Starożytnosc

Epika-świat przedstawiony przez autora poprzez opowiadanie i opis (epopeja, nowela, opowiadanie, powieść)
Liryka-świat osobistych doznań „ja” lirycznego (monolog)(elegia, tren, oda, pieśń, hymn, erotyk, sonet)
Dramat-bohaterowie prezentują się sami poprzez swoje działanie (dialog i monolog)(tragedia, komedia, dramat właściwy)
Klasycyzm-prąd kulturowy powstał w starożytności, którego wzorce obowiązywały w kulturze europejskiej do końca XVIII
Klasyka-dzieła literackie utrwalone jako wzorcowe przez tradycję, początki literatury greckiej Homer „Iliada” i „Odyseja”
Ateny głównym ośrodkiem literatury helleńskiej, podział literatury greckiej na okresy: *wiek epiki – VIII pne, *wiek liryki – VIII-VII pne, *wiek dramatu – V pne, *wiek epigramatu – III pne
Przedstawiciele rzymskiej kultury antycznej: Horacy, Owidiusz, Wergiliusz, Seneka, Marek Aureliusz
Mit jest opowieścią o stałej warstwie fabularnej, pełni funkcje poznawcze i światopoglądowe. Mity podejmowały próby wyjaśniania zagadnień powstania świata i człowieka, ingerencji bogów w losy ludzkie oraz niepokojących trudnych do wytłumaczenia zjawisk przyrody. Mity powstały poza historią i poza realnymi doświadczeniami. Dzielimy je na:
a) teogoniczne – poświęcone bogom i bóstwom
b) kosmogeniczne – mówiące o powstaniu świata i zjawiskach występujących w przyrodzie
c) antropogeniczne – przedstawiające historię głośnych rodów, które odegrały znaczącą rolę w starożytnym świecie
Opowieść mityczna nie jest wyrażona wprost, ważną rolę odgrywa tu metafora, alegoria i symbol. Świat wierzeń greckich cechował politeizm (wielobóstwo) i antropocentyzm (podobieństwo bogów do ludzi)
Pojęcie prometeizmu. Należy je rozumieć jako poświęcenie dla idei, jako postępowanie jednostki mające na celu dobro całej zbiorowości lub dobro ludzkości, a także jako wyraz buntu przeciwko potęgom wyższym i normom krępującym wolność ducha.
Uranos (niebo) Gaja (ziemia) Prometeusz – stworzył człowieka (tytan), Epimeteusz – jego brat Syzyf – założyciel i król Koryntu. Herakles (nadludzka siła) Hades, Ares, Hermes, Zeus, Hera, Afrodyta, Minos – król Krety, Posejdon
Wergiliusz – Eneida – patriotyzm, heroizm, męstwo
Horacy – mądre refleksje (satyry i listy poetyckie)
Epopeja – epos powstała w starożytności, greckim twórcą był Homer, a rzymskim Wergiliusz. Trwała do 17 wieku, a potem zastąpiła ją powieść.
- rozbudowany utwór wierszowany przedstawiający dzieje mityczne, legendarne lub historyczne bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej
- plan pierwszy stanowi fabuła
- narrator ujawnia się w inwokacji
- epicki dystans
- styl epopei jest podniosły, dostosowany do heroicznych czynów bohaterów, obfituje w realistyczne drobiazgowe opisy ważnych przedmiotów i sytuacji
- o wyniku końcowym akcji decydowało przeznaczenie (Mojra) któremu podlegali zarówno ludzie jak i bogowie
Iliada – (Homer) powstała na przełomie IX i VIII w. pne. Podzielona na 24 księgi opowiada historię 40 dni dziesiątego roku oblężenia Troi przez Greków
Syn króla Troi – Parys - Król Troi – Priam - Menelaus – Sparta - Helena – żona Menelausa - Odyseusz = koń trojański, zwycięstwo Greków
Odyseja – I połowa VIII pne Jej bohaterem jest Odyseusz, król wyspy Itaki, uczestnik wyprawy pod Troję, jeden z najdzielniejszych wodzów greckich. Prześladowany przez boga Posejdona błąkał się 10 lat po morzu, doznał wielu przygód, stracił wszystkich towarzyszy, dzięki opiece bogini Pallas Atenę powrócił do rodzinnej Itaki, gdzie oczekiwała go żona Penelopa i syn Telemach
Antygona – Sofokles – Kreon – król Teb, stryj Antygony, Polinejkesa, Ismeny, Eteoklesa, Jego żona Eurydyka, syn Hajmon
Tragedia klasyczna
1. Klasyczne trzy jedności – miejsca, czasu ,akcji
2. Klasyczna budowa akcji – prolog , zawężanie akcji, akcja właściwa a) perypetie b) punkt kulminacyjny – rozwiązanie akcji
3. Akcja typu konfliktowego – akcja opiera się na konflikcie nie rozwiązanym prowadzącym do tragicznego zakończenia
4. Występowanie chóru w roli informatora, w roli komentatora wydarzeń
5. Kreacja bohatera – wysoki status społeczny
Tyrteusz – liryka patriotyczna Safona – poetka miłość
Anakreont – piewca wina Symonides – pieśni chóralne
Gatunki poezji lirycznej
- hymn – pieśń pochwalna
- prozoelion – procesyjna
- pean – okrzyk na cześć Apollina
- dytyramb – okrzyk na cześć Dionizosa
- epinikon – pochwalna na cześć igrzysk sportowych
- skalion – pieśń biesiadna
- eratikon – miłosna
- epithalamon – weselna
- tren – żałobna
Filozofia – Nauka wyjaśniająca pogląd na świat
Filozofia starożytna zajmowała się określeniem istoty piękna w literaturze oraz zasad i konwencji w niej panujących. Arystoteles twórca petyki klasycznej czyli zbioru reguł i zasad teoretyczno-literackich. Za literaturę piękną uważał lirykę, tragedię, epopeję. Stworzył zasady i normy których przestrzegać mieli pisarze aż do XIX w. Jego poetykę nazywa się normatywną
Stoicyzm – zapoczątkowany przez Zenona z Kition (dobro to cnota), ideał – mędrzec ( Seneka, Marek Aureliusz)
Epikureizm – Epikur – dążenie do szczęścia
Hedonizm – użycie życia
Biblia
Każda religia starała się wyjaśnić swoim wiernym nie zrozumiałe dla niego sprawy, wychowywać swych wyznawców. Biblia jest jedną z tych ksiąg, daje nam obraz dawnych kultur, jest skarbnicą myśli ludzkiej, na jej podstawie poznajemy dążenia ludzi do poznania prawdy, doskonalenia moralnego i tworzenie coraz doskonalszych form życia społecznego. Biblia z greckiego znaczy Księgi. Biblia powstała w ciągu XIII w. pne, najstarszym utworem jest Stary Testament. Nowy Testament – najnowsza część Biblii powstał x I w ne (od 51 do 86 r). Biblia jest utworem trójjęzycznym. Stary Testament pisany był po hebrajsku, niektóre po aramejsku, grecku. Teksty Nowego Testamentu w języku greckim z wyjątkiem Ewangelii Św. Mateusza napisanej prawdopodobnie po aramejsku. Biblia jest napisana przez wielu autorów, najpierw były to tylko komentarze, potem każdy z nich dopowiadał dzieje i w ten sposób powstała Biblia pisana ręką wielu ludzi. Teksty prawne pisał Mojżesz, mądrościowe – Salomon, hymny i psalmy – Dawid. W Nowym Testamencie są Ewangelie, które są dziełem czterech apostołów: Mateusza, Marka, Łukasza, Jana. Biblia zawiera też dzieje apostolskie i Apokalipsę Św. Jana. Najdawniejszym tłumaczeniem Starego Testamentu jest Septhaginta (tłumaczenie 75). Przekładu całej Biblii na język łaciński dokonał w IV w. pne Św. Hieronim. Przekład ten został uznany i nazwany Wulgatą. Najważniejsze przekłady Biblii to katolickie: Biblia Królowej Zofii (XV w.), Biblia Leopolity (1561), Biblia Jakuba Wujka (1593). Innowiercze: Biblia brzeska (1563), Biblia nieśmicka (1572), Biblia gdańska (luteranie 1632). Siódmy przekład Biblii ukazał się dopiero po 333 latach w postaci Biblii Tysiąclecia (1965) tłumaczonej z języka oryginalnego. W Polsce pierwsze tłumaczenie dotyczyło przekładu Psałterza i nosiło ono nazwę Psałterza Floriańskiego. Drugie tłumaczenie to Psałterz Puławski. Następny przekład nosi nazwę Biblii Królowej Zofii zwanej inaczej Szaroszpatacką. W okresie Renesansu do rozpowszechnienia Biblii przyczyniła się reformacja. Protestanci wprowadzili Liturgię Słowa czyli czytanie Ewangelii, śpiewanie psalmów po których następowało kazanie Pastora. Wprowadzili oni również interpretację poszczególnych Ewangelii. Po wynalezieniu druku najpierw wydano Psałterze, pierwszy przekład ukazał się w 1532r w drukarni Hieronima Wietona. Pierwszy przekład Ewangelii – 1551r. , Nowy Testament- 1556r. w drukarni Szarffenbergera. Przekłady całości Biblii dokonał Jakub Wujek (katolicki przekład w 1599 r.)
