Zestaw pytań i odpowiedzi na maturę ustną z polskiego

STAROŻYTNOŚĆ
1.Obecność tradycji antycznej i biblijnej w języku i literaturze.
Epoka Starożytności (Antyk i Biblia) choć skończyła się XV wieków temu (upadek Konstantynopola) wciąż jest żywa i trwa z ludźmi przez te wszystkie lata. Starożytność jest fundamentem dla reszty istnienia. To właśnie w czasie jej trwania powstały jedne z ważniejszych odkryć, filozofii, tez, twierdzeń i nurtów literackich. Do dziś bowiem korzysta się z dobytku tego okresu w literaturze.
1. Biblia.
Biblia nie tylko jest podstawą historii Kościoła Katolickiego, ale także skarbnicą dla literatów. W Biblii bowiem znajdujemy wiele różnych gatunków literackich. Mamy tu psalmy, pieśni, przypowieści (parabole), listy, hymny, kazania, dialogi, sagi, poematy filozoficzne. Najbardziej spopularyzowanymi utworami są z biblii są przypowieści. Przetrwały tyle czasu ze względu na swoją ponadczasowość. Chodzi o to, że przypowieści są, były i będą zawsze aktualne, bo traktują o problemach które nigdy nie miną. Można się z nimi utożsamiać i zawsze pouczają jak się powinno zachować lub przestrzegają przed czymś ( Przypowieści o „Synu marnotrawnym” ; o „Dobrym Samarytaninie”). W późniejszych czasach pojawiają się utwory, które ze względu na swoją ponadczasowość są nazywane parabolami (Przypowieściami) np. „Proces” F Kafki to powieść parabola.
2. Antyk
Po pierwsze z antyku w dzisiejszych czasach każdy używa powiedzeń. Powiedzenia te pochodzą od mitów i tego co symbolizują. Np. „Syzyfowe prace” - praca która nie może zostać wykonana. Nie przynosi oczekiwanego skutku; „Stajnie Augiasza” - symbolizują straszny bałagan i nieporządek.
Kolejną bardzo istotną rzeczą zapoczątkowaną w Antyku, a wykorzystywaną do dziś jest teatr. Ten dzisiejszy bardzo różni się od tego antycznego, ale idea zostaje ta sama.

2.Przykłady wykorzystania postaci, motywów, wątków z mitologii greckiej w literaturze późniejszych epok.
Renesans:
„Odprawa posłów greckich” Jan Kochanowski - akcja utworu jest oparta na epizodzie z historii o wojnie trojańskiej, kiedy to Parys Aleksander porywa z Helenę, a grecy wysyłają do Troi dwóch osłów którzy mieli odebrać porwaną Helenę.
Romantyzm:
„Konrad Wallenrod” - A. Mickiewicz - Konrad Wallenrod przeżywa charakterystyczny dla tragedii greckiej konflikt tragiczny (czyli konieczność wyboru między dwiema równoważnymi racjami). Wybór ten dotyczył czterech rzeczy. Była to miłość do żony a samotna walka o dobro ojczyzny, a także wybór samego rodzaju walki bowiem musiał on wybrać między etosem rycerskim a niehonorową walką postępem. Konrad Wallenrod prezentuje także swoją osobą prometejską postawę ponieważ kładąc na szalę swoje własne życie, przeciwstawia się całemu zakonowi krzyżackiemu.
Konrada z III cz. „Dziadów” - A. Mickiewicz - w osobie Konrada widzimy Prometejską postawę wobec narodu polskiego. Prometeizm pochodzi od mitologicznego Prometeusza, który z miłości do ludzi sprzeciwił się Bogom za co został surowo ukarany. Konrad z III cz. „Dziadów” w swojej wielkiej improwizacji chce się poświęcić dla rodaków (Nazywam się Milijon - bo za miliony kocham i cierpię katusze") i przejąć od Boga Jego moc by lepiej niż On rządzić światem.
„Grób Agamemnona” J. Słowacki - autor przywołuje pamięć o tym wielkim wojowniku, a także innych postaci z „Iliady” i „Odysei” (Elektra, Arachne).Przywołuje też i postać samego Homera i dochodzi do wniosku, że nigdy nie będzie w stanie stworzyć takich postaci i dzieł jak ten antyczny twórca. Mówi też, że nie jest godzien zatrzymać się w Termopilach (symbol pięknego zwycięstwa Spartan którzy pomimo niewielkiej liczby żołnierzy pokonali armię perską) pamiętając o klęsce powstania listopadowego.
Młoda Polska:
„Syzyfowe prace” Stanisław Żeromski - Stefan Żeromski w powieści wykorzystuje mit o Syzyfie. Nieefektywny, bezowocny wysiłek Syzyfa (nieustanne wtaczanie głazu na szczyt góry i staczanie się go z wierzchołka) wprowadza pisarz w tytule powieści jako metaforę. Ma ona pokazać daremność wysiłku rusyfikatorów, którym nigdy nie uda się zrusyfikować młodzieży polskiej. Widzimy to na przykładzie Marcina Borowicza. Zdawałoby się, że już uległ rusyfikacji, jednak jedna lekcja języka polskiego, a zwłaszcza recytacja "Reduty Ordona" przez Bernarda Zygiera, sprawia przemianę duchową Marcina. Zrozumiał on, że jest Polakiem i świadomie podjął walkę z rusyfikacją.


3.Pochdzenie tragedii, teatr antyczny.
Pochodzenie tragedii - tragedia grecka pochodzi od Dytyrambu, czyli pieśni ku czci Boga Dionizosa. W starożytnej Grecji dwa razy w roku obchodzone były święta Dionizosa. Były to Wielkie Dionizje (obchodzone wiosną w mieście) z których wywodzi się tragedia oraz Małe Dionizje (obchodzone jesienią na wsi) których wywodzi się komedia. Ewolucja z obrzędu w tragedię wyglądała następująco:
1.Najpierw tłum wędrował po mieście śpiewając dytyramby
2.Następnie z tłumu wyłonił się przewodnik (Koryfeusz) który prowadził dialog z rozśpiewanym chórem.
3.W efekcie Koryfeusz stał się pierwszym aktorem, a tłum chórem.
Elementy tragedii antycznej :
- zasada trzech jedności( miejsca, czasu i akcji)
- obecność chóru (pełni rolę didaskalii)
- na scenie max 3-ech aktorów (aktorami byli tylko mężczyźni)
- losem bohaterów rządzi fatum ( przeznaczenie od którego nie da się uciec)
- konflikt tragiczny
- katharsis ( oczyszczenie, którego miał doznać widz na skutek przeżycia, litości bądź trwogi wynikającej z utożsamienia się z bohaterami dramatu)
- wina tragiczna (bohater mimo dobrych chęci podąża ku katastrofie, czyli spełnieniu przepowiedni)
- mimesis (naśladownictwo, czyli dramat pokazywał świat taki jaki jest)
- bohaterowie tragedii to postacie schematyczne i jednoznaczne, brak informacji o ich przemyśleniach i przeżyciach
- decorum (zgodność treści i stylu)

4. „Antygona” Sofoklesa - budowa tragedii antycznej, konflikt racji, pojęcie tragizmu.
Budowa tragedii antycznej:
Parodos - pierwsza pieśń i wejście chóru
Prologos - zapowiedź problematyki przedstawienia
Stasimon - kwestie śpiewane przez chór
Epeisodiony - kwestie aktorów
Exodus - ostatnia pieśń i zejście chóru ze sceny
Konflikt racji (konflikt tragiczny) - konieczność wyboru między dwiema równorzędnymi racjami, gdzie każdy wybór prowadzi do klęski.
Tragizm
a) Tragizm bohaterów:
Właściwość sytuacji konfliktowej (np. starcie dwóch racji moralnych) prowadząca do nieuniknionej klęski jednostkę uczestniczącą w konflikcie
b) Tragizm wypadków, sytuacji
Splot nieszczęśliwych okoliczności stwarzających sytuację bez wyjścia, której grozi nieszczęśliwe zakończenie

5. „Iliada” Homera - cechy eposu homeryckiego, świat bohaterów eposu
Cechy eposu:
- rozbudowany utwór pisany wierszem
- zaczyna się inwokacją (bezpośredni zwrot do kogoś lub czegoś - w „Iliadzie” jest to zwrot do muz prośbą o natchnienie)
- bohater zbiorowy przedstawiony na tle przełomowych wydarzeń
- szczegółowe, realistyczne opisy np. tarcza Achillesa
- sceny batalistyczne
- retardacje (opóźniane akcji właściwej przez wstawianie w nią opisów lub epizodu bezpośrednio z akcją nie związanych, w celu budowy napięcia)
- świat ludzi i Bogów przenika się (Bogowie biorą bezpośredni udział w walce[Zeus, Atena]-pomagają lub szkodzą bohaterom)

„Iliada” obejmuje 24 księgi opisujące ostatnie 50 dni wojny trojańskiej
Świat bohaterów eposu
Świat bohaterów „Iliady” był :
- pełen honoru (wszyscy wojownicy uważali, że śmierć za swój kraj jest największym wyrazem honoru mężczyzny)
- bohaterowie byli religijni (swoje losy podporządkowywali Bogom)
- bohaterowie wyidealizowani - są herosami, półbogami

