Kontrola społeczna
Kontrola społeczna to system nakazów, zakazów i sankcji które służą grupie lub społeczności do utrzymania konformizmu ich członków wobec wartości.
W teorii grup społecznych kontrola społeczna uważana jest za ogół urządzeń i środków działania zbiorowości służących do zapewnienia jej integracji i podporządkowania członków normom grupowym; kontrola społeczna operuje różnego rodzaju negatywnymi (kary) i pozytywnymi (nagrody) typami sankcji: prawnymi, ekonomicznymi, etycznymi, które zależą od typu zbiorowości; w tzw. społeczeństwach współczesnych przeważa kontrola społeczna oparta na systemie prawnym i wymiarze sprawiedliwości (sankcje formalne), natomiast w społeczeństwach pierwotnych główną rolę odgrywały sankcje obyczajowe (nieformalne). Silniej zinternalizowane są normy i wzory zachowań (w wyniku socjalizacji, wychowania), tym mniejsza jest potrzeba korzystania z sankcji kontroli społecznej. Funkcją kontroli społecznej jest zespół urządzeń i środków działania, zmierzających do zapewnienia zwartości grupy społecznej i podporządkowania jej członków normom grupowym.
Wyróżnia się następujące typy kontroli społecznej:
1.Formalny który jest spisany w regulaminach poszczególnych organizacji, stowarzyszeń,
w państwowych kodeksach prawnych. Kontrola formalna jest zawsze zmierzona,
2.Nieformalny obejmuje wszelkie wzory zachowań przekazywane w stosunkach osobistych
i wszystkie reakcje i sankcje stosowane spontanicznie i na zasadach zwyczaju. Kontrola nieformalna może być zarówno zamierzona jak i niezamierzona.
3.Zewnętrzne to wszelkiego kary i nagrody,
4.Wewnętrzne jest to blokada kontaktów ze światem zewnętrznym oraz manipulacja informacją.
5.Prawo to zespół norm prawnych regulujących wszystkie aspekty życia,
6.Moralność, która obejmuje ogół norm, zasad, ocen, wzorów, ideałów - zmierzających do regulowania stosunków pomiędzy ludźmi np. jednostka ? grupa lub grupa ? grupa,
7.Obyczaj jest to ustalony sposób postępowania, z którym grupa ludzi wiąże oceny moralne. Obyczaj jest ściśle związany z systemem wartości uznawanych przez grupę.
Wyróżnia się również różnego rodzaju style kontroli społecznej. Egzekwowanie kontroli społecznej może mieć różne cele. Celem może być ukazanie sprawy występku, zadośćuczynienie ofierze, pogodzenie krzywdziciela i ofiary bądź też zapobiegniecie dalszym
tego rodzaju występkom. Zależnie tez od sposobu zdefiniowania występku można dążyć
do ukarania sprawcy, bądź do skłonienia go do wyrównania szkody pokrzywdzonemu, bądź do pogodzenia krzywdziciela z pokrzywdzonym, bądź też do poddania sprawcy leczeniu. Stąd pochodzi rozmaitość stylów kontroli, wśród których wyróżnia się cztery podstawowe:
1.Styl penalizacyjny koncentruje uwagę na samym czynie;
2.Styl kompensacyjny koncentruje się na konsekwencjach popełnionego czynu;
3.Styl rozjemczy koncentruje się na relacjach między krzywdzicielem
a pokrzywdzonym;
4.Styl terapeutyczny koncentruje się na osobie sprawcy.