Stary Testament
W jego skład wchodzą: pięcioksiąg mojżeszowy: Księgi Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa
-Księgi Historyczne
-Księgi Mądrościowe
-Księgi Prorockie
Księga rodzaju daje obraz stworzenia świata i człowieka. Oto jej zasadnicze zręby myślowe:
a) monoteizm – biblijny przekaz ukazuje jedynego Boga stwarzającego świat i człowieka. W tekście nie ma śladu dualizmu ani politeizmu
b) stworzenie z niczego – Bóg stworzył świat z nicości, a wszystko co istnieje zawdzięcza jemu swój byt
c) pierwotna dobroć stworzeń – każde stworzenie jest dobre, z czego wysuwa się wniosek, że zło fizyczne i moralne istniejące we współczesnym świecie nie pochodzi od Boga
d) godność człowieka- człowiek jest najdoskonalszym stworzeniem Bożym, ukształtowanym na Jego obraz i podobieństwo
e) cel życia człowieka – panować nad przyrodą rozmnażając się, być posłusznym Bogu
Pouczenia Księgi Hioba
a) Bóg także sprawiedliwych doświadcza cierpieniem
b) Cierpienie ma walory wychowawcze
c) Człowiek winien raczej czcić tajemnicze plany Opatrzności niż je badać
d) Bóg ostatecznie otoczy opieką każdego sprawiedliwego
Psalmy
Na tekst Biblii składają się psalmy. Cały ich zbiór wynosi 150 utworów. W psalmie z przekładu Psałterza Puławskiego pochodzącego z XV w. oraz przekładu Czesława Miłosza opisane są liczne wskazówki i przykazania według których powinien żyć każdy człowiek aby po śmierci dostać się do Królestwa Niebieskiego. Psalm 8 jest utworem pochwalnym. Czci on bowiem Boga Ojca, który swoim dziełem dał życie i piękno. Ponadto Bóg wysławiony jest za to, że stworzył człowieka na kształt własny i podobieństwo, który z Jego rozkazu miał panować nad zwierzętami oraz wszelkim życiem istniejącym na Ziemi. W psalmie 45 przekładu Leopolda Staffa przedstawione są narodziny i życie Jezusa Chrystusa, który jest zbawicielem, królem narodu. To on walczy ze złem oraz nawraca i nakłania do wyznania wiary w Boga, swego ojca. Psalm 129 ukazuje prośby i wołania ludzi zanoszone do Boga. Nadzieja na poprawę życia pokładana jest w Bogu, który widząc ich cierpliwość i bojaźń prośby wkrótce spełni. Psalmy są zwierciadłem pobożności ludu Bożego. Obejmują one całokształt zbawczego planu Bożego do stworzenia świata przez wzloty i upadki człowieka w jego dążeniu ku Bogu, aż do czasów pełni Chrystusowej i wielkiej przemiany. Ta ostatnia cecha stanowi bezpośrednio przejście między społecznością dawną a nową zmierzającą ku pełnej realizacji planów Bożych.
Przypowieść
Przypowieść pochodzi od greckiego słowa parabola co znaczy zestawienie obok siebie. Parabola jako gatunek znana była w starożytności greckiej i rzymskiej, a uprawiał ją Arystoteles i Sokrates. Istotą przypowieści biblijnej jest porównanie dwóch składników – pierwszy z nich jest obrazem wziętym z życia codziennego, drugi ma charakter abstrakcyjnego pojęcia. Przypowieść ma więc charakter alegoryczny i symboliczny. Przypowieść ewangelijna to opowiadanie zmyślone oparte na podobieństwie lecz w zasadniczych rysach prawdopodobne, które ma na celu wyświetlenie w stopniu dostępnym dla człowieka tajemnic królestwa Bożego, jego istoty, wymagań stawianych człowiekowi. Cechy charakterystyczne przypowieści ewangelijnej:
- jest ona opowiadaniem prawdopodobnym ale nie jest bajką
- przypowieść nie jest mitem
- przypowieść opiera się na porównaniu.
Współczesny podział przypowieści jako gatunku literackiego:
- rozwinięte porównanie
- rozwinięte symbole alegoria
- przykłady przypowieściowe
Wpływ Biblii na literaturę
Wpływ Biblii na piśmiennictwo polskie wynikał z jego ścisłych związków z chrześcijańską kulturą europejską. Pismo Święte w różnorodny sposób oddziaływało na literaturę. Przede wszystkim było ono źródłem tematów występujących w piśmie parafraz (wolnego przykładu), przekształcenia lub aktualizacji. Biblia była skarbnicą fabuł literackich. Jest źródłem postaci i sytuacji. Bardzo wiele gatunków literackich wyrosło z Biblii np.:
- treny, psalmy, pieśni, przypowieści, proroctwa, apokalipsa (wizja ostatecznego sądu i końca świata).
W Średniowieczu Biblia oddziaływała na kazania i pieśni. Z Biblii też czerpano tematy do dramatów średniowiecznych zwanych misteriami. Pieśni Maryjne poświęcone Matce Boskiej mają też swój rodowód biblijny. Wpływ Biblii widać w utworze pt: ”Żywot pana Jezu Krysta” oraz w „Żołtarz Jezusów”. Autorem pierwszego jest Baltazar Opeć, a drugiego utworu Ładysław z Gżelniowa. W okresie Renesansu najpełniejszy wpływ Biblii widać w „Psałterzu Dawidów” Jana Kochanowskiego oraz w „Misteriach” takich jak „Historia o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim”. Autorem utworu jest Mikołaj z Wilkowiecka. W okresie Baroku wybitni poeci parafrazują psalmy. Są to: Mikołaj Sęp-Szarzyński, Maciej-Kazimierz Sargiewski, Wacław Potocki, a najwybitniejszym osiągnięciem w tej dziedzinie jest ”Psalmodia Polska” Wespazjana Kochowskiego. Oświecenie spojrzało na Biblię bardziej rozumowo w wyniku propagowanego deizmu i ateizmu. Rzadziej sięgano po Biblię: Deizm: Bóg stworzył świat i na tym skończyła się jego rola. Ateizm – materialistyczny pogląd na świat tzn. nie było Boga, świat powstał z materii. Dopiero w okresie sentymentalizmu oraz po utracie niepodległości przez Polskę bardzo częstym motywem staną się opłakiwania ojczyzny na wzór proroków np.: psalm „Nad rzekami Babilonu”. W okresie Romantyzmu zwłaszcza po upadku powstania listopadowego wzrasta zainteresowanie Biblią. W literaturze patriotycznej widoczny jest wpływ mesjanizmu. W okresie Romantyzmu wytworzy się pogląd przypisujący Polsce rolę Mesjasza, wybawiciela uciemiężonych narodów Europy. Wraca się do motywów biblijnych, proroków: Jeremiasza i Daniela oraz biblijnych wodzów: Mojżesza, Dawida. Wpływy te są widoczne w „Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego” Adama Mickiewicza „Dziady cz. III”, „Anhelli” J. Słowackiego, „Nieboska komedia” Zygmunta Krasińskiego. Również twórczość Norwida rozwija się pod wpływem Biblii (obfitość cytatów, aluzji biblijnych). Pozytywizm oddala się od Biblii, choć jej wpływy widać np.: w twórczości Marii Konopnickiej. W modernizmie sięganie do Biblii staje się przejawem religijności twórcy bądź też artystycznej mody. Szczególnym zainteresowaniem w modernizmie cieszą się postacie Ewy, Salomei, Magdaleny, Kaina, Judasza. Przekonanie o zmierzchu cywilizowanego świat tworzą moderniści poematy utrzymane w duchu katastroficznym np.: hymny Jana Kasprowicza ujęte w dwa cykle tematyczne pt: „Ginącemu światu”, „Salwe Regina”. W literaturze współczesnej widoczne są dwa nurty. Pierwszy nawiązuje do poezji prorockiej i wzywa do heroicznego życia opartego na wierze. Poeci z tego kręgu aktualizują motywy starotestamentowe – Słonimski, Brandstaetter. Nurt drugi stanowi biblijna proza o tematyce starotestamentowej.