6. „Biblia” jako źródło pomysłów literackich. Nawiązania (stylizacje, parafrazy, aluzje) w literaturze późniejszych epok (np. do „Księgi Hioba” , „Apokalipsy św. Jana” itd.)
Romantyzm
„Dziady” cz. III A. Mickiewicz - w widzeniu księdza Piotra Polska jest przedstawiona jako Chrystus, która tak jak Chrystus umarł za ludzi, umrze za inne kraje. Tak jak w męce Chrystusowej Piłat wydaje Jezusa na śmierć tak u ks. Piotra Piłatem jest Francja. Następnie Polska tak jak Jezus zostaje ukrzyżowana, a jej śmierci przygląda się płacząca matka (w Biblii Maria w Polsce - wolność). Zaborcy w widzeniu księdza Piotra są żołnierzami przebijającymi Chrystusowi bok i pojącego go octem. Ostatnią sceną w wizji piotrowej jest zmartwychwstanie Polski analogiczne do zmartwychwstania Jezusa.
XX-lecie Międzywojenne
„Dżuma” A. Camus - ojciec Panneloux urządza tydzień modlitw w intencji epidemii ponieważ uważa, że dżuma jest karą za grzechy , jednak zmienia swój pogląd kiedy jest świadkiem śmierci synka Ottona. Dochodzi do wniosku, że dżuma nie jest karą tylko niezbadanym wyrokiem Boskim. Historię tę można przyrównać do „Księgi Hioba” ponieważ na Hioba tak jak na cały Oran także spadła choroba. Hiob nigdy nie grzeszył, dlatego jego bliscy zastanawiali się dlaczego takie straszne rzeczy dzieją się tak dobremu człowiekowi, lecz ten mówił tylko, że skoro możemy przyjąć od Boga dobro to nauczmy się przyjmować i zło. Tak samo ojciec Panneloux najpierw twierdzi, że dżuma jest karą za grzechy lecz później przekonuje się, że tak nie jest.
„Nie - Boska komedia” Z. Krasiński - autor nawiązuje do "Apokalipsy" stwierdzając, że ostatnie słowo historii ludzkiej należy do Chrystusa. Pankracy po odniesionym zwycięstwie wyznaje: "Galilae , vicisti!" (Chryste, zwyciężyłeś!).
Współczesność
„Zabierz mu wszystko” K. Staszewski - jest to piosenka streszczająca w sposób bardzo przystępny biblijną „Księgę Hioba”. Fragment textu : Był potężny, Był bogaty, Był szczęśliwy, Chwalił Pana, Był bogaty, Był szczęśliwy, Był potężny, Chwalił Pana Ref. Tak, a ty zabierz mu wszystko, co jego
Zabierz mu wszystko, co jego
Zabierz mu wszystko, co jego
Zabierz mu wszystko, co jego
Ale nie rusz jego samego
„Post” K. Staszewski - jest to piosenka bazująca na czterdziestodniowym pobycie Jezusa na pustyni kiedy to Szatan kusił go by ten złożył mu pokłon. Fragment textu : Bo wszystkie terytoria należą do pięknego złego, Należą do szatana, pana świata tego, Tak, wszystkie państwa należą tylko do niego, Należą do trzech szóstek, pana świata tego Ref. Wszystko ci dam, tylko padnij i złóż mi pokłon
Wszystko ci dam, tylko padnij i złóż mi pokłon
Wszystko ci dam, tylko padnij i złóż mi pokłon
Wszystko ci dam, tylko padnij

7. Porównanie świata antycznego i biblijnego.
BIBLIA ANTYK
Monoteizm (jeden Bóg) Politeizm (wielu Bogów)
Bóg istnieje od zawsze i tworzy świat z pustki za pomocą słów „Niech się stanie” Bogowie rodzą się razem ze światem wyłaniając się z Chaosu
Bóg tworzy człowieka na swoje podobieństwo by rządził światem Człowieka tworzy Prometeusz. Pierwsi ludzie byli słabi i Nielubiami przez Bogów
Bóg doskonały, wszechmocny i miłosierny Bogowie posiadają słabości i wady ludzkie
Gatunki lit. Biblii: psalmy, pieśni, przypowieści listy, hymny, kazania, dialogi, sagi, poematy filozoficzne Gatunki lit. Antyku: tragedie, eposy, pieśni, mity, satyry, ody.


8. Przypowieść, psalm - gatunki biblijne.
PSALM - hebrajska pieśń religijna ma zwykle formę modlitewnego hymnu. W biblii jest 150 psalmów wśród których wyróżniamy psalmy pochwalne, błagalne i dziękczynne.
PRZYPOWIEŚĆ (parabola) - uniwersalne, ponadczasowe opowiadanie zawierające ukryte znaczenie symboliczne, dotyczące sensu ludzkiego życia. W Biblii z tej formy wypowiedzi korzystał Jezus Ch.
Oba te gatunki literackie zostały zapoczątkowane w Biblii.

9. Cechy stylu biblijnego.
ŚREDNIOWIECZE
1. Uniwersalizm kultury średniowiecza.
Oznacza to, że w dobie średniowiecza cała Europa była jednolita pod wieloma względami:
- we wszystkich krajach panowała monarchia
- ustrój feudalny (podstawą gospodarki kraju jest uprawa ziemi)
- językiem dominującym jest łacina
- anonimowość literatury
- jedna religia
- pogląd teocentryczny (Bóg w centrum)
- jednakowy ideał człowieka, który miał być przede wszystkim religijny

2. Wizja człowieka, Boga i świata w literaturze epoki.
Wizja człowieka - ludzie średniowiecza uważali, że żyją by sławić Boga, dawać świadectwo wierze i pracować na zbawienie.
W „Bogurodzicy” możemy zauważyć, że podmiot liryczny nie zwraca się do Boga bezpośrednio tylko poprzez pośredników (matka Boska, Św. Józef). Ludzie średniowiecza uważali, że nie są godni aby do Boga zwracać się wprost.
Kolejną rzecz jaką można zauważyć w literaturze średniowiecza jest jej anonimowość. W średniowieczu uważano, że literatura ma służyć Bogu, a nie sławie piszącego dlatego właśnie większość utworów jest anonimowa.

3.Średniowiecze jako epoka spod znaku „krzyża i miecza”
Średniowiecze było epoką spod znaku „krzyża” ponieważ w całej Europie panowała jedna religia i teocentryzm. Organizowane były wyprawy krzyżowe mające na celu nawracanie pogan. Bóg był największą wartością epoki.
Średniowiecze było także epoką spod znaku „miecza” ponieważ jednym z ideowych wzorców osobowych był rycerz. Rycerz był utożsamiany z honorem, czystością, odwagą i patriotyzmem. Prawdziwy rycerz umierał za wiarę i ojczyznę.

4.Najcenniejsze zabytki literatury polskojęzycznej (religijnej i świeckiej)
Najcenniejszym zabytkiem literatury religijnej polskojęzycznej jest „Bogurodzica”. Jest to najstarsza polska pieśń powstała w połowie 13 wieku - autor nieznany. W średniowieczu pełniła rolę hymnu państwowego, śpiewanego np. przed bitwą pod Grunwaldem (15 lipca 1410). Pierwotna wersja Bogurodzicy to dwie strofy przeplatane refrenem „ Kyrie eleison”. W późniejszych wiekach dopisano do niej 22 strofy o tematyce pasyjnej i wielkanocnej. Podmiotem lirycznym są ludzie, a adresatem Matka Boska i Chrystus. Zwroty do adresata uwarunkowane są średniowieczną ideą pośrednictwa wg. której ludzie nie zwracali się bezpośrednio do Boga. Dlatego najpierw proszą Matkę Boską o wstawiennictwo u syna, później proszą Chrystusa o łaski, ale przywołują Jana Chrzciciela, który też ma być niejako pośrednikiem.
W „Bogurodzicy” występują archaizmy ( wyrazy które wyszły z użycia):
- Leksykalne : gospodzie (pan), zwolena (wybrana)
- Fonetyczne : krzciciel ( Chrzciciel )
- Fleksyjne : ześlij, spuści( pomylenie formy czasownika
- Składniowe : Bogiem sławiena ( chwalona przez Boga)
„Bogurodzica” jest wierszem zdaniowo-rymowym. Wiersz zdaniowy - każdy wers może pełnić funkcję samodzielnej jednostki składniowej.
Wiersz rymowy - występują rymy wewnętrzne (np.: Bogurodzica dziewica) oraz rymy zewnętrzne, czyli na końcu wersów. W Bogurodzicy są rymy parzyste AA- BB

Najcenniejszym zabytkiem literatury świeckiej polskojęzycznej jest wiersz Słoty z ok. 1400 roku - O zachowaniu się przy stole. Słota opisał w nim „ kulturę biesiadowania” ówczesnych Polaków. "O zachowaniu się przy stole" (Wiersz o chlebowym stole)
Składa się z inwokacji do gospodarza, ujętej satyrycznie nauki dwornego zachowania się przy stole, poetyckiej pochwały godności i uroku kobiet.
Zabytek jest ciekawym dokumentem epoki, dowodzącym kształtowania się kultury dworsko-rycerskiej oraz dwornego stosunku do kobiet, który stanie się rysem charakterystycznym polskiej obyczajowości. Autor głosi pochwałę biesiadnego stołu i gani niewłaściwe zachowanie niektórych biesiadników, daje pouczenia, w jaki sposób należy jeść i przestrzegać dobrych manier w stosunku do osób biorących udział w uczcie, szczególnie wobec kobiet, nad które "niczs lepszego" nie ma, gdyż są one źródłem radości i dobra w życiu. Hołd dla kobiet wspiera Słota argumentem religijnym.
Słota wyraźnie wzorował się na utworach łacińskich.
"Satyra na leniwych chłopów" (Chytrze bydlą z pany kmiecie...)
Jedyny zachowany w całości średniowieczny wiersz satyryczny w języku polskim z drugiej połowy XV wieku. Autor, zapewne szlachcic, krytykuje pracę pańszczyźnianego chłopa na rzecz swego pana.