Tam gdzie ludzie żyją lub pracują w zwartych grupach, w których są znani osobiście
i z którymi są związani poczuciem osobistej lojalności, na rzecz rzeczywistego bądź potencjalnego odszczepieńca oddziałują nieustanne bardzo potężne mechanizmy kontroli. Wyróżniamy następujące mechanizmów kontroli społecznej i przyjmuje się że załamanie któregoś z mechanizmów może generować dewiację lub konflikt. Mechanizmy kontroli społecznej to:
1. Przemoc fizyczna ? jest najstarszym środkiem kontroli społecznej;
2. Środki prawne i polityczne ? to system który wbrew woli człowieka opodatkowuje go, powołuje do służby wojskowej, zmusza do przestrzegania prawa pod karą więzienia;
3. Presja ekonomiczna
4. Plotka i ośmieszanie ? wiele społeczności stosuje ośmieszenie jako jedną z głównych form kontroli nad dziećmi (dziecko dostosowuje się nie do lęku przed karę lecz żeby nie było wyśmiane). Plotka jest szczególnie niebezpieczna w małych społecznościach gdzie wiele ludzi żyje w znacznej mierze w sposób społeczny i jawny pod nadzorem sąsiadów (w takich warunkach plotka stanowi jeden z głównych kanałów komunikacji, mający podstawowe znaczenie dla zachowania struktury społecznej);
5. Pogarda i wykluczenie ? to mechanizm kontrolny z grupach przeciwstawiających się
z zasady stosowaniu przemocy;
6. Perswazja jest to postawa świadomej zgody na wyznawanie i głoszenie poglądów,
z którymi się nie zgadzamy, oraz na praktykowanie sposobu życia, którego zdecydowanie nie aprobujemy
7. System moralny ? niemoralność zostaje ukarana utratą pracy;
8. Kodeksy środowiskowe
Na ogół przestrzega się norm społecznych głównie dlatego, że w wyniku socjalizacji jednostka lub grupa jest do tego przyzwyczajona. Wszystkim normom społecznym towarzyszą sankcje, które nakłaniają do przestrzegania norm i chronią przed ich łamaniem. Sankcją jest każda reakcja innych na zachowanie jednostki lub grupy skłaniająca do podporządkowania się danej normie. Sankcje mogą być pozytywne (nagrody
za podporządkowanie się normie) lub negatywna (kara za złamanie normy). Nakładane sankcje mogą mieć charakter formalny lub nieformalny. Sankcje formalne są stosowane przez specjalnie powołane ciała lub instytucje, których zadaniem jest pilnowanie, aby określone normy były przestrzegane. W społeczeństwach nowoczesnych główne typy sankcji formalnych to sądy i więzienia. Prawo jest s sankcją formalną określona przez rząd jako obowiązująca obywateli reguła czy zasada. Jest ona stosowana wobec osób, które ich nie przestrzegają. Sankcje nieformalne to mniej uporządkowane i bardziej spontaniczne reakcje na zachowania nonkonformistyczne.
Wyróżnia się dwa rodzaje przyswajania norm społecznych. Pierwsza grupa
to naśladowanie, które obejmuje wzorowanie się na kimś lub na czymś. Osoba naśladująca bierze sobie za wzór postępowanie innej osoby i stara się postępować tak samo. Druga grupa to kary i nagrody. Kara to sytuacja przykra dla jednostki będąca konsekwencją czynów niepożądanych i mająca spowodować zmianę zachowania jednostki. Kara wiąże się ściśle
z funkcjonowaniem społecznej kontroli, w ramach której grupy i inne zbiorowości społeczne zmierzają do podporządkowania sobie poszczególnych jednostek i wywołania pożądanych zachowań. Kara zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia określonych zachowań
w innych podobnych sytuacjach, chociaż czasami kara jest stosowana również celem wywołania określonych zachowań. Nagroda jest jednym z regulatorów postępowania. Wszelkie sytuacje odczuwane jako przyjemne przez danego osobnika są konsekwencjami jego zachowania (wykonania lub niewykonania pewnych czynności). Odgrywa to rolę pozytywnego wzmocnienia w stosunku do poprzedzających ją zachowań jednostki i przyczynia się do ich utrwalenia.
Dewiacja to forma jednostkowego lub grupowego zachowania, które przez większość członków danej grupy społecznej jest postrzegane i definiowane jako odstępstwo od
akceptowanych norm, wzorów i oczekiwań, a jednocześnie nie jest w ramach danej zbiorowości tolerowane.
Patologia społeczna obejmuje wszystkie zjawiska społeczne związane z zachowaniem się jednostek lub grup społecznych niezgodnym z obowiązującymi wartościami danej kultury. Terminu tego używa się również dla określenia nauki zajmującej się socjologicznym badaniem przyczyn i zwalczaniem patologicznych zjawisk społecznych takich jak przestępczość, prostytucja, pijaństwo.