Ś r e d n i o w i e c z e
Terminem tym określa się epokę historii i kultury europejskiej między czasami starożytnymi a nowożytnymi. Początek Średniowiecza wiąże się z 476 e. ne tj. z upadkiem Cesarstwa Zachodnio-Rzymskiego, schyłek zaś z wydarzeniami historycznymi XVw. (1453r. tj. upadkiem Cesarstwa Bizantyjskiego oraz 1492 – odkryciem Ameryki. Ówczesna feudalna Europa tworzyła swoistą jedność, wspólnotę spojoną religią chrześcijańską i nadrzędną władzą kościoła, reprezentującego powszechną, łacińską, ponadczasową kulturę. Wszyscy władcy europejscy z wyjątkiem cesarzy niemieckich, podporządkowali się papieżowi i uznali hegemonię kościoła. Powszechnie panował światopogląd religijny, który kształtował myślenie, odczuwanie, postępowanie i twórczość ludzką. Epoka średniowiecza charakteryzuje się jeszcze walką między cesarstwem a papiestwem (korona i tiara), jak również wewnątrz państw obserwuje się walkę między władzą świecką i duchowną o prymat w państwie (miecz i krzyż). Kościół katolicki położył wielkie zasługi dla rozwoju kultury nauki, oświaty, literatury. Duchowni byli wówczas prawie jedynymi wykształconymi ludźmi. Znali łacinę, która była językiem liturgii kościelnej i językiem literatów, dyplomatów. Kościół stworzył literaturę. Należały do niej opowiadania: legendy z życia świętych, opowiadania i legendy o życiu rodzinnym świętych, pieśni religijne związane ze świętami kościelnymi wśród których na uwagę zasługują poświęcone Matce Bożej, zwane maryjnymi oraz dogmaty religijne czyli misterium i moralitet. Pierwszy z nich wystawiany był w kościołach z okazji Świąt Bożego Narodzenia lub Męki Pańskiej. Drugi posiadał pewne elementy świeckie i stanowił historię walki złych i dobrych duchów o duszę człowieka. Znaczną rolę w formowaniu ówczesnego światopoglądu odegrały poglądy Św. Augustyna, Św. Tomasza z Akwinu
Św. Augustyn
Twierdził, że celem człowieka jest poznanie Boga i swojej duszy, a ponieważ dusza jest obrazem Boga i nosi w sobie Jego idee, poznanie prawdy i Boga może dokonywać się we wnętrzu człowieka. Człowiek może znaleźć prawdziwe szczęście jedynie w Bogu i On decyduje, komu dane będzie szczęście. Poznanie duszy i Bożej ekonomii, zdobycie owej łaski może ułatwić Kościół. Miernikiem wielkości człowieka są jego wartości wewnętrzne.
Św. Tomasz z Akwinu
Twierdził, że ważne jest doskonalenie wewnętrzne, hamowanie pożądań, zwłaszcza cielesnych. Człowiek przestrzegający norm etyki, prawa i sprawiedliwości jest nie tylko dobrym chrześcijaninem ale i wartościową jednostką w społeczeństwie.
Scholastyka – nauka zwana filozofią szkolną oparta na twierdzeniach przyjętych z góry tzw. apriorycznych, których głównym autorytetem jest Biblia oraz filozofia Arystotelesa
Franciszkanizm – Św. Franciszek z Asyżu. Postawa pokory wobec Boga, miłosierdzia, wobec bliźniego, wyzbywa się wielkich materialnych dążeń na cześć ubóstwa. Postawę tę cechowało umiłowanie życia i uznanie śmierci jako ostatecznego etapu ziemskiej wędrówki człowieka.
Księga średniowieczna pisana była przez skryberów lub skryptorów. Była to praca benedyktyńska. Początkowo papirus, potem pergamin, papier. Pismo gotyckie. Stronnice bogato zdobione miniaturami i inicjałami. Literatura średniowieczna była najczęściej anonimowa.
Piśmiennictwo kościelno-religijne to
- Bulla papieża Innocentego, nazwana przez Brucknera „Złotą Bullą” z roku 1136 zawierała 410 nazw miejscowości polskich
- Księga Henrykowska – 1270 (daj ać ja pobruszę a ty poczywaj – zdanie polskie)
- Kazanie Świętokrzyskie XIII
- Kazanie Gnieźnieńskie XIV
- Psałterz floriański XIV
- Psałterz puławski XVI
- Biblia Królowej Zofii XVI
- Bogurodzica – najstarsza pieśń religijna – XIII
Bogurodzica – najstarsza pieśń religijna, jej dwustrofowy przekaz opatrzony był nutami, zachował się w odpisie z 1407r. Czas powstania utworu jest sporny, najczęściej przyjmuje się I poł. XIIIw. Do dwu najdawniejszych strof przybudowano z czasem dalsze, aż do 22. Pisemny druk Bogurodzicy – 1506. Kompozycja utworu – wezwania i prośby modlitewne i jego intelektualny charakter przypomina porządek naukowy godzący prawa wiary i rozumu. W pieśni stosowane są rymy wewnętrzne i krańcowe. W pieśni głównym tematem są pieśni zanoszone do Boga, by zmiłował się nad losem ludzi cierpiących, którzy potrzebują pomocy. Pieśń śpiewano podczas wielkich bitew (Grunwald, Warmia). Pieśń dodawała otuchy.
Literatura średniowiecza charakteryzowała się dydaktycyzmem czyli pouczeniem ludzi, np.: „Legenda o św. Aleksym” (dotarła do nas w XVw.) Ideałem tej legendy jest świętość. Autorstwo jest nieznane (prawdopodobnie ktoś z kręgów Kościoła). Powstała w Syrii, do Europy dotarła w X w. a do Polski w XV w. Jest przykładem literatury hagiograficznej czyli żywotopisarstwa świętych, zawiera wzór osobowy zalecany przez Kościół do naśladowania. Aleksy, syn rzymskiego patrycjusza rozdaje swój majątek biedakom, odrzuca szczęście rodzinne, opuszcza dom rodzinny, żyje w biedzie, poświęca się modlitwie i religijnej kontemplacji. Nie uznając rozgłosu ucieka z miejsca pobytu by żyć w skromności i zapomnieniu. Po 17 latach wraca jednak nie rozpoznany przez nikogo, pędzi żywot żebraka. Przed śmiercią spisuje żywot, po śmierci kanonizowany – pokorny, umartwiał się, dbał o zbawienie duszy, wielkoduszny, szczodry. Aleksy uznany za świętego był typem ascety średniowiecznego, który rezygnuje z życiowych przyjemności by żyć w surowej dyscyplinie i w zgodzie z Bogiem. Asceza prowadziła ku bożej chwale i zbawieniu wiecznemu.
Rycerz – feudałowie świeccy i duchowni oddali ziemię w dzierżawę chłopom i mieszczanom, sami przywdziewali zbroję by brać udział w turniejach i wyprawach wojennych. Walczyli w obronie swojego honoru, religii chrześcijańskiej, swego władcy. W Średniowieczu wytworzył się kult idealnego rycerza, którego propagowała epika rycerska, w Anglii np.: „O królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu”. W Hiszpanii sławiono czyny Cyda, w Niemczech opowieści o Nibelungach strzegących skarbów nadreńskich, w Rosji dzieło „Słowo o wyprawie pułku Igora”, Polacy nie mieli dzieła, ale mieli za to rycerza Zawiszę Czarnego. Spośród wszystkich opowieści rycerskich najsławniejsza była „Pieśń o Rolandzie”. Powstała we Francji (autor nieznany). Sławi czyny rycerza, hrabiego Rolanda, który był rycerzem Karola Wielkiego. Całość koncentruje się wokół wojennej wyprawy Karola Wielkiego do Hiszpanii, w trakcie powrotu zostaje zdradziecko napadnięty przez tylną straż, której przewodzi hrabia Roland. Wszyscy ze straży wraz z Rolandem giną. Roland jako rycerz średniowieczny zobowiązany był do przestrzegania zasad rycerskiego kodeksu. Dbał więc o honor rycerski, sławę, dobre imię swego rodu, słowny, walczył w obronie władzy chrześcijańskiej, wierny panu i idei, bronił słabszych, męstwo, odwaga, pogarda śmierci.
Gall Anonim – mnich z Francji. Do Polski przybył z Węgier. Zyskał łaski u Bolesława Krzywoustego (spisał jego dzieje). Jednak w pewnym momencie kroniki urywają się gwałtownie, co wynika chyba z zerwania przyjaznych stosunków. Kronika składa się z 3 części. Pierwsza poświęcona jest panowaniu poprzedników Bolesława Krzywoustego. Dwie pozostałe poświęcone są bohaterskim czynom Bolesława Krzywoustego. Gall Anonim zwrócił uwagę na Bolesława Chrobrego, który doskonale znał się na polityce wewnętrznej państwa. Był dobry, nieustępliwy, pogardzał śmiercią. Uważał na losy państwa. Krzywousty to typowy władca rycerski, doskonały strateg. Zdaniem Galla człowiek idealny to człowiek mający cechy zarówno jednego jak i drugiego króla.
Polska poezja średniowieczna - „O zachowaniu się przy stole” , „Satyra na leniwych chłopów”, „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią” – obraz śmierci, charakter filozoficzno – satyryczny, zastanawianie się nad sensem życia i śmierci oraz krytyka za obżarstwo – mnich, za rozpustę – kobieta.
R e n e s a n s = O d r o d z e n i e
Europa XIV-XVI, Polska XV-XVI. Włochy kolebką Renesansu. Krytyka kościoła katolickiego, zainteresowanie człowiekiem i jego doczesnymi sprawami (antropocentryzm) (teocentryzm – zainteresowanie Bogiem), powrót do wzorców osobowych i kulturowych z epoki antyku, zainteresowanie światem i przyrodą.
