i jej opinie)
-wychowanek i jago potrzeby, poglądy, przekonania, postawy i ideały
a) metody wpływu osobistego
wysuwanie sugestii (opierają się na założeniu, że samo zachowanie wychowawcy może być nagrodą lub karą dla wychowanka a ich skuteczność zależy od autorytetu wychowawcy. Wysuwanie sugestii może mieć charakter zachęcania, przestrzegania, oceniania i zawsze wiąże się z ujawnieniem osobistego stanowiska wychowawcy)
-perswazja (polega na podsuwaniu wychowankowi określonych rozwiązań za pomocą dobranych argumentów)
-oddziaływanie przykładem osobistym (ukazanie uczniom wzorów zachowań w aktualnych sytuacjach)
-wyrażanie aprobaty i dezaprobaty (ocenianie zachowań uczniów, czyli wyrażenie aprobaty lub jego brak)
b) metody wpływu sytuacyjnego (ich stosowanie powoduje pewne następstwa w życiu ucznia)
-nagradzanie (zaspokojenie potrzeb dziecka w wyniku właściwego postępowania)
-karanie (udaremnienie pewnych potrzeb, niespełnienie pewnych oczekiwań w wyniku złego postępowania. Stosowanie tej techniki musi być starannie przemyślane i nie powinno prowadzić do trwałej dyskryminacji)
-instruowanie (uświadomienie wychowankom sytuacji, podanie sposobu postępowania np. film, audycja, teatr)
-organizowanie doświadczeń wychowanka (polega na uświadomieniu dzieciom, że ich zachowania konstruktywne przynoszą pozytywne następstwa, zaś zachowania destruktywne narażają je na konsekwencje sprzeczne z ich potrzebami)
-wywoływanie antycypacji następstw zachowań społeczno-moralnych (przedstawienie wychowankom ewentualnych konsekwencji, które mogą być wywołane ich postępowaniem)
-przydzielenie funkcji i ról społecznych (polega na przyznawaniu wychowankom atrakcyjnych funkcji)
-ćwiczenie (celowe powtarzanie z góry ustalonych czynności prowadzące do ugruntowania określonych postaw i przekonań)
c) metody wpływu społecznego – stosowanie tych metod opiera się na tym, że wszelkie stosunki jednostki z grupą społeczną mogą być źródłem nagród i kar. Jest to poparte względami psychologicznymi. Wychowawca może wpływać na wychowanka pośrednio poprzez grupę społeczną wykorzystując do swych celów wszelkie zjawiska grupowe.
d) metody kierowania samowychowaniem – mają one charakter wtórny w stosunku do wcześniej omawianych. Ich skuteczność zależy od przedstawionych trzech pierwszych metod oraz od dojrzałości uczniów, ich właściwości psychicznych i konkretnych sytuacji.
3. K. Konarzewski:
Wychodzi on z założenia, że zadaniem teorii wychowania jest dostarczanie uporządkowanej wiedzy, wywoływanie zmian w człowieku, stąd konieczność zastosowania podejścia psychologicznego. Opiera się on na założeniu wielopoziomowości struktur regulacyjnych człowieka i wyróżnia dwa poziomy: regulacji reaktywnej oraz regulacji celowej. Poziomy te wzajemnie się dopełniają.
Regulacja reaktywna to nawyki, a w regulacji celowej można wyodrębnić dwa poziomy:
- celowe czynności człowieka, oraz
- wiedza jednostki (pojmowana jako źródło wiedzy nowej [wiedza genetyczna].
VII. Metoda karania, nagradzania, modelowania, perswazji, zadaniowa, grupowe (wg. M. Łobockiego) – charakterystyka każdej z metod, warunki skuteczności, ocena skuteczności, wady i zalety.
Indywidualne:
- Nagradzanie i karanie ( polega na tworzeniu atrakcyjnych następstw w celu wzmożenia tendencji do reagowanie określoną czynnością na daną sytuację. Nagroda powinna być zastosowana bez opóźnień. Karanie polega na tworzeniu awersyjnych dla wychowanka zdarzeń w następstwie jego czynności. Zmierza do zahamowania reagowania tą czynnością w danej sytuacji.)
