Związki zawodowe w Polsce

Związki zawodowe w Polsce, początki powstawania organizacji związkowych w Polsce przypadają na ostatnie dziesiątki lat XIX w. Istotny wpływ na rozwój związków zawodowych miał podział ziem polskich pomiędzy zaborców, niejednolitość narodowa społeczeństwa oraz stosunki prawno-ustrojowe i stopień rozwoju ekonomicznego w poszczególnych zaborach. Pierwsze organizacje związkowe powstawały od pol. lat 70. XIX w. na Górnym Śląsku w Gliwicach, Bytomiu, Katowicach i Tarnowskich Górach, z inicjatywy działaczy socjalistycznych i katolickich. Początkowo o przynależności do organizacji związkowych nie decydowała przynależność zawodowa.
Pierwsza polska organizacja związkowa na Górnym Śląsku był Związek Wzajemnej Pomocy (1889).W 1902 powstało Zjednoczenie Zawodowe Polskie (ZZP) z siedziba w Bochum, skupiające robotników polskich z Nadrenii i Westfalii. ZZP nie było związane z żadną partia polityczna, miało charakter narodowy i chrześcijański. Przez wchłonięcie mniejszych organizacji związkowych stało się najliczniejsza polska organizacja związków zawodowych w Niemczech. Związki zawodowe tworzone z inspiracji socjalistów miały przez długi czas charakter wielonarodowościowy, jednak w wyniku nieporozumień miedzy Socjalistyczna Partia Niemiec i Polska Partia Socjalistyczna (PPS) zaboru pruskiego doszło do powstania w 1913 roku Centralnego Związku Zawodowego Polskiego, działającego wyłącznie na Górnym Śląsku, zrzeszającego zaledwie 1700 członków.
W Galicji działały małe organizacje związkowe o charakterze chrześcijańsko - społecznym. W 1906 powstała centrala tych organizacji o nazwie Polskie Zjednoczenie Zawodowe Robotników Chrześcijańskich, która w 1914 liczyła 4300 członków i zrzeszała wyłącznie Polaków katolików. Inne lokalne i branżowe związki zawodowe działające na terenie Galicji miały swa centrale dzielnicowa z siedziba w Krakowie, pod nazwa Krajowa Komisja Związków Zawodowych, która podlegała centrali w Wiedniu. Związki zawodowe zrzeszone w galicyjskiej Krajowej Komisji liczyły 37 000 członków. W zaborze rosyjskim nie było warunków do działania związków zawodowych, ich namiastka były tworzone nielegalnie przez partie polityczne kasy oporu, związki fachowe itp., dopiero wydana w 1906 roku przez władze rosyjskie zmiana przepisów o stowarzyszeniach dala związkom zawodowym możliwość jawnego działania.
Od 1906 duży wpływ na ruch związkowy uzyskał Narodowy Związek Robotniczy (NZR), będący ekspozytura Narodowej Demokracji. Część organizacji związkowych współpracowała z Socjaldemokracją Królestwa Polskiego i Litwy oraz PPS, od 1907 z PPS-Lewica. PPS-Frakcja Rewolucyjna nie zajmowała się ruchem zawodowym.
W 1906 powstało Stowarzyszenie Robotników Chrześcijańskich w Królestwie Polskim, reprezentujące kierunek narodowo-chrzescijanski. Liczebność polskich związków zawodowych w zaborze rosyjskim wynosiła ok. 115 tys. członków (1907). Po zakończeniu I wojny światowej nastąpił ogromny rozwój ruchu związkowego, dzięki warunkom stworzonym przez pierwsze rządy odrodzonej Polski. Dekret z 8 lutego 1919 roku "w przedmiocie tymczasowych przepisów o pracowniczych związkach zawodowych" znacznie upraszczał procedurę rejestracji. Inne dekrety dawały związkom zawodowym uprawnienia wynikające z wprowadzenia pośrednictwa pracy i arbitrażowego systemu regulowania konfliktów wynikających ze stosunku pracy. W 1919 r. związki zawodowe zrzeszały 1015 tys., 1921r. - 1362 tys., 1937r. - 880 tys. członków.
Masowo powstające organizacje cechowały się wielka różnorodnością zawodów i branż oraz kryteriów (politycznych, wyznaniowych, narodowościowych) przynależności do określonych grup społecznych i innych. Na początku lat 20. zarejestrowanych było ok. 2000 odrębnych organizacji zrzeszonych w 30 centralach. W lipcu 1919 odbyła się konferencja zjednoczeniowa zorganizowana przez PPS i Komunistyczna Partie Robotnicza Polski (KPRP), na której powołano wspólna Komisje Centralna Klasowych Związków Zawodowych, zrzeszająca 250 tys. członków w byłym Królestwie Polskim i w Galicji.