Humanizm-to prąd umysłowy, który stawiał w centrum zainteresowań człowieka i jego sprawy. Głosił pochwałę i radość życia, kult człowieka, umiłowanie piękna i przyrody, patriotyzm. Hasłem humanistów stały się słowa rzymskiego poety Terencjusza: jestem człowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi obce. Humanizm był zaprzeczeniem idei średniowiecza, nie interesowało go życie pozagrobowe lecz ziemskie, głosił optymistyczną radość życia, propagując dążenie każdego człowieka do szczęścia. Humanizm podkreślał potęgę ludzkiego rozumu. Termin obecnie używany jest w szerszym znaczeniu i oznacza postawę intelektualną i moralną nawiązującą do ideologii humanizmu renesansowego, wyrażającą się w zainteresowaniu sprawami człowieka. Tak więc wiek XV i XVI stały się epoką zdecydowanego przełomu w życiu ludzkości. Skończyło się Średniowiecze, zaczęły się czasy nowożytne. Cały szereg faktów i zjawisk w dziedzinie kultury przyczynił się do tego. Były to m.in. wielkie odkrycia geograficzne: odkrycie astronoma Kopernika, reformacja – ruch religijny, wynalazek druku dokonany przez Gutenberga, upadek Konstantynopola i emigracja uczonych greckich do Włoch.
Reformacja – ruch religijno – społeczny, który doprowadził do rozbicia jedności religijnej (XVIw.) Powstały wówczas trzy zasadnicze odłamy religijne: luteranizm przeciwstawiający się dogmatom religii katolickiej i praktykom papieża, kalwinizm – uznający, że człowiek jest z góry przeznaczony do zbawienia albo wiecznego potępienia i arianie odrzucający dogmat o Św. Trójcy, przeciwnicy wojen, obrońcy chłopa pańszczyźnianego, zwolennicy kultury narodowej.
Klemens Janicki w elegii „O sobie samym” opisuje własne życie, które zakończyło się częściowym sukcesem (otrzymał wykształcenie). Druga część elegii opowiada o charakterystyce autora. Janicki w swojej twórczości udokumentował postawę humanisty, zachwyconego starożytnością, żądnego sławy, ale też nie pozbawionego patriotycznych uczuć poety.
Mikołaj Rej - nazwano go ojcem literatury polskiej, ponieważ był pierwszym pisarzem , tworzącym wyłącznie po polsku. Pisał dzieła w pełni oryginalne, nie zaś przeróbki obcych tekstów, toteż w utworach jego odbiło się współczesne życie narodu. On pierwszy dowiódł, że literatura może rozwijać się w języku narodowym. Mikołaj Rej był samotnikiem, toteż jego własne utwory, w których porusza aktualne zagadnienia: polityczne, społeczne, religijne, obyczajowe. Rej stał się pisarzem popularnym i cenionym ulubieńcem ostatnich Jagiellonów.
„Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem” wydana w 1543r. to jeden z najwybitniejszych utworów Reja. Jest to satyra na szlachtę napisana w formie dialogu. Utwór jest ostrym atakiem na wszelkie przeżytki feudalizmu w polskim życiu zbiorowym. Rej atakuje również politykę starego króla, który wciąż usiłuje bagatelizować żądania mas szlacheckich. Jednocześnie nie szczędzi samej szlachty krytykując niedowład sądownictwa, panujące w sądach przekupstwo, złą organizację wojskową, nieudolność władzy ustawodawczej, wadliwą gospodarkę finansową państwa, życie ponad stan, prywatę, pijaństwo. Słowa krytyki stanu szlacheckiego zawarte są w wypowiedziach Wójta i Plebana. Niepokój autora budzi sytuacja w polskim sejmie, gdzie brak jednomyślności, każdy z posłów myśli o prywatnych interesach. Duchowieństwu wytyka próżniactwo, chciwość, zaniedbywanie obowiązków duszpasterskich, bezwzględność w ściąganiu ofiar i opłat. Krytykując uprzywilejowane warstwy społeczeństwa Rej dał wyraz swemu współczuciu dla upośledzonego i i uciskanego chłopa. Rej jest pierwszym w historii literatury, który wprowadził do dzieła literackiego mowę potoczną, przełamując w ten sposób sztywny schemat średniowieczny. Nie ulega wątpliwości, że za Panem, Wójtem i Plebanem stoi sam Rej - znakomity obserwator, realista i humorysta, śmiejący się ze wszystkiego co mu się w życiu ludzkim nie podoba, co uważa za szkodliwe.
„Żywot człowieka poczciwego” Autor przedstawia w dziele życie polskiego szlachcica dzieląc je na trzy zasadnicze okresy dzieciństwa: młodość, wiek dojrzały, starość. Dzieło ma charakter dydaktyczny, autor przedstawił obraz idealnego szlachcica – ziemianina, którego głównymi zaletami moralnymi powinna być cnota i poczciwość. Przedstawiając kolejno wszystkie okresy w życiu człowieka omawia na początku wychowanie i kształcenie dzieci i młodzieży. Od najmłodszych lat trzeba czuwać nad obyczajami dziecka, strzec je od złego przykładu. Według Reja człowiek rodzi się bez żadnych cech charakteru. Może je jednak wykształcić poprzez naukę i wychowanie. Każda jednak mądrość zdobywana jest różnymi drogami, krótkimi lub długimi. Dzieciństwo jest odpowiednie na książki, dorastanie przyzwyczaja człowieka do turniejów i walk. Rej jest zwolennikiem nauk estetycznych i praktycznych w zastosowaniu. Ceni sobie sprawiedliwość, stałość , stateczność, miłosierdzie i roztropność. Przeciwstawia się naukom szkolnym: matematyce, gramatyce, retoryce. Księga druga poświęcona jest wiekowi średniemu. Młody panicz po powrocie z magnackiego dworu powinien się ożenić, a żona powinna mu być równa majątkiem i stanem. Ciesząc się szczęściem rodzinnym i przyjemnościami pracy na roli nie powinien szlachcic zapominać o powinnościach wobec ojczyzny. Zdaniem Reja prawdziwym szlachcicem może zostać ten, kto nie chwali się swoim herbem i własnym pochodzeniem, ale jest godny noszenia swego rodowego nazwiska bowiem walczy za Ojczyznę, broni sprawiedliwości, występuje w obronie słabszych, prawdomówność, umiar, rozsądek. Nie wolno mu być żądnym bogactwa, bo nadmierne bogactwo prowadzi do życia ponad stan, rodzi zamiłowanie do wystawności i zbytków. Bogactwo prowadzi do pychy. Zakończenie tej księgi to sielankowy , a jednocześnie szczegółowy i drobiazgowy opis szczęśliwego, spokojnego życia szlachcica na wsi, na łonie rodziny, które upływa wśród zajęć gospodarskich i rozrywek. Rej zachwyca się też przyrodą, możliwością obcowania z nią człowieka. Z jej plonów człowiek czerpie korzyści materialne. W księdze trzeciej przedstawiona jest starość szlachcica. Ta część „Żywota” jest mało barwna, pozbawiona interesujących obrazków obyczajowych. Najwięcej miejsca zajmują rozprawy moralne o starości i śmierci, której jednak człowiek cnotliwy nie musi się lękać. „Żywot” jest nieocenionym źródłem do poznania bytu i obyczajów szerokich mas szlacheckich w XVI w. Odzwierciedlona została w tym dziele Rejowska radość życia, umiłowanie domu rodzinnego, najbliższych, pracy ziemiańskiej i przyrody. Ten portret szlachcica – ziemianina ukazuje człowieka kierującego się powszechnie znanymi cnotami i żyjącego zgodnie z naturalnymi prawami cyklu biologicznego. Twórczość Reja miała znaczenie przełomowe w dziejach literatury polskiej, była dowodem na to, że nie tylko łacina, lecz również język polski nadaje się do wyrażania różnorodnych uczuć i przeżyć. Humanistyczne wartości jego dorobku to radość człowieka, który potrafi cieszyć się życiem. Ta pogodna afirmacja świata pozwala nazwać Reja poetą-humanistą.