-Modelowanie (dostarczenie wychowankowi sposobności do obserwacji określonego zachowania innych. Metodę tą można stosować przy modyfikacji różnych czynności poznawczych, motorycznych, a nawet ocen moralnych czy społecznych.)
-Perswazja ( tworzy się i przekazuje komunikaty językowe w celu wywołania w strukturach jego wiedzy zmian o różnym zasięgu).
-Technika zadaniowa (polega na uruchomieniu i ukierunkowaniu własnej aktywności wychowanka za pomocą stawianych mu zadań, w celu wywołania wielostronnych zmian w strukturach jego wiedzy).
Grupowe:
-Metody kształtowania odniesienia porównawczego (wychowawca rezygnując z bezpośredniego oddziaływania stara się ukształtować otoczenie społeczne wychowanka, przede wszystkim jego grupę w taki sposób by wywierany przez nią wpływ prowadził do pożądanych zmian w samym wychowanku).
-Metody nacisku grupowego (różni się on od zwykłego karania i nagradzania tym, że bierze w nim udział aktywnie lub w formie milczącego poparcia wielu członków grupy).
-Metody kształtowania systemu ról i norm społecznych (rola społeczna to ogólnie podzielany wzorzec postępowania. Za pośrednictwem systemu ról, czyli wzajemnych oczekiwań partnerzy kontrolują swoje zachowania. Dzięki tej metodzie można doprowadzić do przeobrażenia myślenia i działania człowieka).
-Metody kształtowania grupowych wzorów życia (przyjęcie pewnego wzoru przez jednostkę powoduje niejako jej “uodpornienie” na inne wpływy)
Grupowe metody wychowania opierają się na założeniu, że źródłem zmian psychicznych w jednostce może być nie tylko działalność wychowawcy, lecz także zachowanie się innych ludzi tworzących społeczne otoczenie
Metoda nagradzania
Metoda oznacza drogę rozumianą jako sposób dochodzenia do zamierzonego celu. Nie jest to więc przypadkowy sposób działania, lecz wcześniej przemyślany i zaplanowany stosowany systematycznie Metoda nagradzania musi zatem być nagrodzeniem wychowawczym. Nagroda jest wymierzeniem pozytywnej oceny o jednostce będącej przedmiotem tego rodzaju opinii. Nagroda to „jeden ze świadomie stosowanych zabiegów wychowawczych służący ukształtowaniu pożądanych społecznie zachowań”. Nagradzanie jest stosowane jako metoda wpływu na postępowanie wychowanka. Rola nagrody polega na utwierdzeniu go w przekonaniu, że całe jego dotychczasowe zachowanie lub tylko konkretne czyny zasługują na uznanie. Taki zabieg, wywołujący przyjemne przeżycia, powoduje zwykle wzmocnienie motywacji na rzecz ocenianego postępowania również w takich przypadkach, w których wychowanek ma jeszcze coś do zmodyfikowania „Jako bodziec pozytywny, nagroda zachęca do poprawnych zachowań, utrwala je, wzmacnia wiarę wychowanka we własne możliwości, o ile jest stosowana w uzasadnionych rozmiarach i we właściwy sposób”. Należy, zatem, przede wszystkim dostosować ją do wieku i indywidualnych właściwości wychowania „nagradzać za sprostanie coraz większym wymaganiom, różnicować formę nagradzania w zależności od wagi osiągnięcia - od aprobaty, pochwały, wyróżnienia itp. poczynając, na przyznawaniu funkcji, godności honorowych i pewnych preferencji kończąc”. Nagroda powinna być bezwzględnie zasłużona. Trzeba również pamiętać, aby stała się czynnikiem mobilizującym innych, aby nie wywoływała ich zazdrości i nie powodowała izolacji nagrodzonego lub jego konfliktu z rówieśnikami. Dlatego też poza udzielaną na bieżąco pochwałą lub wyrażoną aprobatą dla innych, poważniejszych wyrazów uznania. Nagroda ma być bodźcem wzmacniającym postępowanie pozytywne, zachęcającym do solidnej pracy lub nauki do zachowań znajdujących wysokie uznanie w rodzinie i w innych grupach społecznych.