5 Ideały osobowe epoki ( rycerz, święty, władca) - odwołania do utworów literackich ( literatura parenetyczna)
Literatura parenetyczna - ukazywanie wzorców osobowych godnych naśladowania.
Ideał rycerza
Rycerz średniowieczny cechuje się : honorem (hańbę zmywał pojedynkiem lub samobójstwem ), pobożnością (bierze udział w krucjatach przeciw poganom), cechuje się także wiernością wobec króla i damy swego serca, odwagą, walecznością i szlachetnością (zawsze dotrzymuje danego słowa), postawną posturą, długimi włosami, przywiązaniem do swojego miecza( któremu nadawał imię i dbał by nie dostał on się w ręce wroga). Rycerz średniowieczny kojarzy się z turniejami i ucztami.
Utwory opowiadające o czynach rycerzy nazywamy literaturą rycerską lub „Chanson de geste” co się tłumaczy „Pieśni o czynach” np.: „O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu”, „Dzieje Tristana i Izoldy”, „Pieśń o Rolandzie”. W „pieśni o Rolandzie” widać idealny przykład wzorowego rycerza. Wracając z Hiszpanii ze swoim wojskiem Roland dowodził tylną strażą, zostaje zaatakowany w wąwozie. Roland nie zadął w róg by wezwać pomoc króla ( bo nie chciał narażać życia swego pana) lecz podejmuje heroiczną walkę. Wojsko zostaje zdziesiątkowane a Roland ginie.
Opis honorowej śmierci Rolanda : Roland umiera na wzgórzu (w ten sposób jest bliżej Boga i nieba). Twarz zwraca ku Hiszpanii tzn. chce umrzeć w kraju wrogów jako ich zwycięzca, w chwili śmierci modli się za króla, za swoich żołnierzy i za siebie. Następnie niszczy swój miecz o nazwie Dorendel by nie dostał się w ręce wroga, gdyż był to od króla. Wyciąga ku niebu swoją rękawicę jako symbol oddania życia Bogu.
Ideał władcy
Ideał władcy przedstawia w swych kronikach Gall Anonim. Opisuje on tam króla Bolesława Krzywoustego. Anonim wymienia tam 6 cech Bolesława Krzywoustego:
Pobożność
Sprawiedliwość
Brak uprzedzeń klasowych(Traktował tak samo bogatych i biednych, dobry dla poddanych)
Na pierwszym miejscu stawiał sprawy narodu i państwa
Dbał o umocnienie i bezpieczeństwo granic
Przewidywalność ( Zagraniczni sąsiedzi nazywali go Bolesławem który nie śpi)
Ideał świętego
Celem życia wielu ludzi średniowiecza było zostanie świętym. Stąd popularna była postawa ascezy (z greki - ćwiczenie) polegająca na wyrzekaniu się dóbr materialnych i rozkoszy życia a w zamian umartwianie ciała poprzez biczowanie i głodowanie. Modne było spisywanie żywotów świętych ( Hagiografia) którzy mieli być wzorcami do naśladowania, tak jak np. Św. Aleksy. Był to potomek rzymskiego rodu , który od dzieciństwa przejawiał dużą religijność. Z przymusu ożenił się z księżniczką Famijaną, lecz zostawił ją w noc poślubną by zostać czystym. Udał się na wędrówkę pełną wyrzeczeń i umartwień tak skrajnych, że interweniowała w jego sprawie sama Matka Boska. Wcześniej rozdał swój majątek ubogim. Po latach wrócił do Rzymu i zamieszkał pod schodami w domu swego ojca, gdzie służba upokarzała go polewając pomyjami. Przed śmiercią spisał swoje dzieje (list zacisnął w ręce). Jego śmierci towarzyszyły cuda takie jak : para ulatniająca się z jego ciała uzdrawiała, dzwony dzwoniły - tylko niewinne dziecko wiedziało kto umarł.

6. Śmierć Rolanda jako wzorzec późniejszych opisów śmierci za ojczyzną (motyw śmierci w literaturze).
7. Postać św. Franciszka i franciszkanizm w literaturze epoki i późniejszej poezji.
Święty Franciszek z Asyżu (1182-1226) - stworzył pogląd zwany franciszkanizmem, stanowiący niezwykłą, radosną filozofię wiary oraz ideał ubóstwa. Głosił wszechogarniającą miłość do świata, a występował przeciw okrucieństwu, nienawiści, zabijaniu i chciwości. Stworzył zakon wędrujący, a legendy dotyczące jego życia zawierają Kwiatki św. Franciszka z Asyżu.
Franciszkanizm - św. Franciszka z Asyżu. Ideałem franciszkanizmu był człowiek prosty, bliski naturze, rozumiejący i aprobujący świat, cieszący się życiem i pięknem przyrody, człowiek daleki od ortodoksji, ale religijny. Forma wynikała z takich założeń: preferowano prostotę, język potoczny, unikano patosu. Popularne gatunki to hymn, kantyczka(książka zawierająca zbiór popularnych pieśni religijnych, zwłaszcza kolęd lub pastorałek), pieśń. W Polsce bliscy franciszkanizmowi byli poeci Młodej Polski: L. Staff (Pył z szat pielgrzyma) i J. Kasprowicz (Księga ubogich i Mój świat).

8. Funkcja literatury w średniowieczu ( Anonimowość, dwujęzyczność, rękopiśmienność )
Anonimowość - Literatura w średniowieczu była anonimowa ponieważ autorzy tekstów uważali, że umieszczanie pod nimi swojego nazwiska jest nieskromne i świadczy o zbytniej dumie.
Dwujęzyczność - Polegała na tym, że językiem obowiązującym była łacina, ale zaczął rozwijać się język polski( i inne języki narodowe). O dwujęzyczności średniowiecza możemy mówić w sensie przenośnym tzn. że w dobie średniowiecza często posługiwano się alegorią(utwór lub ich element mające poza znaczeniem dosłownym jednoznacznie określony umowny sens przenośny)
Rękopiśmienność - Ręczne pisanie dzieł w sposób ozdobny i kunsztowny

9. Ideologiczne uwarunkowanie sztuki w społeczeństwie feudalnym (dydaktyzm, moralistyka, parenetyka, tendencje satyryczne)
Feudalizm - jest to ustrój społeczno-polityczny w którym podstawą stosunków produkcji była ziemia stanowiąca własność feudałów oraz zobowiązanie chłopów (poddanych) do świadczeń z tytułu zależności osobistej i z tytułu uprawiania przydzielonej im przez pana ziemi.
Moralistyka (dydaktyzm)- średniowieczne utwory dramatyczne, mające charakter dydaktyczny albo filozoficzny. Na scenie pojawiały się postacie, będące alegoriami jakiś postaw życiowych lub też personifikacjami cnót i występków (Dobra, Zła, Wiary itp.) i roztrząsały kwestie moralne. Utwory dydaktyczne można określić jako formę przypowieści na temat losów człowieka, grzechu i odkupienia, a także walki o jego duszę, jaka toczy się między siłami dobra i zła..
Parenetyka - utwory literackie propagujące określone wzory postępowania. Np. „Żywot człowieka poczciwego” M. Reja.
Tendencje satyryczne - były prawdopodobnie sytuacją chłopów którzy byli zmuszani do pracowania dla kogoś za niegodziwe pieniądze. Satyra jak wszyscy wiedzą jest utworem krytykującym i ośmieszającym przedmiot opisywany. Przykładem średniowiecznej satyry jest „Satyra na leniwych chłopów”. Satyra jest wynikiem panujących wówczas stosunków społecznych. Wiersz pisany przez pana - właściciela majątku ziemskiego jest krytyką zachowania chłopów, którzy nie chcą rzetelnie i z poświęceniem pracować „na pańskim”. Oczywiście z tekstu wyraźnie można wyczytać powody, dla których chłopi, gdy tylko przestają być pilnowani, nie wykazują się wystarczającą pracowitością. Przyczyną takiego zachowania jest nierówność społeczna w ustroju feudalnym, spychająca stan kmiecy najniżej w hierarchii społecznej.