Jan Kochanowski - ur. W 1530r. w Sycynie (woj. sandomierskim)
Fraszki – to drobne utwory okolicznościowe o charakterze żartobliwym, które poeta pisał niemal przez całe życie. Zbiór fraszek składa się z trzech ksiąg i obejmuje 300 dłuższych i krótszych utworów. Ponieważ fraszki powstawały przez szereg lat jako rezultat obserwacji życia na dworze króla, biskupów i magnatów, na sejmikach, sejmach, w podróżach, w czasie pobytu na wsi stanowią one swoisty rodzaj pamiętnika poety. Głównym bohaterem fraszek uczynił poeta samego siebie o czym świadczą zarówno fraszki autobiograficzne jak i wypowiedzi na temat własnej twórczości. Fraszki Kochanowskiego mają charakter renesansowy, ponieważ do poezji zostały wprowadzone tematy związane z życiem codziennym poety z jego radościami i smutkami, weselem i troską. Utwory te cechuje atmosfera realizmu i codzienności: pochwała zabawy i przyjaźni, towarzyskiej rozmowy. Fraszka „Do gór i lasów” ma charakter autobiograficzny. Poeta w niezwykle kunsztownej i zwięzłej formie przedstawia całe swe życie: studia, podróż do Niemiec, Francji, Włoch. Przedstawiając różne wydarzenia ze swego życia autor uświadamia sobie nieubłagany wpływ czasu. Zgodnie jednak z renesansową i humanistyczną postawą chce cieszyć się życiem i korzystać z niego „Carpe diem” – żyj dniem dzisiejszym – postawa epikurejska. We fraszce „Na lipę” poeta wyznał, że w jej dobroczynnym cieniu chronił się chętnie, tu bowiem nie dochodziły promienie słoneczne nawet w południe. Dzięki cieniowi pochodzącemu od lipy, poeta uzyskuje spokój i natchnienie. Utwór jest upersonifikowany, czyli nadano mu elementy ludzkie. Fraszka „Na dom w Czarnolesie” przynosi charakterystykę podstawowych ideałów życiowych człowieka renesansu. Są to przede wszystkim: czyste sumienie, zdrowie, życzliwość ludzka, skromność obyczajów. We fraszce „Do fraszek” poeta mówi, że żaden człowiek nie pozna nigdy tajemnicy poety i wielu sekretów zawartych we fraszkach. We fraszce „Raki” poeta ukazał zalety kobiet. Chwali on godność, prawdomówność, niematerialność. Autor wpadł na pomysł, że ten sam wiersz czytany wspak ma przeciwny sens, zalety kobiet są ich wadami. „O żywocie ludzkim” to fraszka refleksyjna zawierająca filozoficzną zadumę nad sensem życia. Człowiek powinien żyć dniem dzisiejszym nie zważać na trudności, pieniądze, sławę, urodę, gdyż wszystko przemija i jest ulotne. Autor porównuje życie ludzkie do przedstawienia teatralnego (zejście za sceny jest równoznaczne śmierci). We fraszce „ O miłoś-ci” autor wyznaje, że miłość jest uczuciem przed którym nie można uciec.
Pieśni – pieśń jako gatunek literacki powstała w starożytności, zaliczana jest do liryki ale w starożytności wykonywana była z towarzyszeniem instrumentu muzycznego. Pieśń uprawiał poeta rzymski Horacy. Miały one zazwyczaj charakter refleksyjny i dotyczyły różnych spraw życia. Poeta grecki Anakreont żyjący w VI w. pne tworzył pieśni biesiadne, od jego imienia zwane anakreontykami. Pieśni Kochanowskiego ułożone w dwie księgi zawierają 50 utworów. W Pieśni IX zawarł poglądy:
- zwolennictwo biesiad, zabaw zgodnie z zasadami epikurejczyków
- życie dniem dzisiejszym, nie myślenie o przyszłości
- rozważne rozporządzanie sowim majątkiem
- zmienność losów ludzkich
- przeznaczenie ludzkie pochodzi od Boga i jest ono ustawione w pewnym określonym porządku
- człowiek nie powinien myśleć i zastanawiać się nad rzeczami wiecznymi, gdyż nie jest w stanie objąć umysłem
- powinien pogodzić się z losem jaki zrządzi mu Bóg
- przygotowanie do życia, nieszczęść i szczęścia
- szczęście wieczne stanowi cnota i życie zgodnie z zasadami religii a nie bogactwa
- zadowolenie z życia i spokojne odejście ze świata bez rozliczania się z Bogiem
Jan Kochanowski w „Pieśni V” ukazuje spustoszenie i nieład w Polsce po napaści Tatarów. Określa ich mianem wilków lub psów tatarskich. Poeta chce też zwrócić uwagę na brak patriotyzmu, poczucia honoru, chęci do walki wśród narodu. Szlachta i rycerstwo myślało o własnym spokoju, miłym życiu. Przymykali oczy na to co się działo. Dlatego Kochanowski z pewną ironią, sarkazmem podsumowując swą wypowiedź zwraca się do szlachty, że niezależnie od ważności sprawy należy ją rozwiązać.. Poeta chce też wyegzekwować pieniądze dla wojska, aby ci stawili opór wrogowi. Poeta w swej odezwie do szlachty zawarł szereg środków stylistycznych jakimi są apostrofy, pytania retoryczne oraz zdania wykrzyknikowe. Pieśń XII i XIX to ukazanie obowiązków wynikających z życia moralnego, nie można mieć w sobie, cnota jest sama w sobie nagrodą. Zwraca też uwagę na odróżnienie nas od zwierząt. Pieśń XXI – pojęcie miłości – szczęście. Pieśń XXIV – ambiwalencja – podwójność natury ludzkiej, myśli o sławie pośmiertnej, porównuje ją do ptaka ze względu na podeszły wiek. „Pieśń Świętojańska o Sobótce” to pochwała życia na wsi w związku z obchodzeniem Sobótki: zrównanie dnia z nocą. Radość ludzi przed sianokosami. Obcowanie z przyrodą to odpoczynek, bezpieczeństwo, ukojenie.
„Odprawa posłów greckich”. Utwór został napisany dla uczczenia zaślubin Jana Zamojskiego z Krystyną Radziwiłłówną w roku 1576. Treść została zaczerpnięta z mitologii i przedstawia jeden z epizodów wojny trojańskiej. Akcja rozgrywa się w Troi, na dworze króla Priama, gdzie przebywa Hellena porwana przez Parysa. Przybywają posłowie greccy: Menelaos i Odyseusz z żądaniem wydania Helleny. Iketaon każe Priamowi zostawić Hellenę nawet kosztem wojny. Antenor jako patriota obawia się o losy ojczyzny. Dochodzi jednak do wojny. W utworze można dostrzec krytykę społeczeństwa, jest wyrazem troski o Ojczyznę, o jej losy. Nie wolno władcy myśleć o własnych interesach lecz o interesach państwa. Władców czeka sąd boży. Również to wszystko odnosi się do narodu. Kochanowski nie chce prywaty lecz miłości do ojczyzny.
Treny – powstały w wyniku śmierci Urszulki, wydane w 1580r. Kompozycja trenów jest przemyślana. Można je podzielić tematycznie. Tren 1,2,3 to treny opisujące porównanie nieszczęścia do zjawisk zachodzących w przyrodzie. Treny 5 i 6 to ukazanie przymiotów Urszulki. Tren 10 i 11 – kryzys światopoglądowy poety, utrata wiary w Boga. Doznaje zagubienia
Tren – liryka żałobna, opiewał cnoty zmarłej – pochwała cnót i zalet, ujawnienie wielkości straty, ukazanie żalu, opamiętanie się w żałości
Frycz Modrzewski – postulaty zawarte w dziele „ O poprawie Rzeczypospolitej”:
- poprawa obyczajów, na czele państwa król elekcyjny wybierany przez naród, zniesienie kary śmierci
- równość wobec prawa
- zabezpieczenie doli niższych warstw społecznych
- przeciwnik wojen zaborczych szerzących spustoszenia, tylko obronna wojna, wojna niesie cierpienie, śmierć
- reformy wewnątrz kościoła
- zmiana programów nauczania
- przejęcie nauczania w ręce ludzi do tego nadających się
- język polski w szkole
Szymon Szymonowic – sielanka (starożytność, Grecy i Rzymianie – idylla, Teokryt). Życie na wsi, miłość, perypetie (epika, liryka, dramat) „Żeńcy” – ciężka praca kobiet przy sianokosach, elementy gatunku polskiej sielanki, rzecz dzieje się na wsi, bohaterami – kobiety - chłopki , przewija się motyw piosenki. „Żeńcy” jest utworem przedstawiającym niewątpliwą prawdę na temat stosunków społecznych (zaborczy Starosta)
B a r o k
Barok – Nowa epoka powstała w XIX w. Charakteryzowała się przerostem formy nad treścią. Wydarzenia a Polska – walka ze Szwecją o Inflanty, potop szwedzki 1655-62, wojna z Moskwą, wojny z Turcją, rokosz Lubomirskiego, liberum veto. Szlachta XVII dopisywała sobie rodowody, pochodzenie, utożsamiała się z ludem Sarmatów, którzy byli honorowi, odważni, męscy, imponowali im. Jednak w XVII w. miały te cechy wydźwięk ujemny, oznaczały szlachtę niewykształconą, brak chęci do nauki. Hołdowali tradycjom narodowym. Rozwinęła się epistolografia i pamiętnikarstwo.
