Cechy charakterystyczne języka w epoce Romantyzmu.

Każdy kierunek literacki kształtuje własne formy językowe wyrazu, odmienne od zastanych konwencji stylistycznych, a czasem im przeciwstawne. Na ogół te nietradycyjne sposoby operowania słowem ściągają na nowatorów zarzut dziwactwa i niezrozumiałości ze strony części krytyków i czytelników nawykłych do dawnego stylu. Nigdy jednak spór między reformatorami nie przybrał form tak skrajnych, jak na przełomie epoki klasycyzmu i romantyzmu.
Kształt językowy młodzieńczych zwłaszcza utworów Mickiewicza był istotnie odległy od tego, co klasycy uznawali za wzór ‘dobrego smaku i rozsądku’. Ich ideałem była jasność i wytworność tekstu. Nie miały wstępu do poezji słowa rzadkie, dawne, indywidualne, a nade wszystko prozaizmy – wyrazy codziennego obiegu.
Rygorystyczne kanony dobrego smaku, które coraz bardziej zacieśniały sferę wyrazów godnych użycia w poezji, a jednocześnie odrzucały wszelkie innowacje słowne – wiodły do szablonowości środków wyrazu, do schematyzmu i skostnienia języka dzieł literackich. Bunt romantyków był więc walką o swobodę twórczą w zakresie kształtowania formy słownej wypowiedzi poetyckiej, o prawo do jej bogacenia elementami bliskimi czytelnikom, choć przez surowych krytyków uważanych za niskie i podłe.
Hasła twórców romantycznych miały podłoże zarówno społeczne jak i artystyczne.. Słownictwo klasyków odwoływało się do wąskiej grupy społecznej – arystokracji i elity intelektualnej, a więc do polszczyzny sztucznej i jednocześnie nie wolnej od wpływów obcych. Tymczasem ubożenie drobnej szlachty i jej migracja do miast, rozwój mieszczaństwa i wzrost oświaty ukształtowały nowy typ czytelnika, który szukał w dziełach literackich odzwierciedlenia własnej praktyki i tradycji językowej.

Ogólnie zatem przeobrażenia stylu artystycznego epoki romantyzmu przybrały formę :
- bardzo rozległego wyzyskania pierwiastków mowy codziennej obiegowej, napływu wyrazów dosadnych, regionalnych do tekstów poetyckich
- nawiązania do wzorów języka twórczości ludowej
- zyskiwanie elementów rzadkich, przestarzałych, dawnych
- wyrazy orientalne, indywidualizacja języka bohaterów
- tworzenie neologizmów, mistrzowskie operowanie obrazowanymi środkami języka

Arcydziełem prostoty i naturalności języka jest tekst ‘Pana Tadeusza’, obfitujący w wyrazy i frazeologizmy potoczne, familiarne, o intensywnym nacechowaniu uczuciowym : puścić kogo w taniec jak niedźwiadka na kiju, skłócić się do zębów, tkać palce między drzwi. Z codziennego języka przeniknęły do tekstu Pana Tadeusza liczne regionalizmy kresowe (grabliska-grabie, chołodziec-zupa chłodnik) oraz wyrazy środowiskowe : słownictwo myśliwskie w epopei [kita,skoki] czy rybackie w balladzie Świteź [skrzydła sieci, pławki].
Zauważamy także współistnienie tradycyjnych elementów poetyckich z nowymi środkami, często w tym samym wierszu a nawet w jednej frazie np. ‘lica twoje, oczki twoje’ w Romantyczności. Sprzeczność tę wykorzystywał w swoich tekstach często Słowacki, jeden z jego bohaterów mówi – ‘duchowi memu dała w pysk i poszła.’ Zjawisko to nazywamy niejednorodnością stylistyczna, która jest jedną z bardziej charakterystycznych zasad organizacji tekstu poetyckiego w epoce romantyzmu.

Tendencja do odświeżania języka poezji wyraziła się też w stylizacji ludowej. Dialektyzmów w utworach romantyków było jednak mało. U Mickiewicza skupiają się one głównie w balladach – sina woda znaczy niebieska, ziołka to kwiatki, a dosiewki to uroczystość wiejska. Częściej poeta nadawał utworowi tylko ogólny ton ludowy poprzez użycie słów i obrazów, wprowadzenie powtórzeń, wyrazów zdrobniałych tj. kamuszki czy koraliki w balladzie Rybka czy też refrenów znamiennych dla autentycznych tekstów folkloru wiejskiego – maliny-dziewczny, wianka-kochanka w balladzie Świteź.

Cechą tekstów było też tworzenie aury orientalnej poprzez zapożyczenia wyrazowe, sposób obrazowania np. ujęcie lasu jako modlącego się muzułmanina, określenia kobiet – róże edeńskie czy perełki wschodu, kunsztowne peryfrazy – np. słońce nazwane lampą światów czy księżyc – srebrnym królem nocy, metafory odwołujące się do realiów miejscowych – turban chmur czy perłowe łzy fontanny oraz poprzez symbolikę poetycką – ptak-góra, skrzydła ciszy.

Także archaizacja przejawia się mniej w warstwie słownej a bardziej w podniosłości i dostojeństwie stylu, w nazwach historycznych, w uzyskiwaniu dawnej składni. Archaizacja pełni w tekstach romantycznych różne funkcje : odtwarza, jak w ‘Świtezi’ koloryt zmierzchłych epok, uwzniośla utwory stylizowane na modlitwy, odgrywa rolę środka komizmu językowego [jak w scenie XII PT w jadłospisie autor zabawnie pomieszał dawne, egzotycznie brzmiące nazwy potraw].

Poeta wprowadza też na skalę nieznaną wcześniejszym epoką literackim indywidualizację języka bohaterów w ‘Panie Tadeuszu’. Uderza tez wyrazistość cech słownych charakteryzujących mowę poszczególnych postaci, chociażby wyszukane. Uczone wywody Buchmana – Preopinanci moi w swych głosach wymownych dotknęli wszystkich punktów stanowczych i głownych.

Natomiast nowe struktury słowotwórcze nie są w utworach romantycznych zjawiskiem częstym. Brak ich u Mickiewicza , rzadziej pojawiają się u Norwida. Poeci tworząc je niemal nie wykraczają poza zwyczaje słowotwórcze epoki, tworzą formacje typowe. Indywidualne nowatorstwo słowne romantyków polega głównie na niezwykłym, zrywającym z tradycją zespalaniu wyrazów w związki. Wprowadzona została też dynamizacja opisu, subtelne operowanie barwą i światłem oraz ogromny stopień wyrazistości obrazu poetyckiego.