Dewiacja jest w wielu przypadkach zjawiskiem kulturowo zrelatywizowanym, co przejawia się w tym, iż to, co w jednej kulturze traktowane jest jako zachowanie dewiacyjne
(np. prostytucja, homoseksualizm), w innej uznawane być może za nie przekraczające obowiązujących standardów obyczajowych. Z socjologicznego punktu widzenia dewiacje podzielić można na:
1. Dewiacje pierwotną której zachowanie jest sprzeczne z normami, które nie zostało zauważone lub nie zostało społecznie napiętnowane
2. Dewiacje wtórną której zachowanie jest łamiące obowiązujące normy, które zostało społecznie napiętnowane, zaś osoby je podejmujące ?naznaczone? zostały mianem dewianta.
Inny podział odwołuje się do zróżnicowania zachowań dewiacyjnych, wyróżniając pośród nich m.in.:
- niektóre choroby umysłowe,
- dewiacje seksualne (np. ekshibicjonizm, sadyzm),
- zachowania autodestrukcyjne (alkoholizm, narkomania, samobójstwo),
- przestępczość (jednostkową i zorganizowaną).
Do podstawowych sposobów objaśniania przyczyn kształtowania się zachowań dewiacyjnych zalicza się: teorie biologiczne (odwołujące się np. do zaburzeń chromosomalnych), teorie psychologiczne (powołujące się np. na socjopatyczne zaburzenia osobowości) oraz teorie socjologiczne (np. teoria naznaczania społecznego, traktująca dewiacje jako skutek przypisania jednostce przez otoczenie społeczne etykietki dewianta). Robert Merton dewiację uważał za naturalną reakcję jednostek na sytuacje, w jakich się znajdują. Wyróżniał pięć takich możliwych reakcji na napięcie między społecznie wdrożonymi wartościami a brakiem środków do ich realizacji:
1. Konformiści uznają zarówno ogólnie przyjęte wartości, jak i konwencjonalne środki ich realizacji, bez względu na to, czy udaje im się osiągnąć sukces. Do tej kategorii należy większa część populacji.
2. Innowatorzy również uznają społecznie przyjęte wartości, ale dla ich realizacji sięgają po nieprawomocne lub nielegalne środki. Przykładem tego typu są bogadzący się nielegalną droga przestępcy.
3. Rytualiści stosują się do przyjętych społecznie norm, chociaż stracili z pola widzenia stojące za nimi wartości. Rytualiści przestrzegają reguł dla samego ich przestrzegania, kompulsywnie, nie wiążąc z tym żadnego celu. Są to na przykład ludzie, którzy poświęcają się nieciekawym zawodom, chociaż nie maja w nich szansy na zrobienie kariery i są słabo wynagradzani.
4. Wycofani całkowicie odrzucają perspektywę konkurencyjności, tym samym odrzucając zarówno dominujące wartości, jak i przyjęte środki ich realizacji. Takie jednostki z reguły znajdują swoje miejsca poza społeczeństwem. Przykładem mogą być członkowie samowystarczalnej komuny.
5. Buntownicy odrzucają zarówno istniejące wartości, jak środki, ale czynnie dążą do wprowadzenia na ich miejsce nowych i rekonstrukcji systemu społecznego. Do tej kategorii należą członkowie radykalnych ugrupowań politycznych.
Biorąc pod uwagę stopień akceptacji reguł działania społecznego wyróżniono trzy dodatkowe typy dewiacji:
1. Nonkonformizm jest to odporność jednostki na naciski i wpływy grupy. Przedkładanie własnego odmiennego zdania nad opiniami przeważającymi w otoczeniu i odrzucenie potrzeby poddawania się woli innych ludzi. Skrajną, demonstracyjną formą nonkonformizmu jest antykonformizm.
2. Negatywizm jest to tendencja do zachowania niezgodnego z oczekiwaniami otoczenia, pojawiająca się już w wieku przedszkolnym, kiedy dziecko ?sprawdza swoje siły? i często używa słowa ?nie?, ale w szczególnie wyraźnie w okresie dojrzewania, kiedy jest wyrazem
niezadowolenia z kontroli ze strony rodziców i nauczycieli. Negatywizm dzieli się na czynny i bierny.