10. Typowe elementy poetyki średniowiecza (np. alegoria, idealizacja, kontrast)
Alegoria- motyw utworze literackim, który poza znaczeniem dosłownym ma jeszcze inne, ukryte, domyślne, zwane alegorycznym. Alegoria służy najczęściej przedstawianiu w zmysłowej formie pojęć abstrakcyjnych, np. za pomocą personifikacji. Odczytanie znaczenia alegorycznego wymaga umiejętności rozpoznawania przedstawionych w dziele treści. Alegoria literacka utrwaliła się szczególnie w gatunkach dydaktycznych i moralizatorskich, występowała m.in. w moralitecie, bajce zwierzęcej, przypowieści.

11. Gatunki literackie: kroniki, epika rycerska, liryka religijna i świecka.
Kroniki - zawierają chronologiczny opis wydarzeń historycznych. Najstarszą z kronik jest dzieło Galla Anonima doprowadzone do 1113 r. Jego następcą był Wincenty Kadłubek, który swoje zapiski zakończył na 1202 r. Ponadto zachowały się: Kronika Wielkopolska przypisywana Godzisławowi Baszkowi z końca XIII w., Kronika Janka z Czarnkowa z lat 1374-1387, Kronika Jana Długosza uważana za pierwszą historię Polski (do 1480 r.).
Gall Anonim, francuski mnich osiadł na dworze Bolesława Krzywoustego i wdzięczny za gościnę opracował dzieje Polski z czasów Krzywoustego oraz wcześniejszych. Pisał nie tylko prozą, ale i wierszem, co świadczy o posiadanych zdolnościach literackich. Dbał o prawdę historyczną, choć nie ustrzegł się mieszania jej z legendami.
Wszystkie kroniki pisane były w łacinie.
Gall Anonim zawarł w swojej kronice opowieści o Bolesławie Chrobrym, którego scharakteryzował jako ideał władcy. Wśród jego zalet wymienił: sprawiedliwość, dobroć, miłość do wszystkich poddanych, mądrość, wyrozumiałość, zdolność wybaczania win, gościnność, waleczność, męstwo, stworzenie z Polski silnego państwa.
W wierszowanej pieśni w tonie patetycznym Gall opłakuje śmierć Bolesława Chrobrego i wyraża niepokój o losy państwa w przyszłości.
W innym fragmencie Gall opowiada o walkach Bolesława Krzywoustego z Niemcami. Podkreśla waleczność polskiego króla, jego umiejętności wojskowe i odnoszone dzięki temu zwycięstwa. W opisie bitwy pod Głogowem z 1109 r. zwracał uwagę na wielkie poświęcenie mieszczan Głogowa, którzy nie bacząc na swych bliskich wziętych jako zakładników i przywiązanych do niemieckich machin oblężniczych, atakowali wroga, wskutek czego ginęli również ich najbliżsi.
12. Styl romański i gotycki w architekturze.
Styl romański - nazwa pochodzi od miasta Rzym, bo najwcześniej pojawiła się na terenach opanowanych przez Rzym. Styl romański rozkwitł między XI a XII w. Jego cechy charakterystyczne to : masywna budowa, grube mury o charakterze obronnym, małe okna słabo przepuszczające światło, mroczne pomieszczenia, sklepienia kolebkowe, monumentalne rzeźby na portalach kościołów, zdobienie wnętrz ornamentyką zwierzęcą i roślinną. Przykłady : klasztor w Wąchocku, kościół św. Andrzeja w Krakowie, kaplica św. Feliksa na Wawelu.
Styl gotycki - określenie pochodzi od gotów, czyli sztuki barbarzyńskiej. Cechy charakterystyczne : strzelista i wysmukła budowa dająca złudzenie lekkości i przestronności, ostrołukowe wysokie okna zdobione witrażami, wieloskrzydłowe ołtarze. Architektura zew. Charakteryzowała się dużą ilością wieżyczek i wież. Przykłady : Most Karola IV w Pradze. Katedra Notre Damme, Kościół Mariacki w Krakowie, Zamek Krzyżacki w Malborku, Katedra na Wawelu, Ołtarz Wita Stwosza.

RENESANS (ODRODZENIE)

1. Humanizm i reformacja jako główne prądy epoki i czynniki rozwoju literatury i języka.
Renesans zaczął się pod koniec XV w.(we Włoszech już w połowie XIV w.) i trwał do początku XVII w.
Nazwa pochodzi od francuskiego słowa „renaissance”, co oznacza odrodzenie się antyku w epoce renesansu. Nawiązywano bowiem do antycznych reguł tworzenia sztuki, tematów, motywów i postaci pochodzących z antyku.
Humanizm - prąd stawiający w centrum zainteresowania człowieka, głoszono potrzebę kształtowania silnej indywidualnej jednostki ludzkiej. Stąd kładziono nacisk na potrzebę wszechstronnego kształcenia człowieka (miał znać biegle 3 języki - łacinę, grekę i hebrajski). Wierzono, że dzięki wykształceniu człowiek podporządkuje sobie świat. Hasłem humanistów były słowa Terencjusza „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”
Reformacja - ruch w kościele katolickim mający na celuj ego zreformowanie. Zapoczątkował go Marcin Luter w 1517 r. ogłaszając „95 tez o odpustach”. Zażądał w nich m.in. :zniesienia sprzedaży odpustów, tłumaczenia Biblii na języki narodowe, zniesienia nieomylności papieża.

2. Związki kultury i literatury odrodzenia z antykiem (filozofia, funkcje mitów antycznych)
W epoce renesansu ludzie czerpali wzorce z antyku. Znaczy to, że w literaturze dominowały gatunki literackie charakterystyczne dla antyku (fraszki, pieśni). W utworach odrodzeniowych widać odwołania do antyku i mitologii. Głównie czerpane są różnorakie postacie charakterystyczne dla mitologii (podmiot liryczny we fraszce „Do gór i lasów” j. Kochanowskiego porównuje siebie do mitologicznego bożka Proteusza który wciela się w różne postacie). Epoka renesansu to także powrót filozofii antycznych. W odrodzeniu panował stoicyzm i epikureizm. Stoicyzm jest to filozofia polegająca na zachowaniu równowagi duchowej w każdej sytuacji (wyzbycie się wszystkich namiętności i emocji - twórca - Zenon z Kiton)). Epikureizm jest to filozofia polegająca na życiu w radości, zgodzie z ludźmi i naturą, mądrym korzystaniu z czasu. Filozofia której hasłem było CARPE DIEM - chwytaj dzień( twórca - Epikur)

3. Ideał człowieka renesansowego w ujęciach różnych twórców: wizerunki renesansowe - „człowieka poczciwego”, dworzanina, artysty, patrioty.
Wizerunek „człowieka poczciwego” ukazuje Mikołaj Rej w „Żywocie człowieka poczciwego". Jest to opis życia szlachcica-ziemianina, któremu gospodarowanie zapewnia dostatek i jest źródłem wielu radości i satysfakcji. Życie ziemianina jest podporządkowane naturalnym zasadom i każdej porze roku - wiośnie, latu, jesieni i zimie odpowiada pewien etap życia - dzieciństwo, młodość, wiek dojrzały i starość. Wzór ziemianina stanowi ten, który nie tylko przynależy do swego stanu, lecz stara się wypełniać codzienne obowiązki z rozsądkiem, cnotą i uczciwością. Rej za obowiązek uważa służbę obywatelską. Twierdzi, że bogactwo rodzi pychę i pochlebców - szlachcic powinien być sprawiedliwy, unikać materialnych pożądań i gniewu. Autor ukazuje umiłowanie do życia zgodnego z cyklami natury. Ziemianin odczuwa radość, gdy wraz z rodziną przechadza się w ogrodzie czy sadzie. Gospodarz korzysta z bogactw przyrody - uprawy roli, łowiectwa. U kresu życia odczuwa zadowolenie z dzieci, wnuków, oczekuje śmierci bez dramatycznych rozterek, gdyż „pokój czynił na ziemi".
Wizerunek patrioty. Ukazany został w „Odprawie posłów greckich” J. Kochanowskiego. Patriotą w „Odprawie…” jest jeden z posłów - Antenor. Jako jedyny nie dał się przekupić Parysowi Aleksandrowi, ponieważ uważał, że własnych kaprysów nie można załatwiać kosztem państwa. Jak wiadomo w renesansowej Polsce posłowie byli przekupni i martwili się tylko o siebie, a nie o dobro kraju.

4. Stosunek do Boga i człowieka w literaturze renesansu.





5. Osobowość J. Kochanowskiego jako renesansowego humanisty (znajomość typowych cech renesansowych w biografii poety w jego utworach)
Jan Kochanowski „Do gór i lasów”
1. Urodzony ok. 1530r. W wieku 14 lat rozpoczął studia na Akademii Krakowskiej, później w Królewcu i Padwie (Opanował łacinę grekę i hebrajski „Dziś żak spokojny”
2. Dużo podróżował : (Francja Niemcy Włochy) „Ja żem przez morze głębokie żeglował, ja żem Francuzy, ja Niemce, Ja Włochy”
3. Pracował jako sekretarz na dworkach magnackich i królewskich. „Dziś w między dworzany w pańskim pałacu”
4. czerpał zyski z otrzymanej parafii w Zwoleniu . Przymierzał się do wstąpieniu do stanu duchownego „Jutro cichy ksiądz w kapitule”
5. Przez pewien czas brał udział w wyprawie Inflanckiej ( Jako żołnierz) „Jutro przypasany do miecza rycerz”
6. Ożenił się z Dorotą Polodlodowską i osiadł na stałe w Czarnolesie.