Kontrreformacja – prąd zmierzający do przywrócenia rangi kościołom katolickim, który w XVI w. utracił swoje znaczenie:
- reforma wewnątrz kościoła
- ścisłe rygory duchowne
- likwidacja odłamów religijnych – arianie
W Polsce kontrreformację przeprowadził zakon Jezuitów założony przez Ignacego Jojdę. Styl charakterystyczny dla baroku to marinizm. Założeniem stylu był koncept. Nowo wprowadzone środki: metafora, epitety, hiperbola – wyolbrzymienie, gradacja – stopniowanie, antyteza – przeciwstawienie, anafora – rozpoczynanie wersu tym samym wyrazem
Piotr Skarga - „Kazania Sejmowe”
- zagrożenie ze strony państw ościennych
- sprawy prywatne nad państwowe
- kłótliwość i niezgoda panująca w kraju
- zły wpływ różnowierców
- osłabienie władzy centralnej
- niesprawiedliwość prawa
- upadek wiary katolickiej
Wacław Potocki – na podstawie utworów „Kto mocniejszy ten lepszy”, „Zbytki polskie”, „Wojna chocimska”, „Pospolite ruszenie”, „Nierządem Polska stoi” wynika, że Potocki chciał przedstawić wady szlachty:
- płytki patriotyzm
- nieodpowiedzialność
- nietolerancję religijną (zrabowanie arian – „Kto mocniejszy ten lepszy”
- wielką prywatę
Wacław Potocki - „Ogród fraszek” - Jest to zbiór 1800 utworów rozmaitej wielkości i różnorodnej treści. W zebranych tu fraszkach autor porusza tematy polityczne, społeczne, obyczajowe, moralne. Piętnuje wady ustroju politycznego Polski, a więc anarchię, bezprawie, złotą wolność, prywatę, brak obrony granic, słabość pospolitego ruszenia, zanik ducha rycerskiego. „Moralia” - Jest to zbiór zawierający kilkaset utworów rozpoczynających się od jakiegoś przysłowia polskiego lub łacińskiego w tłumaczeniu lub przeróbce dokonanej przez Potockiego. Utwory mają charakter przypowieści, których zadaniem jest unaocznić określoną myśl najczęściej dotyczącą niedomagań Rzeczypospolitej. Wiele w nich krytyki, bolesnej zadumy i pesymizmu. „Transakcja wojny chocimskiej” - Autor charakteryzuje przodków broniących ojczyzny i przez to wskazuje jak powinni zachowywać się współcześni. Polacy biorący udział w tej bitwie stali w obronie wolności szlacheckich, wiary, własnego domu, dobytku, własnej czci, w obronie ojczyzny i jej wolności. W dalszej części tego utworu jest ocena wrogów. Autor mówi, że nie są oni dobrzy w walce. Uważa ich za ludzi złych. Służy to pokazaniu waleczności Polaków. Polska miała być podmurzem chrześcijaństwa i nie dopuścić heretyckiej zarazy, żeby rozpowszechniła się wśród ludzi. Utwór ten miał pokazywać duszę rycerską Polaków. Według Potockiego o doskonałości żołnierzy świadczyło ich męstwo i religijność. Charakteryzując przodków zwraca uwagę na ich waleczność, dumę i dbałość o honor. Zasługi są obserwowane przez Boga i wynagradzane przez niego. Bóg pomaga zwyciężać. Pociechą dla żołnierzy jest to, że walczą w jego imię.
W utworze jest alegoria, gdzie biały orzeł płacze nad mogiłą ojczyzny wspominając wspaniałą przeszłość.
Daniel Naborowski - Naborowski wprowadza w krąg barokowej literatury zainteresowanie przemijaniem. Wiersze pod tytułami: „Marność” i „Krótkość żywota” prezentują postawę człowieka wobec życia i śmierci. Człowiek powinien się cieszyć i bawić ale pobożnie i uczciwie. Trzeba się bać Boga. Całe życie człowieka, który myśli o przyszłości jest napiętnowane pewnym tragizmem. Człowiek podlega czasowi i jego destrukcyjnej sile. Naborowski twierdzi nawet, że życie to ciągłe umieranie. Człowiek już gdy się rodzi zaczyna umierać. Naborowski twierdzi, że świat należy przyjąć takim jaki jest. Człowiek nie jest doskonały. Bóg jest potężny i człowiek powinien mu się podporządkować. W wierszu pod tytułem „Cnota grunt wszystkiemu” Naborowski przedstawia cnotę jako zaletę człowieka i jego wielką wartość. Człowiekowi nic nie dają dobra materialne. Jedyną wartością, która nie przemija i jest godna uwagi to właśnie cnota. Cnota daje wszystko: szczęście, satysfakcję z życia. Temu, który nie miał cnoty dobra materialne nie dadzą nic po śmierci.
Jan Chryzostom Pasek - Biografia Paska dzieli się na 2 zasadnicze okresy: żołnierski i ziemiański. Jako żołnierz brał udział w wyprawach na Moskwę, walczył ze Szwedami, odważny, potem ożenił się z wdową i rozpoczął życie ziemiańskie, był zaradny, dbał o majątek. Z powodu krewkiego temperamentu zesłany na banicję, zaczął spisywać pamiętniki
Przyczyny rozwoju literatury pamiętnikowej:
- podróże do ziemi Świętej – diariusze
- wydarzenia polityczne Europy XVII
- chęć udokumentowania pochodzenia szlacheckiego
Część pierwsza „Pamiętników” dotyczy wojennych doświadczeń Paska. Ciekawie wypadł tu obraz szlachcica – żołnierza. Jest on dzielny, choć można podejrzewać, że zapału do walki dostarcza mu nie tyle miłość do ojczyzny, co ambicja osobista i chęć zdobycia łupów. Bohater „Pamiętników” Paska:
- niesubordynacja
- skłonność do picia alkoholu
- skłonność do zwad, kłótni
- dewocja szlachty
Bohater kocha przyrodę i rozumie ją, w stosunku do przyjaciół jest gościnny. Pamiętniki zawierają szeroki obraz pokojowego życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Autor myśli kategoriami przeciętnego szlachcica, toteż ucisk i niedolę chłopa uważa za naturalny stan rzeczy. Z typowo sarmacką mentalnością odnosi się do własnej klasy i tylko szlachtę uważa za godną przedstawicielkę narodu. Życie prywatne szlachty nacechowane jest troską o dobrobyt i korzyści materialne.
Andrzej Morsztyn – „Bierzmowanie” – wiersz napisany został dla Agnieszki. Poeta porównał gorącą miłość do ogniska, które spala gorącym żarem zakochanego w niej mężczyznę. „Cuda miłości” - miłość przed którą nikt nie może się obronić. Wiersz ma budową sonetu. „Niestatek” – tematem wiersza jest niestatek kobiet. Rzeczy niemożliwe w porównaniu z wadami kobiet są prędzej niewykonalne. „Do trupa” – sonet porównujący śmierć i miłość
Molier wystąpił w „Świętoszku” przeciw obłudzie, przebiegłości, kombinatorstwu. Czasy ówczesnej Francji nie liczą się z prawdziwym chrześcijaninem. Szerzą się bezbożnicy i wolnomyśliciele. Taki był Tartuffe, który potrafił znaleźć się w każdej sytuacji.
Stanisław Konarski
- większość głosów przeciw jednomyślności
- likwidacja liberum veto
- postulat na temat dziedziczenia tronu
Reformy oświatowe – Collegium Nobilium – 1740 r.
- wprowadzenie metody rozumowej
- wprowadzenie matematyki, historii, filozofii, polskiego, francuskiego
- umiejętność połączenia rozumu z zabawą
O ś w i e c e n i e
Oświecenie to prąd kulturowy, który główną uwagę zwrócił na rozum ludzki określany mianem światła naturalnego.
Racjonalizm – prąd zakładający, że podstawą oświecenia jest ludzki rozum – twórcą Kartezjusz
Empiryzm – prąd upatrujący założenia Oświecenia w doświadczeniu
Deizm – założenie, że świat został stworzony przez Boga, wykluczenie jego ingerencji w sprawy ludzkie
Ateizm – w ogóle wykluczał istnienie Boga, stworzenie świata na drodze ewolucyjnych przemian.
Powszechny był pogląd ideologiczny o człowieku jako „tabula rasa” czyli czystej nie zapisanej karty.
Rola Stanisława Poniatowskiego w życiu kulturalnym polskiego Oświecenia. W 1764r. król wstąpił na tron. Wcześniej był stolnikiem królewskim, a później w Petersburgu ambasadorem. Poznał tam carycę Katarzynę. Postanowił podnieść kraj na wyższy poziom. Szlachta uknuła spisek na jego życie zwany mianem konfederacji barskiej. 3 maja pojawia się konstytucja, która nie trwała długo, a następnie konfederacja w Targowicy, wraz z którą wprowadzono obce wojska do Polski i nastąpiły III rozbiory: w 1772, 1793, 1795. Poniatowski umarł. Polska osiągnęła wiek dobrodziejstw, dzięki jego zasługom:
- Warszawa została europejską stolicą, zbudowano tu wiele nowych pałaców, rekonstruowane stare
- rozbudowa zamku królewskiego
- powstanie rezydencji w Ujazdowie (Łazienki)
- wydawano pisma
- 1765 powołał król szkołę w której miała się kształcić młodzież szlachecka (szkoła rycerska – uczyła inżynierii wojskowej, wychowywała w duchu patriotycznym
- powołanie w 1765 teatru polskiego (także teatr narodowy, publiczny)
- czasopismo „Monitor” 1765 (walka z sarmackimi obyczajami)
- 1777 wydano pismo „Zabawy przyjemne i pożyteczne” – redaktor Adam Naruszewicz
Król wydawał także obiady czwartkowe odbywające się na zamku lub w Łazienkach. Były to rozmowy na temat literatury, kultury i sztuki. Jako mecenas sztuki August Poniatowski udzielał artystom zapomogi i finansował ich.