W maju 1920 odbył się I Kongres Klasowych Związków Zawodowych, na którym przyjęto nowa nazwę dla centrali związkowej -Związek Stowarzyszeń Zawodowych (ZSZ), z naczelna instancja - Komisja Centralna Związków Zawodowych (KCZZ) pod przewodnictwem Z. Żuławskiego. W kwietniu 1921 KCZZ podjęła decyzje o zerwaniu stosunków z KPRP i zwalczaniu wpływów komunistycznych w ruchu związkowym. Akces do ZSZ na zasadach autonomii zgłosiły: 1922- Biuro Centralne Związków Zawodowych miasta Wilna, 1923- centrala żydowskich związków zawodowych pod nazwa Związek Klasowych Związków Zawodowych w Polsce i Centralny Związek Zawodowy Polski, mający swa siedzibę w Katowicach, 1929- Zjednoczenie Wolnych Związków w Polsce Zachodniej.
Na ziemiach byłego zaboru pruskiego największa centrale związkową stanowiło ZZP. W 1919 liczyło ono 298 tys. członków, należało do nurtu chrzescijansko-narodowego i dążyło do poprawy sytuacji materialnej związkowców w drodze rozszerzenia uprawnień socjalnych. ZZP wykształciło z czasem własna reprezentacje polityczna- Narodowa Partie Robotnicza (NPR). W 1921 związki chrześcijańskie utworzyły własna centrale w Warszawie - Chrześcijańskie Zjednoczenie Zawodowe Rzeczypospolitej Polskiej (ChZZRP), blisko współpracujące z centralami dzielnicowymi w Krakowie, Poznaniu, Katowicach, Wilnie i Lwowie.
Po przyłączeniu do Polski części Górnego Śląska (1922) nadal istniały tam niemieckie związki zawodowe, utrzymujące stosunki ze swymi centralami w Niemczech. Podobna sytuacja istniała na Śląsku Cieszyńskim- przewrót majowy 1926 i przejecie władzy przez obóz sanacji stworzyły potrzebę zaistnienia prorzadowych central związkowych. W ślad za rozłamem w NPR, w 1927 doszło do rozbicia w ZZP i utworzenia Zjednoczenia Zawodowego "Praca Polska" (ZZPP).W 1928 nastąpił rozłam w PPS, któremu towarzyszyło powstanie prorzadowego Centralnego Zrzeszenia Klasowych Związków Zawodowych w Polsce (od 1929 Centrala Zjednoczenia Klasowych Związków Zawodowych w Rzeczypospolitej Polskiej).
1928-1929 powołano prorzadowa centrale pod nazwa Generalna Federacja Pracy (GFP), o charakterze syndykalistycznym, i Konfederacje Związków Zawodowych o orientacji solidarystycznej. W 1931 pro sanacyjne grupy rozłamowe i GFP utworzyły Związek Związków Zawodowych (ZZZ), który w chwili utworzenia stal się trzecia pod względem liczebności centrala związkową 1931 rywalizujący z socjalistami o wpływy w ruchu związkowym komuniści, którzy tworzyli tzw. czerwone frakcje, przekształcili je w nielegalnie działającą Lewice Związkową, w 1933 zrzeszająca ok. 33 tys. członków. W 1935 Lewica rozwiązała się, należące do niej związki przystąpiły do ZSZ. Po 1935r. współpraca ZZZ z obozem rządzącym ulęgała pogorszeniu.
W 1937 ZZZ odmówił przystąpienia do Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN) i przeszedł zdecydowanie do opozycji wobec rządu. OZN doprowadził do powstania własnej centrali związkowej - Zjednoczenia Polskich Związków Zawodowych oraz do porozumienia z ZZP i ChZZRP. Uczestnicy porozumienia, mimo różnych rodowodów politycznych, uznali OZN za partie kierownicza i wezwali do udziału w wyborach parlamentarnych w 1938. W sierpniu 1939 powstała prorzadowa supercentrala - Miedzy związkowa Rada Pracownicza. Wszystkie działające związki zawodowe prowadziły działalność samopomocową, organizowały pomoc dla bezrobotnych, prowadziły zajęcia kulturalnooświatowe, sportowe, wydawały czasopisma, m.in.: "Glos Zjednoczenia" (ZZP), "Związkowiec Chrześcijański" (ChZZRP), "Glos Pracy Polskiej" (ZZPP), "Front Robotniczy" (ZZZ).
Polskie związki zawodowe utrzymywały kontakty międzynarodowe, m.in. związki zawodowe chrześcijańskie - z Międzynarodową Konfederacja Chrześcijańskich Związków Zawodowych, klasowe - z Międzynarodową Federacja Związków Zawodowych, komunistyczne - z Czerwona Międzynarodówką Związkową. W latach okupacji niemieckiej, 1939-1944 obowiązywał zakaz wszelkiej działalności organizacji polskich, w tym także związków zawodowych. Część związków podjęła działalność konspiracyjna, m.in. na bazie Związku Nauczycielstwa Polskiego powstała Tajna Organizacja Nauczycielska, działalność dywersyjno-sabotazowa prowadził Związek Zawodowy Kolejarzy, działały tajne komitety fabryczne w Warszawie i Zagłębiu Dąbrowskim.