Podmiot liryczny we fraszce podsumowuje swoje życie. i daje się zauważyć wiele odniesień do biografii J. Kochanowskiego(jednak nie ma tu zawartych żadnych dat, nazwisk ani nazw przez co utwór staje się uniwersalny i może być biografią każdego renesansowego humanisty). Wspomina swoje studia, liczne podróże, próbę życia zakonnego oraz karierę dworzanina. Podkreśla, że jego życie było bogate i pozwoliło na rozwijanie osobowości(dlatego porównuje się do mitologicznego bożka Proteusza, który potrafił wcielić się w różne postacie). Na końcu utworu poeta mówi „ Ja z tym trzymam kto co w czas uchwyci”. Jest to epikurejskie zalecenie by umiejętnie wykorzystać każdą chwilę swojego życia (CARPE DIEM).

6. Stosunek do świata we „Fraszkach” J. Kochanowskiego.
Fraszki są to drobne utwory wierszowane, najczęściej o treści żartobliwej, humorystycznej znane już w antyku. Ich nazwa pochodzi z języka włoskiego (frasca) i oznacza gałązkę. Bohaterami fraszek Kochanowskiego są zwykli, przeciętni ludzie, których wady, np. ciągoty do alkoholu, traktowane są z przymrużeniem oka. W swoich fraszkach Kochanowski nikogo nie oczernia, a one same mają służyć poprawie stosunków panujących w społeczeństwie( o czym mówi we fraszce „Do fraszek”).
"O żywocie ludzkim" We fraszce tej autor porównuje ludzkie życie krótkiego, ulotnego nietrwałego i niepewnego tworu. Mówi, że uroda, moc, pieniądze, sława nie są nadrzędnymi dobrami i przeminą bezpowrotnie.
"O żywocie ludzkim" W utworze tym autor zastanawia się nad sensem życia ludzi, którzy nie cenią wartości cnót i mądrości, tylko w pogoni za dobrami materialnymi gotowi są nawet zabić innych.
"O kapelanie" We fraszce tej Kochanowski żartobliwie ukazuje obraz ówczesnego duchowieństwa, które bardziej dbało o dzban wina niż o swoje obowiązki.
"O kaznodziei" W utworze tym poeta ujawnia stosunek duchowieństwa do jego własnych nauk. Księża wygłaszając kazania, zalecają życie w cnocie i ubóstwie, sami zaś prowadzą życie rozpustne i pełne występków.
"Do fraszek" J. Kochanowski uważa, że jego utwory nie służą złym celom, takim jak oczernianie innych ludzi, tylko ogólnej poprawie stosunków panujących w społeczeństwie. Nie próbuje w nich także wychwalać zalet ludzi, którzy je posiadają, ponieważ oni sami zganiliby takie postępowanie.
"Na lipę". We fraszce tej Kochanowski wyraża swoją opinię na temat rozmyślań lipy jako żywej i wrażliwej na piękno poezji istoty, która daje poecie schronienie przed gorącymi promieniami słońca, nie pragnąc nic poza wierszem pochwalnym. Kochanowski wyraża swój stosunek do lipy, która przynosi mu natchnienie.
Fraszki mogą być: refleksyjne, refleksyjno-filozoficzne, miłosne, osobiste ("Do gór..."), obyczajowe oraz biesiadne.

7. Główne elementy stylu i główne idee „Pieśni” J. Kochanowskiego (humanistyczne idee człowieka renesansu)
Pieśń - utwór o tematyce najczęściej filozoficznej, znaczenie nadziei z życia wziętej. Ich ton jest refleksyjny, a tematyka różnorodna (miłosna, religijna, sielska, biesiadna, refleksyjno - filozoficzna, patriotyczna).
Stoicyzm (Pieśń IX z Księgi I) - poeta uważa, że można dobrze przeżyć życie korzystając z założeń filozofii antycznej tzn. epikureizmu i stoicyzmu. Kochanowski zgadza się z epikureizmem, który nakazuje cieszyć się życiem i wykorzystywać pożytecznie każdy dzień. Wie również, że nie należy zamartwiać się przyszłością, bo tylko Bóg wie co nas czeka. Stosowanie się do zasad stoicyzmu pomaga przetrwać w życiu trudne chwile ponieważ zachowanie równowagi ducha jest najważniejsze.
Epikureizm (Pieśń IX z Ksiąg II) - „Nie porzucaj nadziei cokolwiek się dzieje”. Poeta, uważa że trzeba pamiętać o odwiecznym prawie natury, że w życiu radość musi przeplatać się z troską. Jeśliby tak nie było człowiek nie umiałby poradzić sobie z małymi niepowodzeniami.
Sielanka (Pieśń świętojańska o Sobótce) - poeta wylicza niezliczone zalety życia na wsi. Ludzie żyją w zgodzie z naturą czerpiąc z niej korzyści, są szczęśliwi. Idealizuje wieś do tego stopnia, że wprowadza do utworu postacie faunów (ubajkowienie wsi). Życie na wsi zestawia z życiem w mieście (w mieście jest niebezpiecznie i nie można żyć uczciwie)
Patriotyczne (Pieśń o spustoszeniu Podola) - Kochanowski nawiązuje do najazdu tatarów na Podole w 1575 r. W utworze wzywa rodaków do zemsty, odwołuje się do antycznego boga wojny Marsa. Uważa za wielki wstyd, że dzicy Tatarzy pokonali nasz cywilizowany kraj. Wzywa do gromadzenia pieniędzy na wojsko.

8. Kompozycja „Trenów” J. Kochanowskiego obrazy, motywy, konwencja i prywatność, kryzys światopoglądowy poety.
Tren - Gatunek poezji żałobnej wywodzącej się z antyku. Poświęcony wybitnemu bohaterowi, ilustrujący wielkość poniesionej straty, weryfikujący jego zasługi. Kochanowski jako pierwszy uczynił bohaterem trenów dziecko.

Treny powstały w wyniku tragicznych doświadczeń życiowych poety, ponieważ zmarła jego 3,5 letnia córka Urszula. W wyniku tej tragedii Kochanowski zwątpił we wszystkie dotychczasowe wartości i odszedł od dotychczasowych filozofii życiowych (epikureizm stoicyzm) , które propagował w pieśniach i fraszkach.

Treny Kochanowskiego układają się w cykl:
- Od 1 do 9 - Narastanie bólu
- 10 - szczyt zwątpienia
- 11-18 - powolne uspokojenie
- 19 - pogodzenie

Tren VI - Podmiot liryczny to ojciec, który wspomina i wychwala zalety zmarłej córki. Miał nadzieję, że będzie kontynuować jego dzieło i zostanie wielką poetką „Safoną słowiańską”. Ojciec wspomina, że córka sama komponowała piosenki, a przed śmiercią wygłosiła mowę pożegnalną (Jest to nie możliwe w przypadku 3-letniego dziecka -> HIPERBOLIZACJA w kreacji bohaterki).
Tren IX - Kochanowski demonstruje fałsz stoicyzmu. Przekonał się, że w obliczu śmierci bliskiej osoby nie sposób zachować stoickiego spokoju. Ma do siebie żal, że wiele lat starał się doskonalić w sobie cechy stoika, a filozofia ta okazała się fałszem.
Tren X - Podmiot lir - zrozpaczony ojciec zadaje sobie szereg pytań retorycznych o pobyt Urszulki po śmierci. Bierze pod uwagę miejsca z różnych religii np: czyściec, Hades, wyspy szczęśliwe, reinkarnacja w ptaka. Co znaczy, że odchodzi od religii kat. Szczytem zwątpienia jest pytanie „ Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest?”, które dowodzi, że Kochanowski wątpi w istnienie życia pozagrobowego.
Tren XI - zamyka cykl Trenów i ma wymowę optymistyczną. Poeta godzi się ze stratą córki i odzyskuje wiarę w wyroki Boże (we śnie pojawia mu się matka z córką)


9. „Odprawa posłów greckich” J. Kochanowskiego jako tragedia racji , budowa utworu, aluzja do Polski i Polaków. Antenor jako wzór osobowy.
Tragedia antyczna Tragedia Kochanowskiego
Zasada trzech jedności (jedność miejsca, akcji i czasu) Konflikt tragiczny Fatum Obecność chóru Zasada trzech jedności (jedność miejsca, akcji i czasu) Brak konfliktu tragicznego Brak fatum Obecność chóru

Utwór nawiązuje do mitu trojańskiego, ale znajdujemy w nim wiele aluzji do rzeczywistości polskiej. Np. w pieśni chóru pojawia się nazwa rzeczpospolita, sposób głosowania na sejmie przez rozstąpienie się na dwie strony charakterystyczny dla dawnego sejmu polskiego. Typowo polskim zwyczajem sejmowym jest stukanie laską na znak rozpoczęcia obrad lub w celu uciszenia posłów. W postaci króla Priama można doszukać się cech polskiego króla Zygmunta Augusta (Słabość, niezdecydowanie, brak zdolności przegrywania).
Kochanowski napisał ku przestrodze Polski. Wskazał na podobieństwo między troją a ojczyzną chciał ostrzec, że jeżeli nie przywrócimy w państwie porządku, nie zakończymy kłótni w sejmach i nie wzmocnimy władzy królewskiej to spotka nas taki los jak Troję. Przestroga zawarta jest w widzeniu wieszczki Kasandry, która przepowiada upadek troi oraz w słowach Ulissesa odnoszących się również do polski: „O nierządne królestwo i zginienia bliskie gdzie ani prawa rządzą, ani sprawiedliwość ma miejsca, ale wszystko zlotem kuć trzeba”.