Tak zrozumiane wyróżnienie spełnia następujące funkcje
„a) umocnienia w dziecku wiarę we własne wartości;
b) realizuje potrzebę uznania i sukcesu;
c) zachęca do podejmowania coraz trudniejszych zadań;
d) dostarcza dodatnich uczuć: radości i dobrego samopoczucia;
e) wzmocnienia więzi uczuciowe z osobami nagradzającymi;
f) działa dodatnio na tych, którzy są świadkami nagradzania”.
Dziecko rozsądnie nagradzane próbuje własnych sił w pracy coraz trudniejszej i coraz bardziej odpowiedzialniej. I na tym polega istota prawidłowego wychowania - dziecko dorasta do coraz bardziej skomplikowanych zadań i staje się odpowiedzialne za to, co robi. Wartość nagrody polega również na tym, że dostarcza nagrodzonemu pozytywnych przeżyć uczuciowych, które korzystnie wpływają na osobowość. Nagroda pogłębia też więź uczuciową dziecka z osobą nagradzającą, a także poczucie bezpieczeństwa i przynależności uczuciowej. Nabiera ono przekonania, że jest doceniane i kochane, a na tej silnej emocjonalnej postawie uczy się kochać innych, nie tylko osoby najbliższe. Nagroda jest celowym zabiegiem wychowawczym, której przypisuje się większą skuteczność wychowawczą niż karaniu. H. Muszyński stwierdza, „że nagrody rozwijają czynną postawę wychowanka, kształtują jego skłonności do wychodzenia naprzeciw obowiązkom właściwego postępowania”. Istotą działania nagród wg tego autora jest kojarzenie określonych zachowań z pozytywnymi stanami psychicznymi, wskutek czego zachowania te nabierają z czasem także zdolności do wywoływania takich stanów. Nagroda jednak nie może być dla dziecka czymś codziennym, szybko bowiem traci swą wartość.
Pomimo związków pomiędzy nagrodą i karą zjawisk tych nie można traktować jednakowo jako całkowicie symetrycznych. Pierwsza różnica wiąże się ze sposobem działania. Nagroda stymuluje dążenie wówczas, gdy jest zapowiedziana, po jej otrzymaniu jej wpływów dość gwałtownie maleje. Zapowiedź kary również skłania dziecko do działania, jednak po wystąpieniu kary nadal może ona wpływać na zachowanie np.: chęć ucieczki lub agresja w stosunku do osoby karzącej. Druga różnica dotyczy emocji wzbudzanych przez te czynniki, zwłaszcza zaś przez zapowiedź ich otrzymywania. Oczekiwaniu nagrody towarzyszy dodatnia emocja- nadzieja, radość, zaś zapowiedź kary budzi lęk. Nadzieja, radość wpływa dodatnio na samopoczucie, sprzyja pozytywnemu ustosunkowaniu do innych ludzi i zdarzeń. Zjawiska te przemawiają za częstym i bardziej wychowawczym stosowaniem nagród niż kar w procesie wychowania.
Metoda karania
H. Muszyński negatywnie oceniają stosowanie kary jako metody wychowawczej. Sądzi także, że takie kary jak bicie, krzyk, blokowanie przyjemności bywają stosowane jako przejaw dążenia do odwetu czy wyładowania złości i wówczas nie są one środkiem wychowawczym. Dzieci karane surowo, szczególnie za pomocą kar fizycznych, częściej kłamią niż dzieci wychowane za pomocą perswazji.
„1) karanie powoduje powstawanie negatywnych ze społecznego punktu widzenia postaw;
2) ponieważ karanie prowadzi do takich negatywnych ze społecznego punktu widzenia zachowań, jak kłamstwo, tym samym jest ono sprzeczne z celami, którym ma służyć”.
kary są nieskuteczne, ponieważ:
1. nie zmieniają tych zachowań, które wymagały ich stosowania;
2. nie odstraszają świadków stosowania tych kar od zachowań, za które ktoś inny został ukarany;
3. prowadzą do takich społecznie niepożądanych zachowań, jak zachowania agresywne;
4. prowadzą do powstawania negatywnych z punktu widzenia społecznego syndromów postaw, jak rytualizm i rygoryzm.