Ignacy Krasicki – debiut publicystyczny na łamach „Monitora”. „Monachomachia” – poemat heroikomiczny (parodia eposu bohaterskiego). Źródłem komizmu jest zestawienie heroicznych bojów, niezwykłych przygód i wielkich problemów z bardzo miernymi, często wręcz śmiesznymi postaciami, które w nich uczestniczą. „Monachomachia” opowiada w sześciu pieśniach o sporze między dwoma zakonami – dominikanów i karmelitów. Utwór wymierzony jest w polskie klasztory, które były siedliskiem ciemnoty i nieróbstwa (zakony żebracze) Dysputa teologiczna dominikanów z karmelitami kończy się bójką. Walkę szczęśliwie zażegnano uroczystym wzniesieniem ogromnego pucharu pełnego wina. Wygląd mnichów i ich tryb życia wskazują na to, że nikt w zakonie nie słyszał o ascetyzmie wymaganym przecież w życiu klasztornym. Satyryczny obraz „świętych próżniaków” to świadomy cios poety wymierzony w oświatę kierowaną przez duchowieństwo zakonne. W okresie gdy KEN dokonywała reformy szkolnictwa, gdy walczono o jej świecki charakter, utwór Krasickiego był ważnym narzędziem w rękach wszystkich zwolenników postępu. W „Monachomachii” mnisi charakteryzują się głupotą, bezmyślnością, nieróbstwem, lenistwem, awanturnictwem, zarozumiałością, pychą, hardością i skłonnością do bójek. Krasicki wystąpił więc przeciw zakonowi, utrzymującego się wyłącznie z żebrania oraz zakonowi kontemplacyjnemu. Wytyka mu lenistwo, zdzierstwo wobec wiernych, brak jakichkolwiek zainteresowań. Krasicki pisząc „Monachomachię” postanowił sobie za cel ośmieszenie mnichów za ich wady, postępowanie. Mnisi mieli ogromny wpływ na ludzi a swoje złe poglądy na świat przekazywali społeczeństwu. Dlatego też w ramach działalności KEN Krasicki zapobiegał ześwietczeniu ludzi. Poemat heroikomiczny jest parodią poematu bohaterskiego. Efekt parodii osiąga się przez:
- zestawienie wysokiej rangi bohaterów z ich śmiesznym zachowaniem
- zastosowanie stylu poważnego do rzeczy błahych, mało ważnych
- poemat heroikomiczny zaliczany jest do epiki
Satyra jest to gatunek który powstał w starożytności, uprawiał ją w Rzymie Horacy. W literaturze polskiej w wieku XVII tworzył satyry Krzysztof Opaliński. Ze względu na dydaktyczny charakter satyra była powszechną formą oświeceniowej literatury. Obok Krasickiego, Trembecki, Zabłocki. Satyra przedstawia ujemne zjawiska życia społecznego, kulturalnego, politycznego. Wyśmiewa je, bądź ostro atakuje celem zmiany na lepsze. Satyra może mieć charakter abstrakcyjny lub konkretny. Satyra abstrakcyjna atakuje zjawiska ponadczasowe, uniwersalne: alkoholizm, głupotę. Satyra konkretna wyśmiewa zjawiska bądź ludzi związanych z daną epoką. Występują dwie odmiany satyr: pamflet, pankwil. Pamflet ma nieco łagodniejszą formę natomiast pankwil jest ostry, zjadliwy, atakuje personalia. Satyra nie jest gatunkiem czystym, zaliczana do gatunków dydaktycznych. Satyry Krasickiego piętnują, demaskują pasożytniczy tryb życia szlachty, pokazują przejawy upadku moralnego klasy panującej. „Do króla” – wytyka wady królowi Poniatowskiemu. Poeta miał na myśli przede wszystkim krytykę nie króla, ale zacofanie szlachty polskiej. Z ironią wymienia wady króla, które są jego zaletami. „Pijaństwo” – pijak wyrzeka się picia, a za chwilę postępuje znów źle. „Świat zepsuty” – wady społeczeństwa, charakter abstrakcyjny, zanika cnota, szerzy się zepsucie moralne. Wszyscy myślą o balach, zabawach. Występuje obłuda, nienawiść, zanik wiary w społeczeństwie. „Żona modna” - Jest to satyra napisana w formie dialogu między panem Piotrem a jego przyjacielem. Pan Piotr opowiada o swoim ożenku i życiu małżeńskim. Jest to typowy domator i pochodzi ze wsi. Jego żona pochodzi z miasta. Są to zupełnie przeciwstawne postacie. Powodem ożenku była jedynie chęć zysku. Już po zawarciu umowy przedślubnej dotyczącej majątku pan Piotr zaczyna tego żałować. Żona po przyjeździe do domu pana Piotra nie mogła zrozumieć wiejskiego stylu życia i tamtejszych obyczajów. Była przyzwyczajona do wygód. Brakowało jej nawet pokoi. Do służby odnosiła się z wielką pogardą. Nie podobał się jej też ogród. Chciał go przebudować. Pan Piotr nie chcąc słuchać rozkazów żony odsunął się na bok (uciekł). Żona przebudowała wtedy dom. Była bowiem zwolenniczką stylu francuskiego. Podobał się jej wszystko co pochodziło z tamtego kraju. Zaczęły się przyjęcia. Pan Piotr stracił znaczenie w swoim domu. Goście żony śmiali się z męża. Żona ciągle mówi o wsiach, które mają pokryć koszty jej zachcianek. Wkrótce obydwoje wrócili do miasta. Są w tej satyrze przedstawione dwie postacie (style): szlachcic sarmata (pan Piotr) i dworski (żona). Żona otacza się wszystkimi rzeczami zbytku. Marnuje majątek. Oba style są uważane za niewłaściwe i naganne. W tej satyrze są one skonfrontowane.
Bajka – gatunek bardzo stary, wywodzi się z kultury ludowej (starożytność). Twórcą bajki był Ezop, Fednus, rozkwit bajki XIIIw., również La Fontaine. W epoce stanisławowskiej bajkę uprawiał Trembecki, Naruszewicz. Bajka nie jest utworem czystym (epika, liryka). Jej istotą jest alegoria (w utworze występują zwierzęta pełniące rolę masek, pod którymi kryją się przywary ludzi), małpa – głupota, lis – chytrość, lew – siła, wół – pracowitość. W bajce występuje też morał albo sformułowany w postaci pointy podsumowującej charakter moralny bajki albo dający się odczytać między wierszami tekstu. Również należy do literatury dydaktycznej. Bajki to znakomite zwierciadło stosunków i układów międzyludzkich o ponadczasowej wartości, gdyż przestrogi w nich zawarte i mądrość morałów mogą zawsze służyć jako broń przeciwko kultom ludzkiej głupoty i niespodziankom codzienności. „Szczur i kot” – pycha ludzi, pewność siebie, „Ptaszki w klatce” – charakter dydaktyczny. Opowiada o rozbiorze Polski (ci, którzy urodzili się w niewoli, to ci którzy nie wiedzą co to wolność), „Filozof” – w zależności od sytuacji zmienność poglądów, „Groch przy drodze” – satyra na skąpstwo, „Jagnię i wilcy” – bajka potępia brutalność i bezprawie, odwzorowanie przemocy panującej w Polsce. Władza daje jednym szczęście, ale dla drugich w tym samym czasie jest tragedią, „Kruk i lis” – poprzez chytrość do celu.
„Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” – powieść nie była gatunkiem, który uznawała poetyka klasyczna. Jej rozwój nastąpiły w XIX w. Początków powieści możemy doszukiwać się bardzo wcześnie np.: legendarne opowieści z życia rodziny świętej. Pierwszą nowoczesną powieścią jest „Don Kichot” Cervantesa. Rozwój powieści wiąże się z oświeceniem we Francji, Anglii. Powstały wówczas różne typy powieści np.: powiastka filozoficzna, romans edukacyjny, powieść sentymentalna, przypowieść awanturniczo-przygodowa. Jako gatunek literacki należy do epiki. Charakteryzuje ją:
- fabuła, narrator, wielowątkowość akcji (przyczynowo-skutkowa)
- wielość bohaterów z podziałem na pierwszoplanowe i drugoplanowe
Z uwagi na problematykę powieść dzieli się na:
- społeczno-obyczajową, przygodową, fantastyczno-naukową, kryminalną, psychologiczną, historyczną. W drugiej połowie XX w. obserwuje się zmierzch powieści, tendencja do stosowania form krótkich i tzw. antypowieści
„Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” - Księga I – młodość Mikołaja , rodzice, środowisko w jakim się wychował, edukację otrzymywał pod kierunkiem francuskiego guwernera oraz w szkołach publicznych, pobyt w Warszawie i Paryżu. Księga II ukazuje Mikołaja na fantastycznej wyspie Nipu. Mikołaj będąc parobkiem u mędrca Xaoo, nauczył się pracować, szanować wartość pracy, jako człowiek odrodzony moralnie powraca do kraju. Księga III – w swoim majątku wybudował pan Mikołaj dom na wzór tego, w którym mieszkał Xaoo i tam szukał natchnienia, dla swych pożytecznych działań. W księdze tej nie zabrakło też ostrych uwag krytycznych pod adresem polskiego życia politycznego, na arenie którego wiele inicjatyw Doświadczyńskiego skończyło się fiaskiem. „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” są powieścią o wyraźnych celach dydaktycznych. Krytyczny obraz polskiego społeczeństwa – zepsucie miast, niski poziom umysłowy przeciętnego szlachcica, prymitywne życie chłopów, błędy wychowawcze i edukacyjne w wychowywaniu młodego pokolenia – miał zasygnalizować niebezpieczeństwo utraty pozycji Polski na arenie europejskiej a wyspa Nipu dostarczyć miała wzorów nowego programu społecznego. Usiłuje go realizować Mikołaj po powrocie do kraju, wzorowy i aktywny obywatel.