Antenor jako wzór osobowy - jako jedyny w sejmie ma na uwadze dobro kraju. Śmiało mówi Parysowi, że ten nie ma racji. Jest symbolem patriotyzmu i dalekowzroczności politycznej. Wie bowiem, że zatrzymanie Heleny w Troi wywoła wojnę z Grecją. Mówi mu żeby nie żenił się tak drogo żeby za jego małżeństwo ojczyzna musiała płacić upadkiem.

10. Inspiracja i filozoficzne twórczości J. Kochanowskiego
Stoicyzm, Epikureizm, Kult Wartości, Przekonanie o sile Boga, Szukanie złotego środka, Przekonanie o zmienności losu (Fortuna - bogini)

12. Twórczość Reja jako pisarza epoki humanizmu i reformacji („Żywot człowieka poczciwego”, „Krótka rozprawa między trzema osobami wójtem, panem i plebanem”)
W „ Żywocie człowieka poczciwego” można doszukać się założeń epoki renesansu jakim był humanizm, czyli człowiek w środku zainteresowania. Szlachcic - ziemianin w „ Żywocie człowieka poczciwego” jest nie tylko zafascynowany wsią i jej urokami, ale posiada też świadomość bycia wśród innych poczciwym; prawdziwe szlachectwo nie wynika tylko z herbu - jego warunkiem jest pielęgnowanie w sobie cnót, sprawiedliwości, życie wg. praw Bożych. Z takiej postawy wynika nakaz chrześcijańskiego stosunku do poddanych chłopów i szacunku ich pracy.

Innego nurtu można doszukać się w „Krótkiej rozprawie między trzema osobami wójtem, panem i plebanem”, a mianowicie reformacji. Rej tak jak Marcin Luter zarzuca kościołowi zaniedbywanie obowiązków, zmianę kościoła w targowisko, życie niegodne z głoszoną przez siebie nauką. Nawoływał do zmiany i reformy w kościele. Rej ukazuje niewłaściwe funkcjonowanie stanów społecznych (nierówność i antagonizmy między nimi)

13. Różne ujęcia tematu „wieś” w literaturze renesansu.
SIELANKA
Sielanka - pochodzi z antyku, w Grecji tworzył ją Teokryt a w Rzymie Wergiliusz. „Pieśń świętojańska o Sobótce” jest pierwszą polską sielanką.
M. Rej „Żywot człowieka poczciwego” - utwór opisuje życie szlachcica, który czuje się związany z ziemią. Jest dobrym, sprawiedliwym panem, który ma na uwadze dobro chłopów i żyje wg. praw Bożych. Rej opisuje niezliczone przyjemności związane z życiem na wsi.
J. Kochanowski „Pieśń świętojańska o Sobótce” - należy ona do sielanki ponieważ autor uważa, że nie sposób wyliczyć zalet życia na wsi. Należą do nich np. bezpieczeństwo i dostatek. poeta wylicza niezliczone zalety życia na wsi. Ludzie żyją w zgodzie z naturą czerpiąc z niej korzyści, są szczęśliwi. Idealizuje wieś do tego stopnia, że wprowadza do utworu postacie faunów (ubajkowienie wsi). Życie na wsi zestawia z życiem w mieście (w mieście jest niebezpiecznie i nie można żyć uczciwie)
ANTYSIELANKA
Szymon Szymonowic „Żeńcy” - bohaterkami utworu są dwie chłopki, które obrabiają pańszczyznę na polu. Nad nimi stoi starosta ich pilnuje. Pracują ciężko, a on je ciągle pogania. Widać, że chłopki nienawidzą starosty, gdyż ten je bije gdy się ociągają. Utwór odsłania wstydliwe strony wsi, o których nie pisał Kochanowski.
M. Rej „Krótka rozprawa między trzema osobami wójtem, panem i plebanem” - Wójt jako przedstawiciel chłopów mów „ksiądz wini pana, pan księdza, a nam biednym ze wsząd nędza”, oznacza to, że chłopi byli najbardziej poszkodowani, ciemiężeni i wykorzystywani, zarówno przez szlachtę jak i kościół (chłop obrabiał pańszczyznę i płacił na tacę).

14. Poglądy polityczne A. F. Modrzewskiego, stosunek do bolączek XVI w. Polski, ponadczasowość jego poglądów.
Andrzej Frycz Modrzewski, przez potomnych nazywany „ ojcem demokratycznej myśli”, to jeden z najwybitniejszych publicystów XVI wiecznej Europy. Stoi na stanowisku chrześcijańskiego humanizmu (przekonanie o pierwotnej dobroci natury ludzkiej, którą trzeba utrwalić rozumem i wiara w Boże prawa).

Napisał pięciotomowy traktat „O poprawie Rzeczypospolitej” w którym został przedstawiony kompleksowy program naprawy państwa w różnych dziedzinach życia :
- zrównanie wszystkich obywateli wobec prawa karnego (postulat rewolucyjny w Rzeczypospolitej szlacheckiej)
- wzięcie starców i nędzarzy pod opiekę państwa
- żądanie tolerancji religijnej
- zaniechanie wojen zaborczych jako źródła ludzkich nieszczęść
- troska o stan nauczycielski

Jak widać postulaty te mogłyby posłużyć w dzisiejszych czasach, również jako program naprawy państwa. Od wieków Polska boryka się z tymi samymi problemami i każdy utwór traktujący o nich jest ponadczasowy.

16. Różnorodność gatunków literackich : Fraszka, pieśń, tren, dramat, proza parenetyczne, sonet.
Tren - Gatunek poezji żałobnej wywodzącej się z antyku. Poświęcony wybitnemu bohaterowi, ilustrujący wielkość poniesionej straty, weryfikujący jego zasługi.
Pieśń - utwór o tematyce najczęściej filozoficznej, znaczenie nadziei z życia wziętej. Ich ton jest refleksyjny, a tematyka różnorodna (miłosna, religijna, sielska, biesiadna, refleksyjno - filozoficzna, patriotyczna).
Fraszki są to drobne utwory wierszowane, najczęściej o treści żartobliwej, humorystycznej znane już w antyku. Ich nazwa pochodzi z języka włoskiego (frasca) i oznacza gałązkę
Sonet - to kunsztowna kompozycja poetycka utworu literackiego która złożona jest z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowersowe i dwie strofy trójwersowe. Dwie pierwsze strofy zawierają na ogół część opisową lub narracyjną, dwie końcowe stanowią część refleksyjną.
Dramat - jeden z trzech rodzajów literackich (liryka, epika oraz dramat → takie mamy trzy rodzaje literackie), przeznaczony jest do realizacji scenicznej, zwykle o charakterze fabularnym, dominują dialogi, a funkcję narratora pełnią didaskalia (w tragedii antycznej chór), podział na akty i sceny.