Należy jednak podkreślić, że metoda karania służy do powstrzymywania wychowanków od zachowań destrukcyjnych. Karanie bowiem jest wyrazem negatywnej oceny czynu lub pewnych zachowań. Ma ono uzasadnienie, jeśli zniechęca sprawcę do dalszego negatywnego postępowania i działania profilaktycznie w stosunku do innych uczniów, skłonnych do naśladowania źle zachowującego się kolegi.
Zastosowana kara powinna być proporcjonalna do przewinienia, w sposób naturalny wynikać z rodzaju wykroczenia. Musi ona stanowczo liczyć się z wiekiem i osobliwością dziecka, nie można znieważać, obrażać całkowicie przekreślać i kompromitować wychowanka. Karany powinien być uświadomiony, na czym polega jego przewinienie i przekonany o słuszności i sprawiedliwości kary.
Karanie ma na celu:
1) wyeliminowanie pewnych zachowań czy czynności;
2) doprowadzenie do spadku intensywności tych zachowań.
Karanie jednak prowadzić może do rozwoju tendencji agresywnych. Obserwując zachowanie dorosłych, dzieci uczą się, jak można karać innych, naśladując te zachowania. O związkach między nadmiernym stosowaniem kar (zwłaszcza fizycznych) w wychowaniu a agresywnością świadczą również badania nad nieletnimi przestępcami.
Stosowanie kar wymaga odpowiednich warunków, a osoby kontrolujące muszą zawsze pamiętać o zasadach, do których zalicza się:
„1) Zachowanie raz ukarane, musi być karane zawsze.
2) Kara musi być wymierzona natychmiast po wystąpieniu niewłaściwego zachowania.
3) Kara nie powinna być wymierzona w obecności innych, w przeciwnym razie dziecko, zawstydzone, może stać się agresywne wobec kontrolującego.
4) Zachowanie, które zostało ukarane, nie może nigdy w przeszłości być nagradzane.
5) Dzieci nie powinny być karane ani zbyt surowo, ani zbyt często, w przeciwnym bowiem razie mogą się zamknąć w sobie (np.: przestaną się starać, zrezygnują ze szkoły, uciekną z domu, opuszczą zespół sportowy, będą szukać ucieczki w alkohol i narkotykach)”.
Po analizie literatury na temat kary jako metody wychowawczej można wysunąć następujące wnioski:
1. należy stosować kary wstrzemięźliwie;
2. należy wyjaśnić uczniom za co i dlaczego są karani;
3. trzeba stworzyć możliwość wyboru alternatywnego w stosunku do zachowania karanego, sposobu osiągnięcia celu;
4. nagradzać należy dzieci za zachowania sprzeczne z tymi, które chcesz osłabić bądź wyeliminować;
5. trzeba w miarę możliwości unikać kar fizycznych;
6. należy unikać karania, gdy przeżywasz silne emocje negatywne (złość, gniew);
7. karać należy na początku sekwencji zachowania, a nie po jej zakończeniu.
metody i techniki wychowania – sposoby postępowania wychowawczego z wychowankiem; Metoda - oddziaływanie zmierzające do zmiany aktywności wychowanka, polegające za doborze określonych bodźców i środków wychowawczych;
Sugestia:- pobudzanie ucznia do odpowiedniej reakcji, zachowań przez informowanie, sygnalizowanie własnego stanowiska, własnej opcji wychowawczej;
Perswazja:- podpowiadanie określonych zachowań, rozwiązań, wyborów przy pomocy odpowiednio dobranych argumentów; podpowiedzi powinny spowodować u wychowanka przeżycie problemu;

VIII. Środki wychowania – definicje.
Środki wychowania są treścią metod. W metodzie perswazji środkiem wychowawczym jest słowo, w metodzie karania lub nagradzania- konkretna nagroda lub kara, w metodzie modelowania – ów model, w metodzie zadaniowej – konkretna czynność. Środki wychowania dotyczą tylko metod indywidualnych.