3. Oportunizm - postawa moralna człowieka kierującego się w swym postępowaniu nie powszechnie przyjętymi zasadami, lecz tym, co w danej sytuacji jest dla niego korzystne.
Jest kilka rodzajów teorii dewiacji, które akceptują społeczny i kulturowy kontekst tego zagadnienia. Wyróżniamy:
1.Teorie funkcjonalistyczne, które wynikają z napięć strukturalnych i braku społecznych mechanizmów moralnej regulacji zachowań. Jeżeli jednostki i grupy społeczne nie mają szans na realizację swoich aspiracji za pomocą dostępnych środków u niektórych z nich ta rozbieżność między pragnieniem a spełnieniem przerodzi się w motywację dewiacyjną.
2.Teorie interakcjonistyczne opisują dewiację jako wybór społeczeństwa. Odrzucają istnienie typów działania, które byłoby dewiacyjne samo przez się. Interakcjonaliści stawiają sobie pytanie: co sprawia, że dane zachowanie zostaje uznane za dewiacyjne i dlatego te a nie inne grupy społeczne otrzymują etykietę dewiantów.
Pojmowanie dewiacji jako zachowań społecznych odbiegających od tego, co uważane jest
za normalne w danym społeczeństwie czy danej sytuacji społecznej pozostawia otwarte co najmniej cztery pytania. Poszczególne teorie dewiacji różnią się od siebie tym, które z tych pytań obejmują i jakich na nie udzielają odpowiedzi.
- Jedno z nich dotyczy tego, czy mianem dewiacji należy obejmować tylko
te zachowania i cechy ludzi, nad którymi maja oni kontrolę, czy też wszystkie odbiegające od uznawanych za normalne. Więc czy jest dewiacja nadmierna tusza, karłowatość, chroniczna choroba itp.
- Każda zbiorowość społeczna ma zarówno łotrów, łajdaków jak świętych
i bohaterów. Zachowania jednych i drugich odbiegają od tego co jest normą. Czy wiec wszystkie są dewiacją? Czy istnieje dewiacja pozytywna? Sprawę dodatkowo komplikuje fakt, że wiele zachowań przekraczających normy w kierunku pozytywnym spotyka się
z negatywną reakcją otoczenia.
- Trzecie pytanie dotyczy tego, kto określa, co jest normą, a co zachowaniem normę tę naruszającym. W niewielkich spójnych zbiorowościach o jednolitym systemie wartości
i wzorców zachowań rzecz przedstawia się stosunkowo prosto. Co jest normą, a co od niej odbiega, jest przez wszystkich postrzegane podobnie. Inaczej jest w zbiorowościach
w których krzyżują się najrozmaitsze wpływy kulturowe i wzory zachowań. Co decyduje, że zachowania zgodne z normami jednego systemu kulturowego postrzegane są jako normalne, zgodne zaś z normami innego ? jako dewiacje?
- Czwarte pytanie: jak przebiegają granice tolerancji w danej zbiorowości i kto
je określa. Wiadomo bowiem że nie każde pogwałcenie norm budzi takie same reakcje. Powszechnie uważa się że małe odchylenia od norm bądź odchylenia od norm uważanych za nieważne nie mają żadnych konsekwencji lub jedynie niewielkie. Lecz co decyduje, że jedne normy uważane są w danej zbiorowości za ważne, a inne za błahe? Poszczególne typy zbiorowości różnią się zakresem tego co uważane jest za błahe odstępstwo od normy, a tym samym stopniem tolerancji wobec inności. Margines inności pozostawiony jednostce przez grupę jest stosunkowo niewielki w grupach małych, spoistych, jednorodnych. W grupach wielkich wewnętrznie, wewnętrznie zróżnicowanych, margines tolerancji jest odpowiednio szerszy.
Wszystko to pokazuje, w jak wielkiej mierze to, czy zachowanie jest akceptowane jako normalne, czy potępiane jako dewiacja negatywna zależy od kontekstu społecznego.
Literatura:
1.Berger P., Zaproszenie do socjologii, Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1997r.
2.Szacka B., Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2003r.
3.Encyklopedia Socjologii
4.Giddens A., Socjologia, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2004r.