19. Literatura renesansu w trosce o losy ojczyzny ( na przykładzie wybranych utworów)
M. Rej „Krótka rozprawa między trzema osobami wójtem, panem i plebanem” - Wójt jako przedstawiciel chłopów mów „ksiądz wini pana, pan księdza, a nam biednym ze wsząd nędza”, oznacza to, że chłopi byli najbardziej poszkodowani, ciemiężeni i wykorzystywani, zarówno przez szlachtę jak i kościół (chłop obrabiał pańszczyznę i płacił na tacę). Rej tak jak Marcin Luter zarzuca kościołowi zaniedbywanie obowiązków, zmianę kościoła w targowisko, życie niegodne z głoszoną przez siebie nauką. Nawoływał do zmiany i reformy w kościele. Rej ukazuje niewłaściwe funkcjonowanie stanów społecznych (nierówność i antagonizmy między nimi)
J. Kochanowski „Pieśń o spustoszeniu Podola” - Kochanowski nawiązuje do najazdu tatarów na Podole w 1575 r. W utworze wzywa rodaków do zemsty, odwołuje się do antycznego boga wojny Marsa. Uważa za wielki wstyd, że dzicy Tatarzy pokonali nasz cywilizowany kraj. Wzywa do gromadzenia pieniędzy na wojsko.
J. Kochanowski „Odprawa posłów greckich” Utwór nawiązuje do mitu trojańskiego, ale znajdujemy w nim wiele aluzji do rzeczywistości polskiej. Np. w pieśni chóru pojawia się nazwa rzeczpospolita, sposób głosowania na sejmie przez rozstąpienie się na dwie strony charakterystyczny dla dawnego sejmu polskiego. Typowo polskim zwyczajem sejmowym jest stukanie laską na znak rozpoczęcia obrad lub w celu uciszenia posłów. W postaci króla Priama można doszukać się cech polskiego króla Zygmunta Augusta (Słabość, niezdecydowanie, brak zdolności przegrywania).
Kochanowski napisał ku przestrodze Polski. Wskazał na podobieństwo między troją a ojczyzną chciał ostrzec, że jeżeli nie przywrócimy w państwie porządku, nie zakończymy kłótni w sejmach i nie wzmocnimy władzy królewskiej to spotka nas taki los jak Troję. Przestroga zawarta jest w widzeniu wieszczki Kasandry, która przepowiada upadek troi oraz w słowach Ulissesa odnoszących się również do polski: „O nierządne królestwo i zginienia bliskie gdzie ani prawa rządzą, ani sprawiedliwość ma miejsca, ale wszystko zlotem kuć trzeba”.
Antenor jako wzór osobowy - jako jedyny w sejmie ma na uwadze dobro kraju. Śmiało mówi Parysowi, że ten nie ma racji. Jest symbolem patriotyzmu i dalekowzroczności politycznej. Wie bowiem, że zatrzymanie Heleny w Troi wywoła wojnę z Grecją. Mówi mu żeby nie żenił się tak drogo żeby za jego małżeństwo ojczyzna musiała płacić upadkiem.
Piotr Skarga „Kazania sejmowe” - w kazaniu II Pt. „O miłości do ojczyzny” Skarga wymienia sześć chorób, które dotyczą RP:
- brak patriotyzmu i zainteresowania ojczyzną ze strony obywateli
- osłabienie władzy królewskiej
- niesprawiedliwe prawodawstwo
- niezgoda w społeczeństwie
- grzechy ludzkie
- brak jedności religijnej spowodowany reformacją
Skarga porównuje ojczyznę do kochającej matki a obywateli do niewdzięcznych dzieci. Następnie porównuje Polskę do tonącego okrętu, a obywateli do głupich podróżnych, którzy zamiast łatać dziury w pokładzie i wylewać wodę, pilnują swoich bagaży.

20. „Makbet” jako dramat nowożytny: nowe ujęcie tragizmu, uniwersalny wymiar dzieła. Porównanie z dramatem antycznym.
SZEKSPIR JAKO REFORMATOR TEATRU

DRAMAT ANTYCZNY DRAMAT SZEKSPIRA
Zasada 3 jedności Zerwanie z zasadą 3 jedności
Max. 3 aktorów Wprowadza sceny zbiorowe
Obecność chóru Brak chóru (monologi wew. Bohaterów)
Fatum Brak fatum
Mimesis Brak (pojawiają się sceny fantastyczne)
Zasada Decorum Brak (komiczna scena z odźwiernym)
Konflikt tragiczny Brak
Bohaterowie schematyczni - nie zmieniają się Bohaterowie zmieniają się
Dramat Szekspira ma wymiar uniwersalny, ponieważ traktuje o odwiecznej walce dobra ze złem. O chęci władzy. Makbet nie zważając na nic, bezwzględnie podąża do celu. Jego postawa jest uosobieniem bezwzględnych mechanizmów władzy, które kierują ludźmi.
BAROK
1. Sarmatyzm i kontrreformacja.
2. Literatura dworska i ziemiańska.
3. Różne nurty w poezji; metafizyczny (D. Naborowski), głoszący pochwałę uroków życia ziemskiego, obywatelsko - społeczny.
6. Cechy poezji barokowej (D. Naborowski, J.A. Morsztyn).
7. Barokowa koncepcja poety, poezji, Na przykładach wybranych utworów.
8. Różne oblicza sarmatyzmu (Na przykładzie utworów J.Ch. Paska, W. Potockiego)
12. Miłość jako temat literatury XVI o XVII w (Kochanowski, M. Sęp Sarzyński, J.A. Morsztyn, D. Naborowski, J.Ch. Pasek).

OŚWIECENIE
1. Obywatelski i dydaktyczny charakter literatury.

2. Racjonalizm jako główny nurt myślowy XVIII wieku.

3. Klasycyzm i sentymentalizm - dwa główne prądy epoki;
logika racjonalnej argumentacji i prawda uczuć;
retoryczność stylu i prostota języka - jako dwa przeciwstawne sposoby wypowiedzi klasycystycznej i sentymentalnej.

4. Kontrast dwóch generacji i postaw; konserwatyzm Sarmatów i światopogląd oświeceniowy obozu reform

5. I. Krasicki jako nauczyciel i wychowawca społeczeństwa epoki stanisławowskiej.

6. Obywatelskie funkcje literatury, jej tendencje dydaktyczne i satyryczne.

7. Literatura oświecenia w trosce o losy ojczyzny.

8. Zagadnienia ówczesnego życia społecznego i politycznego podejmowane przez publicystykę oświeceniową ( S. Staszic, H. Kołłątaj, F.S. Jezierski)

9. Gatunki Literackie - bajki, satyry, komedie, powieści, poemat heroikomiczny.







ROMANTYZM
1. Romantyzm jako forma kulturowa. Całość zawierająca wielość i różnorodność idei, postawy i dokonań artystycznych.
- IRRACJONALIZM - Przeciwieństwo racjonalizmu, głosił, że prawdę o świecie można poznać za pomocą instynktu, przeczucia i wiary
- MISTYCYZM - Zakładał możliwość duchowego kontaktu z Bogiem
- LUDOWOŚĆ - Źródłem literatury były legendy ludowe, bohaterami utworów byli często prości ludzie, którzy prezentowali swoje wierzenia, poglądy, moralność
- FANTASTYKA - (Nadrealizm) twory wyobraźni autorskiej
- ORIENTALIZM - Zainteresowanie kulturą dalekiego wschodu
- HISTORYZM - Źródłem i motywem utworów była historia

Rola artysty i sztuki
- Poeta uważany był za wieszcza natchnionego przez Boga, stojącego ponad tłumem.
- Artysta miał poczucie samotności i wyobcowania, ale jednocześnie wyższości
- Artysta uważał siebie za nieśmiertelnego, często równego Bogu, przez doskonałość jaką tworzy
(Konrad z III cz. „Dziady” - Wielka improwizacja)

Literatura romantyczna przedstawia bohaterów romantycznych jako wzorce do naśladowania w walce narodowo wyzwoleńczej.

2. Charakterystyczne cechy literatury okresu romantyzmu
Cechy literatury romantyzmu
. Uczucie, wiara, zwątpienie w wiedzę książkową
. Odrzucenie kanonów klasycznych, częstsze nawiązania do średniowiecza
. Romantyk: Zbuntowany, indywidualista, szaleniec
. Kompozycja utworów:
- Częsta kompozycja otwarta
- Brak logiki zdarzeń
- Fantastyka
- Działania narodowo wyzwoleńcze
- Ciemność
Gatunki Literackie: Dramat, ballada, sonet
Ballada - To reprezentatywny gatunek romantyzmu. Jest to utwór liryczny o sensacyjnej fabule zawierającej motywy ludowe i fantastyczne. Charakterystyczną cechą ballady jest tajemniczość, nastrojowość, niekiedy groza. Jest to utwór z pogranicza epiki( narrator, fabuła) liryki (wyznania uczuć i przeżyć) dramatu (dialogowość)
Sonet - Utwór poetycki składający się z 14 wersów, podzielonych na 2 strofy 4-ro wersowe i dwie strofy 3 wersowe. Dwie pierwsze zawierają na ogół część opisową lub narracyjną, dwie końcowe stanowią część refleksyjną.

3. Odrzucenie światopoglądu i estetyki późnego klasycyzmu; „Czucie i wiara” jako zasada romantycznego poznania
Na podstawie ballady Adama Mickiewicza „Romantyczność”

Oświecenie Romantyzm
Rozum, ład, nauka . Uczucie, wiara, zwątpienie w wiedzę książkową
Nawiązania do Antyku . Odrzucenie kanonów klasycznych, częstsze nawiązania do średniowiecza
Typ bohatera : Klasyk, uczony, filozof . Romantyk: Zbuntowany, indywidualista, szaleniec
Kompozycja utworów: - logika zdarzeń - dydaktyzm - działania reformatorskie . Kompozycja utworów: - Częsta kompozycja otwarta - Brak logiki zdarzeń - Fantastyka - Działania narodowo wyzwoleńcze
- jasność ( akcja utworów w dzień i jasne tła malarskie) - Ciemność
Gatunki Literackie: Komedia, bajka, satyra Gatunki Literackie: Dramat, ballada, sonet

Balladę tę można nazwać programem lub manifestem romantycznym. Jej treść dzieli się na 2 części. Na opowiadanie o przeżyciach obłąkanej Karusi i na polemikę narratora ze starcem. W opowiadaniu o Karusi mamy motyw fantastyki ludowej w postaci ducha zmarłego Jasia, jest tu także wiara ludu w związek istniejący między światem żywych a światem duchów. Typowy dla romantyzmu jest także motyw obłąkania Karusi ( w dobie romantyzmu ludzi obłąkanych traktowano jako natchnionych). W polemice ze starcem narrator wypowiada poglądy samego Mickiewicza i przeciwstawia prawdy żywe prawdom martwym. Te pierwsze to rozum, którym można ogarnąć tylko realną rzeczywistość, pozwalają poznać tajemnice świata duchowego. Pod postacią starcia Mickiewicz umieścił przedstawiciela oświecenia Jana Śniadeckiego, który był zagorzałym przeciwnikiem romantyków.