IX. Wartości źródłem wychowania. Definicje wartości w teorii wychowania. Klasyfikacja ujęciu R. Jedlińskiego. Rola wartości w wychowaniu. Wychowanie do wartości. Wartości preferowane w wychowaniu – altruizm, odpowiedzialność, wolność, tolerancja, sprawiedliwość. Wartości uniwersalne.
Wartością będziemy nazywali dowolny przedmiot materialny czy idealny, ideę lub instytucję, przedmiot rzeczywisty czy wyimaginowany, w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawą szacunku, przypisują mu ważną rolę w życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus;
Wartościami są te przedmioty, które zapewniają jednostce wewnętrzną równowagę i dążenie do nich daje poczucie spełnionego obowiązku, lub które dla grupy są niezbędne dla utrzymania wewnętrznej spójności;
Wg Łobockiego wartość to wszystko, co uchodzi za ważne i cenne dla jednostki i społeczeństwa oraz jest godne pożądania, co łączy się z pozytywnymi przeżyciami i stanowi jednocześnie cel dążeń ludzkich.
Jerzy Sztumski wyróżnia wartości:
- podstawowe- właściwe dla danego systemu społecznego;
- wtórne –wynikające z podstaw, będące ich konkretyzacją;
-indywidualne- prywatne, stanowiące twór poszczególnych ludzi;
Według Maxa Schellera wartościami najniższymi są wartości hedonistyczne, czyli przyjemnościowe. Wyżej stoją wartości utylitarne, to znaczy użytecznościowe, potem są wartości witalne związane z biologią. Następnie umieścił wartości duchowe (kulturowe). Na samym szczycie piramidy Scheller umieścił wartości religijne.
Nie ma wychowania bez wartości.
Wartości wg R. Jedlińskiego:
-transcendentalne – Bóg, świętość, wiara, zbawienie,
-uniwersalne – dobro, prawda,
-estetyczne – piękno,
-poznawcze – wiedza, refleksyjność, mądrość,
-moralne – bohaterstwo, godność, honor, miłość, przyjaźń, odpowiedzialność, sprawiedliwość, skromność, szczerość, uczciwość, wierność,
-społeczne – demokracja, patriotyzm, praworządność, solidarność, tolerancja, rodzina,
-witalne – siła, zdrowie, życie,
-pragmatyczne – praca, spryt, talent, zaradność,
-prestiżowe – kariera, sława, władza, majątek, pieniądze,
-hedonistyczne – radość, seks, zabawa.
Wartości- fundamentem wychowania:
 We współczesnym świecie, pełnym sprzecznych ze sobą teorii i światopoglądów, młodzi ludzie szczególnie potrzebują wartości, aby życie ich i innych ludzi nie straciło ludzkiego charakteru.
 Wartości chronią człowieka przed iluzją łatwego szczęścia, łatwego życia
 Dają wskazówki, co robić, by nie wpaść w pułapkę zagrażającą rozwojowi i prawidłowemu funkcjonowaniu (uzależnienia, sekty itp..)
 Wartości są, więc fundamentem wychowania
 Życie człowieka to proces realizowania wartości. Wychowanie jest skuteczne, gdy prowadzi do spotkania, w wyniku, którego wychowanek aktem woli coś przyjmuje. Tym czymś są właśnie wartości
 Koniecznym staje się, więc powrót do wartości naczelnych nie tylko w programach wychowawczych, ale w języku i metodach ich realizacji np. ukazywanie wartości na konkretnych przykładach.
 Oznacza to również powrót wychowawców do używania z pełną odpowiedzialnością „wielkich słów” oznaczających wartości.
Wartości jako cele ogólne (naczelne) wychowania
 Ideał wychowawczy jako zbiór wartości, w które chcemy wprowadzać wychowanka
 Każda wartość może być celem wychowania
 Pamiętajmy przy okazji o tym, że nie każdy cel zasługuje na miano wartościowego.