Uchodźcy polscy w Wielkiej Brytanii utworzyli Związek Zawodowy Transportowców zrzeszający marynarzy, w 1941 powstała Reprezentacja Zagranicznych Klasowych Związków Zawodowych Polski. Próby odbudowy pluralistycznych związków zawodowych w latach 1944-1945 zakończyły się niepowodzeniem wobec zdecydowanie nieprzychylnego stanowiska komunistów. W listopadzie 1944 władze powołały w Lublinie prorzadowa Tymczasową Komisje Centralna Związków Zawodowych. Dążenia do odtworzenia socjalistycznych i chrześcijańskich central związkowych na Kongresie Związków Zawodowych w listopadzie 1945 spotkały się ze sprzeciwem ze strony Polskiej Partii Robotniczej (PPR) i konformistycznej PPS, z których inicjatywy utworzono scentralizowane Zrzeszenie Pracowniczych Związków Zawodowych (od 1949 Zrzeszenie Związków Zawodowych), kierowane przez Centralna Rade Związków Zawodowych (CRZZ).
Do końca 1945 powstały 24 związki branżowe, obejmujące ok. 1 mln członków; we wszystkich woj. powstały wojewódzkie rady związków zawodowych, kierowane, podobnie jak CRZZ, przez działaczy PPR i PPS; po 1948 związki zawodowe skupiały ponad 90% wszystkich pracowników najemnych, liczba członków szybko rosła, przekraczając np. w 1970r. 10 mln osób. Związki zawodowe uczestniczyły w działalności rad narodowych, rad zakładowych, rad pracowniczych, konferencji samorządu robotniczego na terenie zakładów pracy, brały udział w akcjach organizowanych przez Komisje Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym oraz inne organy kontroli, zarządzały Funduszem Wczasów Pracowniczych, głosiły kult pracy, organizowały współzawodnictwo pracy, walczyły o wzrost jej wydajności, realizując w ten sposób zadania postawione przez partyjne kierownictwo.
CRZZ miała prawo inicjatywy ustawodawczej, dokonywała wykładni przepisów dotyczących prawa pracy. Władze związkowe popierały rząd w okresie wszystkich wystąpień robotniczych i przesileń politycznych w całym okresie istnienia PRL. Pogarszająca się sytuacja polityczna i ekonomiczna kraju doprowadziła do powstania opozycji politycznej (Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela , Komitet Obrony Robotników ) i tworzenia przez działaczy opozycji Wolnych Związków Zawodowych(WZZ) na Górnym Śląsku, Wybrzeżu Gdańskim, w Szczecinie i Lodzi. WZZ kierowały strajkami, m.in. stoczniowców gdańskich, zakończonymi zgoda władz na utworzenie w 1980 Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego "Solidarność". Nowo powstały Związek w krótkim czasie stal się organizacją masowa liczącą 10 mln członków.
W 1981 utworzono Niezależny Związek Zawodowy Rolników Indywidualnych "Solidarność", a także Niezależny Związek Zawodowy Indywidualnego Rzemiosła "Solidarność". "Solidarność", podobnie jak związki prorzadowe, zawieszono po wprowadzeniu stanu wojennego w grudniu 1981, a w październiku 1982 rozwiązano. Cześć działaczy "Solidarności" utworzyła nielegalne struktury związkowe, kierowane od kwietnia 1982 przez Tymczasowa Komisje Koordynacyjna. W październiku 1987 powołano działająca jawnie Krajową Komisje Wykonawcza. Odtworzone zostały także postkomunistyczne związki zawodowe, kierowane przez powstałe w listopadzie w 1984 Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych (OPZZ).
W wyniku porozumień Okrągłego Stołu w 1989 doszło do ponownej rejestracji "Solidarności", która stała się główną siła polityczną w państwie. Podczas wyborów do sejmu "kontraktowego" (4 czerwca 1989) kandydaci na posłów popierani przez "Solidarność" zdobyli wszystkie miejsca wynegocjowane dla opozycji i 99 miejsc w senacie na ogólna liczbę 100. Kolejne lata przyniosły spadek wpływów "Solidarności", powstawały także grupy pozostające w opozycji do kierownictwa Związku, np. "Solidarność 80" . W efekcie "Solidarność" nie wprowadziła żadnego posła do sejmu w wyborach we wrześniu 1993r. W latach rządów koalicji Sojuszu Lewicy Demokratycznej (SLD) i Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL) (1993-1997) "Solidarność" stopniowo odzyskiwała wpływy w społeczeństwie. Utworzona z jej inicjatywy Akcja Wyborcza "Solidarność"(AWS) wygrała wybory parlamentarne we wrześniu 1997 i utworzyła rząd w koalicji z Unia Wolności. OPZZ współtworzy SLD.