4. Wybrane typy bohatera romantycznego w literaturze europejskiej ( gł. „Giaur”i „Werter”)

Cierpienia Młodego Wertera J.W. Goethego

Utwór Goethego przedstawia nieszczęśliwą miłość zakończoną samobójstwem bohatera utworu. Werter pracował w poselstwie, wspomina, że poznał Lotte i przeżywał szczęśliwe dni. Werter dowiaduje się o ślubie Lotty i Alberta. Cierpi z tego powodu. Werter przeżył przykry incydent w domy hrabiego. Wyproszono go ze względu na mieszczańskie pochodzenie. Poddaje się do dymisji i wyjeżdża na wieś d zamku księcia. Odwiedza Lotte wraz z jej mężem. Werter myśli o samobójstwie. Odwiedza Lotte, czyta jej Pieśni Osjana. Następnego dnia pisze mowę pożegnalną do niej. Popełnia samobójstwo. Jest ubrany w niebieski frak i żółtą kamizelkę.

Giaur J. G. Byron

Główny bohater mści się na mordercy kobiety, którą kochał i później dręczą go wyrzuty sumienia, chroni się on przed znienawidzonym światem do klasztoru; bohater typu bajronicznego to człowiek o nieprzeciętnej indywidualności, skłócony ze światem i ze społeczeństwem, w którym przyszło mu żyć, przeżywający nieszczęśliwą miłość, prowadzącą do tragicznych skutków.

6.Legendy, podania i wierzenia ludu (inspiracje ludowe) w twórczości romantyków (gł. Ballady i Romanse, II cz. Dziadów)

Druga część "Dziadów" A. Mickiewicza - obrzędowe widowisko ludowe o głębokiej wymowie moralnej i społecznej.
Dziady - bardzo stary obrzęd przywoływania duchów odbywający się na wsiach w miejscach ukrytych od wzroku ludzkiego. Cały obrzęd prowadzony jest przez Guślarza. W epoce romantyzmu obrzęd ten był zwalczany przez duchowieństwo i szlachtę. Ludzie gromadzą się w starej kaplicy, przynoszą ze sobą dary czyli jadło i napoje w ofierze dla duchów. Przewodzi nimi Guślarz wywołując dusze zmarłych, które pojawiając się ujawniają swoje grzechy i udzielają przestróg moralnych zebranym ludziom. To co tam się dzieje jest to sąd nad życiem ziemskim zjaw zmarłych, wywołanych zaklęciami Guślarza. Wszystko rozgrywa się 1 listopada. Jest to data symbolizująca ludowy obrzęd Dziadów - nastrój grozy i tajemniczości. Obrządek ten, a w konsekwencji i utwór, miały przestrzegać przed niewłaściwym i nieetycznym postępowaniem w życiu doczesnym i wynikającymi z tego konsekwencjami. II część "Dziadów" wskazywała więc, że doświadczenia ludowe ogarniają znacznie większy zakres wiedzy niż nauka racjonalna, ale i ono staje się bezradne wobec uczucia, które łamie wszystkie granice. Poeta ostrzega również, aby ludzie postępowali zgodnie z normami współżycia międzyludzkiego na przykładzie gospodarza, który za życia nigdy nie chciał pomagać innym

Ballada „Romantyczność” A. Mickiewicza - wierzenia ludu w: życie pozagrobowe np. rozmowa Karusi ze zmarłym Jaśkiem, przyglądający się całemu zajściu tłum wierzy w to, że Karusia widzi swojego ukochanego.

7. Otwarcie na świat, odkrycie nowych kultur i przestrzeni ( orientalizm) - gł „Sonety krymskie”

Orientalizm - zainteresowanie kulturą Wschodu, w którym wyraziło się uznanie odrębności różnych systemów kulturowo-cywilizacyjnych i chęć ich porównania. Orientalizm łączył się często z refleksją nad tą odmiennością, nad nieskażoną naturą Wschodu, jego egzotyzmem. Pojawił się w XVIII wieku, szczególne znaczenie zyskał w literaturze romantyzmu (motywy Bliskiego Wschodu - Byron). „Sonety krymskie” Mickiewicza.
9. Bohater romantyczny - byroniczny w „Konradzie Wallenrodzie”A. Mickiewicza, jego tragizm, pojęcie wallenrodyzmu, cechy powieści poetyckiej.

Bohater bajroniczny - tajemniczy, melancholijny(przykładem jest Giaur, o którym nikt nic nie wiedział i dopiero na łożu śmierci wyznał, że zabił Hassana, który z kolei zabił Leile za to że puściła się z Giaurem). Cechuje go samotność

Konrad jako bohater bajroniczny - samotny w swojej walce, nie mógł zdradzić się przed krzyżakami z którymi prowadził podstępną walkę. Zmuszony do porzucenia swej ukochanej, cierpiał. Jego tragizm polegał na dokonaniu wyboru między honorową walką, a walką podstępem oraz na wyborze między szczęśliwym życiem ze swoją ukochaną, a samotną walką o ojczyznę.

Wallenrodyzm - Pojęcie oznaczające tragizm, konieczności wyboru działania nieetycznego, wejście na drogę podstępu, fałszu i zdrady. Człowiek wybierający tą drogę wie, że jest to wybór działania niezgodnego z etyką, wie jednak, że jest podyktowany koniecznością ratowania wartości wyższej ponad wszystkie inne.

Cechy powieści poetyckiej - gatunek powstały z połączenia elementów epickich i lirycznych. Jest to rozbudowany utwór wierszowany zawierający fabułę nasycony elementami dramatycznymi i odznaczającą się silnym subiektywizowanym opowiadaniem i opisem. Powieść poetycka wprowadziła narratora, który chętnie opowiada o swoich przeżyciach, zwraca się wprost do przeciwnika, jawnie komentuje postawę bohatera, często będącego po prostu maską ukrywającą osobę twórcy. Fabuła powieści poetyckiej ma luźną i fragmentaryczną kompozycję, jet pełna niedomówień, jej tok przyśpieszany obfitował w wyraziste zakłócenia chronologii.

10. Miłość jako temat utworów romantycznych i różne sposoby jej przeżywania.

Miłość do ojczyzny
1. „Konrad Wallenrod” A. Mickiewicza - Miłość do ojczyzny przejawia się w postawie Konrada, który rezygnuje z miłości do ukochanej Aldony, a także rezygnuje z wpajanego mu przez całe życie etosu rycerskiego walcząc podstępem.
2. „Dziady” cz. III A. Mickiewicza - Miłością do ojczyzny kieruje się Konrad, gdy buntowniczo wzywa Boga na pojedynek, zarzucając mu obojętność wobec cierpień rodaków
3. „Kordian” J. Słowackiego - Kordian jest tym, który chce się poświęcić dla ojczyzny. Podczas spotkania w podziemiach katedry ze spiskowcami przekonuje się, że prawie wszyscy są przeciwko zabiciu cara. Sam postanawia dokonać tego dzieła wierząc, że potem polska będzie wolna.
4. „Sonety krymskie” A. Mickiewicz - Podmiot lir. opisuje różnego rodzaju krajobrazy i przeżycia takie jak: stepy, podróż statkiem, wędrówka nad przepaścią, ale cały czas wraca myślami do ojczyzny.

Miłość do kobiety

„Cierpienia Młodego Wertera” J.W. Goethego
Utwór Goethego przedstawia nieszczęśliwą miłość zakończoną samobójstwem bohatera utworu. Werter pracował w poselstwie, wspomina, że poznał Lotte i przeżywał szczęśliwe dni. Werter dowiaduje się o ślubie Lotty i Alberta. Cierpi z tego powodu. Werter przeżył przykry incydent w domy hrabiego. Wyproszono go ze względu na mieszczańskie pochodzenie. Poddaje się do dymisji i wyjeżdża na wieś d zamku księcia. Odwiedza Lotte wraz z jej mężem. Werter myśli o samobójstwie. Odwiedza Lotte, czyta jej Pieśni Osjana. Następnego dnia pisze mowę pożegnalną do niej. Popełnia samobójstwo. Jest ubrany w niebieski frak i żółtą kamizelkę.

„Giaur” JG Byron
Giaur w wyniku utraconej miłości do Leili zabija Hassana, Który zabił Leilę

12. „Dziady” cz. III jako dramat romantyczny (cechy), bohater romantyczny, postawa prometejska, mesjanizm polski.

Bohater romantyczny - Nieszczęśliwy kochanek-> Próba samobójstwa -> metamorfoza-> samotna walka-> klęska. Przykładem bohatera romantycznego jest Konrad, który wcześniej w wyniku nieszczęśliwej miłości popełnił samobójstwo, następnie przeszedł metamorfozę na ścianie w więzieniu pisze: „Umarł Gustaw, narodził się Konrad”. W wielkiej improwizacji podejmuje samotną walkę z Bogiem twierdząc, że Bóg nie umie wykorzystać s