 Warto, więc jeszcze raz przeanalizować cele naszej działalności wychowawczej i profilaktycznej
Definicja wartości wg J.Szczepańskiego
To dowolny przedmiot materialny lub idealny, idea lub instytucja, w stosunku, do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisując mu ważną rolę w swoim życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus. Wartość to to wszystko, co uchodzi za ważne i cenne dla jednostki i społeczeństwa. Co jest godne pożądania. Co łączy się z pozytywnymi przeżyciami (satysfakcją)
Wychowanie do wartości
 Pomoc w odkrywaniu wartości – to wychowawca pomaga wychowankowi w odkrywaniu wartości i w ten sposób daje mu możliwość kierowania swoim życiem i rozwojem
 Demaskowanie antywartości, czyli eliminowanie zagrożeń wynikających z przyjmowania za wartości takich zasad postępowania, które wartościami nie są np. „dobry nastrój, życie na luzie- jako „wartość”
 Przywracanie właściwego sensu wartościom np. wolność nie oznacza samowoli, tolerancja nie oznacza akceptacji wszystkiego, w tym patologii
 Promowanie wartości, przede wszystkim własnym przykładem
System wartości- rangowo uporządkowany system pewnych ideałów lub wartości w kategoriach ich ważności. T spójny, klarowny i czytelny zbiór wartości ułożonych hierarchicznie (ważna, ważniejsza, najważniejsza).tanowi podstawę dokonywania wyborów i rozwiązywania konfliktów
Wprowadzanie w świat wartości
 Człowiek odkrywa, co jest dla niego ważne, pożądane, cenne
 Następnie odkrywa, na czym ta wartość polega, by móc ją realizować w swoim życiu. Wartości mogą być (i są) odwzorowywane, kopiowane (np. od dorosłych). Aby tak się stało wcześniej muszą być odkryte i rozpoznane.
 Rozróżnianie tego, co jest właściwe, a co nie- jest długim procesem trwającym od wczesnego dzieciństwa do dorosłości
ALTRUIZM- termin ten po raz pierwszy został użyty przez Augusta Comte w 1830 roku, oznacza on na ogół troskę o dobro konkretnej osoby lub osób, polega na wyświadczaniu w sposób świadomy, bezinteresowny i dobrowolny jakiejś przysługi. Altruizm wiąże się z niesieniem różnego rodzaju pomocy lub wsparcia jednej lub kilku osobom. Pomoc ta powinna być dobrowolna, bezinteresowna, świadoma potrzeby okazywania innym swej troski. Niesienie innym pomocy czy wsparcia jest możliwe na wielu płaszczyznach:
-materialnej- łącząc z różnymi czynnościami usługowymi;
-cielesnej- odnoszącej się do zaspokajania głodu i pragnienia;
-informacyjnej- przekazywanie ważnych wiadomości w życiu;
-moralnej- obrona jednostki przed naruszeniem praw jej przysługujących;
-motywacyjnej- podtrzymywanie na duchu i dodawanie otuchy;
-emocjonalnej- okazywanie serdeczności, współczucia, przyjaźni;
Altruista- to człowiek, który nie szczędzi uczuć, życzliwości i zrozumienia, pociesza kogoś, przynosi ulgę, interesuje się sprawami innych ludzi i jest gotowy ich wysłuchać i niesie pomoc innym;
Altruizm jako działanie świadome jest zadaniem podejmowanym w poczuciu odpowiedzialności za innych ludzi. Tym samym nabiera charakteru normy moralnej;
Altruizm jako działanie bezinteresowne:
-motywowany egzocentrycznie-, czyli zorientowany głównie na osobie wspomagającej, Najwyższy stopień bezinteresowności przypisuje się altruizmowi motywowanemu egzocentrycznie;
-motywowany endocentrycznie- czyli związany z oczekiwaniami wewnętrznych nagród;