Sejm Czteroletni (Wielki) 1788-1792 –obrady:
- konserwatyści, zwolennicy starego porządku, liberum veto i wolnej elekcji
- stronnictwo patriotyczne opowiadające się za reformami. Pierwszy obóz to hetmański, przewodził mu Branicki, drugiemu rodzina Czartoryskich.
- Kuźnica Kołłątajowska opracowała program reform, ujęty w 1791r. w postaci konstytucji 3 maja
Julian Ursyn Niemcewicz - „Powrót posła” porusza problematykę polityczną kraju, sprawę nowego ustawienia w Polsce władzy ustawodawczej i wykonawczej. Jest to komedia związana ściśle z pracami Sejmu Czteroletniego w okresie szczególnego napięcia politycznego i dramatycznej sytuacji narodu. Jest to echo wszystkich ważniejszych wydarzeń rozpatrywanych w czasie Sejmu Wielkiego. Jest to najostrzejsza w literaturze polskiej satyra na sarmatyzm w życiu politycznym, apelująca do sumień ludzkich. Jest to utwór o charakterze okolicznościowym, grany w Warszawie w czasie obrad Sejmu Czteroletniego.
W tym utworze są zaprezentowane dwa stronnictwa. Jedno z nich to stronnictw patriotyzmu (obóz reform). Zalicza się do nich: Podkomorzy z żoną, Walery i Teresa. Drugie to obóz wsteczny, konserwatywny: Starosta, Sarmacki. Wytknięte są tu ich wady.
Obóz reform
- działacze stronnictwa patriotycznego
- zwolennicy reform dotyczących naprawy państwa: zniesienia Liberum Veto, wolnej elekcji i polepszenia doli chłopa
- rozumiejący potrzebę reform kraju
- pragnący pozyskać sobie jak najwięcej zwolenników wśród średniej szlachty
- ludzie godni naśladowania
Obóz wsteczny, konserwatywny
- obrońcy starych porządków feudalnych, broniący Liberum Veto, wolnej elekcji i poddaństwa chłopów
- sami się ośmieszają ich głupotą, tym co mówią
- bezkrytyczne przyjmowanie obcej mody
- konserwatywny pogląd na wychowanie dzieci
Sentymentalizm – był racją, która proponowała człowiekowi uczuciowość. Twórcą sentymentalizmu był genewski filozof Jan Jakub Rousseau – głosił on że cywilizacja niszczy pierwotną naturę człowieka. W jego przekonaniu doprowadzała ona do stępienia uczuciowego, zatem prawidłowy rozwój człowieka mógł odbywać się tylko podczas zgodnego życia z naturą. Kontakt z przyrodą bowiem wyzwalał w człowieku radość istnienia i poczucie wewnętrznej harmonii. W modzie również nastąpiły ogromne zmiany, gdyż przyjęła styl propagowany przez J.J.Rousseaua. Sentymentalizm był też racją nie zmieniającą przyrody, pozostawiającą ją taką jaka została stworzona przez naturę. W Polsce ośrodkiem sentymentalizmu stały się Puławy. Od 1783 r. (własność Czartoryskich). Wówczas Książe Adam Czartoryski, pokłóciwszy się z królem stworzył tam ośrodek kulturalny i polityczny rywalizujący z dworem królewskim. Główną protektorką sentymentalizmu była Izabella z Flemingów Czartoryska – żarliwa patriotka, mecenas literatury oraz pisarka dla młodzieży i dzieci. Napisała podręcznik do nauki historii. Poetami sentymentalizmu byli: Franciszek Kar piński, Franciszek Kniaźnin. Jedną z głównych cech sentymentalizmu to powrót do natury i przyrody. Nastała moda na demonstracyjne pokazywanie uczuć. Uczucia sentymentalizmu były skłonne do płaczu, zadumy, melancholii. Nastała egzaltacja uczuciowa, oprócz powrotu do natury ukazywano też jej związek z człowiekiem. Następna cecha to ludowość. Modna była prostota, przebierano się za chłopów, najpopularniejszy był zawód pasterski. Również wprowadzano do literatury obyczaje ludowe. Liczne były piosenki ludowe, na których opierano utwory. Głównym rodzajem sentymentalizmu była liryka. Nastała moda na sielankę, balladę, powieść grozy i powieść sentymentalną. Najwybitniejszym poetą sentymentalizmu był Franciszek Karpiński. Nazwano go poetą serca albo kochankiem Justyny. Napisana przez niego „Laura i Filon” należy do sielanek konwencjonalnych czyli umownych. Jej bohaterami są chłopi, ale z rozmów wynika, że są właściwie dworzanami przebranymi w chłopskie kostiumy. Jest to pieśń sentymentalna (sielanka). Jest to sielanka konwencjonalna. Nawiązuje ona do nurtu sielanek Wergiliusza. Świadczą o tym:
- imiona bohaterów (Laura, Filon) są wystylizowane na tą konwencję
- głównym tematem jest miłość, uczucie i mimo przeszkód i trudności zakończenie jest szczęśliwe
Jest to też sielanka sentymentalna ponieważ:
- zaprezentowana jest na tle przyrody
- tematem są uczucia
- bohaterowie kierują się uczuciem
- wyolbrzymione są reakcje i uczuciowość
- prymat uczuć nad rozsądkiem
- literackie wyznaczniki uczuciowości
- występują elementy ludowe
Karpiński wygłasza filozofię mówiącą o potędze miłości.
„Do Justyny. Tęskność na wiosnę” - Język w tym utworze jest łatwy w odbiorze, prosty i potoczny. Wiersz jest regularny i rytmiczny. Rymy są bardzo dokładne. Jest opis przyrody. Ostatnia strofa to pointa. Jest to wiersz o uczuciu i o tęsknocie. Uczucia są zaprezentowane za pomocą przyrody i na tle przyrody. „Pieśń dziada Sokolskiego w kordonie cesarskim” - Ludzie szli za zbytkami. Wolność porównywana jest do ptaka. Jest to pieśń żalu za utraconą suwerennością. Utrata niepodległości spowodowana była niegodnym postępowaniem Polaków. Jest to utwór patriotyczny.
Stanisław Staszic – pochodził z rodziny mieszczańskiej. Został księdzem, gdyż była to jedna z niewielu dróg dla mieszczanina, która dawała szansę zdobycia znaczenia w życiu publicznym. Staszic łączył w sobie gruntowną i wszechstronną wiedzę z głęboką szlachetnością serca. Szczególnie mocno przejmował go los mieszczan i chłopów. Działalnością swą obejmował najważniejsze dziedziny życia politycznego, społecznego. Poglądy swe wyłożył w dwóch dziełach: w „Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego” i w „Przestrogach dla Polski”. Program społeczno-polityczny Staszica wyrasta nie tylko z potrzeb mieszczaństwa i chłopstwa, lecz także z głębokiej troski o kraj, z lęku przed utratą niepodległości. Pisarz przywiązuje dużą wagę do wychowania młodzieży, dla której celem powinno być szczęście ojczyzny. Ponieważ szczęście społeczeństwa wynika z użyteczności wszystkich jego mieszkańców, dlatego jak pisał „końcem edukacji krajowej być powinna użyteczność obywatela”. Propaguje by w szkołach stosowano zasadę łączenia teorii z praktyką, poszerzano wiedzę o własnym kraju, pogłębiano wiadomości z matematyki, fizyki, chemii. Podkreśla konieczność odebrania Kościołowi prawa opieki nad szkolnictwem, czym poparł zdecydowanie program reform KEN. Wiele rozsądnych postulatów wysunął Staszic w dziedzinie organizacji władz państwowych i prawodawstwa w Polsce. Żądał zniesienie liberum veto, domagał przyznania sejmowi władzy wykonawczej, przedstawicielstwa w nim mieszczan, którzy wraz z przedstawicielami szlachty zasiadaliby w jednej izbie. Przeciwstawiał się wolnej elekcji, wypowiadając się za tronem dziedzicznym. Mówił o konieczności utworzeni