Altruizm jako działanie dobrowolne: dobrowolność świadczeń na rzecz osób potrzebujących polega na niesieniu pomocy, za którą nie oczekujemy wynagrodzenia, nie jest to też wykonywanie jakichś obowiązków służbowych, zawodowych lub pod przymusem. Dalekie od altruizmu jest wykonywanie zawodu: pielęgniarek, lekarzy, nauczycieli, duchownych. Osoby te mogą być altruistami, kiedy poza godzinami pracy niosą pomoc dobrowolnie i bezinteresownie i nie pobierają za to opłaty. Altruistami stajemy się poświęcając się dla innych. Na miano altruisty zasługujemy również wtedy, gdy nie mając okazji służenia pomocą staramy się ich przynajmniej akceptować, zrozumieć i szanować. Altruista wie, że najskuteczniej można pomóc innym nie tylko przez doraźne wsparcie, ale także pomóc innym w ten sposób, aby sami byli wstanie sobie pomóc. Przejawem zachowań altruistycznych jest nie tylko niesienie pomocy innym, lecz dawanie im wsparcia duchowego i moralnego. Aby być altruistą z powołania wystarczy pomagać:
-osobą, z którymi łączą nas bliskie więzi pokrewieństwa lub głębsza przyjaźń;
-osobom, których spotkało nieszczęście i nie potrafią sobie pomóc;
-osobom, które proszą o pomoc i rzeczywiście znajdują się w potrzebie;
TOLERANCJA- przez tolerancję rozumie się skłonność do zgody na myślenie, działanie i uczucia inne niż nasze lub przyznanie innym prawa do własnych poglądów, do wierzeń religijnych i światopoglądów pomimo odmienności od naszego światopoglądu i wyznawanej wiary; tolerancja bywa: moralna (polegająca na uznawaniu prawa do odmienności), intelektualna (wyrażająca szacunek dla cudzych poglądów) oraz religijna (związana przede wszystkim z wiarą lub niewiarą w Boga; swoboda wyzwalania innej religii, niż religia panująca w danym kraju).Tolerancja test rozumiana jako wyraz szacunku dla autonomii oponenta. Tolerancja jest utożsamiana niekiedy z sugestią J. Locka – z „niewywieraniem przymusu przez państwo na swych obywateli”
Tolerancja to:
-uznawanie prawa innych ludzi do wyrażania swych poglądów;
-postępowanie odmienne niż nasze, jeśli nie sprzeniewierza się ono dobru wspólnemu i godności osobistej jednostki;
-przyznawanie innym prawa do wyznawania jakichś poglądów i do określonego postępowania, mimo odmienności własnych poglądów i własnego postępowania; tolerancja umysłowa oznacza respektowanie cudzych poglądów, tolerancja moralna- cudzego zachowania i stylu życia;
-postawa wyrażająca się w przyznawaniu innym prawa do wypowiadania własnych poglądów i do zgodnych z nimi zachowań, chociaż są odmienne od tego, co samemu się uważa za prawdziwe i słuszne;
-tolerancja to przestrzeganie zasad postępowania, podejmowanie odpowiedzialności nie tylko za siebie, ale również za innych;
-tolerancja nie oznacza akceptacji zła- zawsze jednak nakazuje dostrzeganie w każdym człowieku wartości osoby ludzkiej;
-tolerancja jest wartością moralną, o którą należy zabiegać w wychowaniu, gdyż wyznacza ona pożądane społecznie i moralnie cele wychowawcze;
ODPOWIEDZIALNOŚĆ- świadome i dobrowolne podjęte zobowiązanie ponoszenia konsekwencji swego zachowania;
Z odpowiedzialnością mamy do czynienia w czterech różnych sytuacjach:
1) Ktoś ponosi odpowiedzialność za kogoś, albo jest za coś odpowiedzialny;
2) Ktoś podejmuje odpowiedzialność za coś;
3) Ktoś jest pociągany do odpowiedzialności;
4) Ktoś działa odpowiedzialnie;
Odpowiedzialność można traktować jako wartość moralna, jako „relację działającego przedmiotu do swych własnych, wolnych i świadomych czynów, polegającą na tym, że ponosi on związane z tymi czynami konsekwencje”.
Podstawowym warunkiem zasługiwania na miano człowieka odpowiedzialnego jest wykonywanie przez niego jakiejś czynności w sposób świadomy i dobrowolny, czyli w stanie pełnej poczytalności i bez wymuszania na nim takiego postępowania.
Przez odpowiedzialność moralna rozumie się świadome i dobrowolne podejmowanie czynów, zgodnych z zasadami i normami moralnymi, przy czym niespełnienie tych czynów pociąga za sobą sankcje w postaci np. wyrzutów sumienia, poczucia wstydu, rozgoryczenia. Jednostka odpowiedzialna moralnie sama rozlicza się z własnych zachowań, czynów i postaw, bierze na siebie wynikające z tego skutki, jest świadoma własnej winy i dąży do naprawienia wyrządzonego zła. Słowem: „odpowiada moralnie za swe czyny, poddaje kontroli własnego sumienia, godzi się z konsekwencjami, jakie wynikają z uchylenia się przez nią od odpowiedzialności za siebie i innych. Umożliwia to poprawne współżycie i współdziałanie z ludźmi. Ucieczka od odpowiedzialności jest ucieczką od człowieczeństwa.” Poczucie odpowiedzialności to ważny symptom dojrzałości moralnej człowieka, o jaki bezwzględnie należy zabiegać w procesie wychowania.
WOLNOŚĆ- „należycie używana zgodnie ze wszystkimi innymi wartościami moralnymi jest wyrazem niezaprzeczonej dojrzałości moralnej, czy wręcz subtelnej szlachetności w codziennym postępowaniu moralnym” (Leszek Kołakowski).
Wolność dana ludziom razem z ich człowieczeństwem, jest tego człowieczeństwa fundamentem, tworzy człowieka, coś w bycie samym wyróżnionego. Z pedagogicznego punktu widzenia należy zdawać sobie sprawę z dwóch odmian wolności:
-wolność od czegoś – wolność negatywna, uwolnienie się od wszelkiej kontroli z zewnątrz, jak i samokontroli, należy pokazywać młodzieży jej zdecydowanie destrukcyjny wpływ, chodzi o to, aby zrozumieli tylko odpowiednio dozowano wolność, czyli świadomie ograniczoną przez zasady i normy moralne;
-wolność do czegoś- jest to realizowanie moralnych celów- ideałów, jest świadectwem brania pełnej odpowiedzialności za swe postępowanie i kierowanie nim zgodnie z prawem powinności moralnej, czyli trafność dokonywania swoich wyborów moralnych, cenienie innych wartości podstawowych, np. prawo do: życia, pracy, własnych przekonań, osobistego rozwoju, założenia rodziny, wychowania własnych dzieci; ważne jest, aby w wychowaniu do wolności stale pogłębiać przekonanie niż wolność bez poszanowania godności innych.
SPRAWIEDLIWOŚC- wyraża się w postawie człowieka, polegającej na „gotowości oddawania każdemu tego, co się należy” np. przewiduje ona odpowiednia rekompensatę w formie należnego wynagrodzenia za pracę oraz zapewnia każdemu prawo do pracy. Sprawiedliwość to także przestrzeganie prawa. Mówi się, że „człowiek sprawiedliwy, to człowiek prawy, obiektywny w ocenach siebie i innych”.
W sprawiedliwości wymienne (lub zamiennej) obowiązuje formuła: „każdemu to samo”, natomiast w sprawiedliwości rozdzielczej: „każdemu według jego zasług”. Godne jest zabieganie w procesie wychowania o obie odmiany. Współcześnie jednak więcej uwagi przypisuje się sprawiedliwości rozdzielczej: „każdemu według jego zasług”. Dzieje się tak, dlatego, iż nie sposób jest zaspokoić jednakowo jakieś potrzeby wszystkich ludzi. Sprawiedliwość rozdzielcza jest potężnym źródłem zachowania ładu społecznego. Niestety o sprawiedliwości w pedagogice niewiele się mówi. Istotne znaczenie w pracy wychowawczej z dziećmi ma koncentrowanie się na wartościach, których nie docenia się we współczesnym świecie, lecz których docenianie pragnęlibyśmy uczynić jednym z głównych celów wychowawczych. Także w etyce próżno szukać odpowiedzi na pytania związane ze sprawiedliwością, np. ”czy sama natura nie postępuje niesprawiedliwie obdarzając jednych talentami, których skąpi innym?” (Łobocki)
Wartości uniwersalne to te, które są uznawane przez ogół ludzi, niezależnie od ich światopoglądu. Wartości te wyrażają się w prawie do: życia, wolności, prawdy, sprawiedliwości, uczciwości, dotyczą zatem człowieka i jego spraw