Średniowiecze.

Nazwa średniowiecze zrodziła się w początkach epoki odrodzenia (XV w.). Termin „wieki średnie” rozumiany był wtedy jako synonim zacofania, barbarzyństwa w zestawieniu z kulturą antyczną. Data upadku Rzymu symbolizuje jedynie początek średniowiecza. Dla potrzeb szkolnych przyjmujemy następujący podział:
· wczesne średniowiecze – okres kształtowania się organizmów politycznych w Galii, Germanii i Skandynawii (od upadku cesarstwa rzymskiego do ok. XII w.),
· pełne średniowiecze – okres uformowanych społeczeństw, miast, ustroju i gospodarki feudalnej (XIII, XIV w.),
· późne średniowiecze – okres zmian; regres bądź kryzys na zachodzie Europy i rozwój Europy Środkowej (do końca XV w.).
Cechy charakterystyczne średniowiecza (w uproszczeniu):
a) przewaga rolnictwa, gospodarka ekstensywna, słabość ośrodków miejskich,
b) znaczna ruchliwość ludzi – wędrówki ludów, wyprawy krzyżowe, na wpół koczowniczy tryb życia wczesnośredniowiecznych chłopów, migracje do miast;
c) feudalna gospodarka i ustrój (wielka własność ziemska w rękach feudałów z poddanymi im chłopami. System zależności pomiędzy seniorem a jego wasalem);
d) decydujący wpływ Kościoła i religii chrześcijańskiej.

Historyczne źródła poznawania średniowiecza to oczywiście głównie kroniki, dokumenty kancelaryjne i klasztorne. Jest ich stosunkowo niewiele. Dlatego wiedza o ciekawym skądinąd średniowieczu, bo zupełnie innym niż się potocznie sądzi, uzupełniana jest w znaczącej części przez odkrycia archeologiczne, etnograficzne (kultura ludowa), socjologię i ekonomię.

MONARCHIA KAROLIŃSKA

Najważniejszą rolę dziejową spośród plemion germańskich odegrali Frankowie. Zbudowali oni na gruzach imperium rzymskiego ekspansywne państwo rządzone przez dynastię Merowingów i obejmujące głównie Galię. W 496 r. król Chlodwig przyjął chrzest, za jego też panowania spisane zostało prawo zwyczajowe Franków (Lex Salica). W VII w. dynastia Merowingów rozrywana była konfliktami, zdegenerowana. Wykorzystał to najwyższy urzędnik w państwie – majordom Karol Młot i odsunął Merowingów od władzy. Od jego imienia dynastię nazywano Karolingami.
Pierwszym koronowanym i namaszczonym przez papieża Karolingiem był syn Karola Młota – Pepin Krótki. Jego władza – dotąd uzurpatora – zyskała sacrum (została uświęcona). Za tę cenę Pepin odebrał Longobardom środkową część Italii i oddał ją w 775 r. papieżowi jako „ojcowiznę św. Piotra” (patrimoniun sancti Petri). W ten sposób powstało Państwo Kościelne. Jego prawną podstawą stała się tzw. darowizna cesarza Konstantyna dla papieża z IV w. (w rzeczywistości darowizna taka nigdy nie istniała; dokument został, zresztą bardzo nieudolnie, sfałszowany).

Apogeum potęgi osiągnęło państwo Karolingów za panowania Karola Wielkiego (768-814 r.).
To od jego imienia pochodzi tytuł monarszy w językach słowiańskich – król. Karol, władca o niespożytej energii:
a) krwawo chrystianizował germańskich Sasów, opierając granice państwa na Łabie,
b) rozbił potężne królestwo Longobardów w Italii,
c) wyparł Arabów w Hiszpanii aż po Ebro,
d) rozbił państwo koczowniczych Awarów nad środkowym Dunajem.
Sukcesy Karola Wielkiego przyniosły mu koronę cesarza rzymskiego – obrońcy wiary chrześcijańskiej (800 r.). Akt koronacji przez papieża odbył się w Rzymie. Idea cesarstwa rzymskiego nadal trwała i była niezwykle pociągająca tak dla władzy świeckiej, jak i duchowej.
Charakterystyka państwa karolińskiego
Karol traktował państwo jak dziedziczną ojcowiznę, z którą mógł robić, co chciał – państwo patrymonialne (pater – ojciec). Rządy administracyjne sprawował przez hrabiów (zarządzających ok. 700 hrabstwami) i margrabiów (w pogranicznych marchiach). Byli oni kontrolowani przez wysłanników cesarskich. Urzędników cesarz obdarowywał beneficjami (dobrami), w których chłopi oddawali się w opiekę możnym. Tworzyły się w ten sposób zręby hierarchii (systemu zależności) feudalnej. Najbardziej jednak spajał rozlegle państwo obowiązek służby wojskowej (ekspansja), posługi i dziesięcina na rzecz Kościoła.
Gospodarkę (zdecydowanie rolniczą) charakteryzowała autarkia – wielkie dobra ziemskie były zamkniętym, samowystarczalnym obszarem gospodarczym. Za Karolingów ożywiła się kultura. Wyrazem tego była szkoła pałacowa, rozwój sztuki w Akwizgranie (Aachen), szkoły klasztorne, skryptoria, gdzie przepisywano teksty, rozwój historiografii (Einhard), architektury, sztuki. Wprowadzona przez Karola Wielkiego minuskuła karolińska uczyniła pismo czytelniejszym, stając się wzorcem dla współczesnego nam liternictwa. Sam Karol usiłował pod koniec życia nauczyć się czytać i pisać, ponoć z powodzeniem.
Rozległe, zróżnicowane etnicznie (język, tradycje, kultura) i gospodarczo cesarstwo Karola Wielkiego rozpadło się w 843 r., na mocy traktatu w Verdun na 3 części:
a) Karol Łysy objął część romańską (mniej więcej terytorium dzisiejszej Francji),
b) Ludwik Niemiecki przejął obszary germańskie (Niemcy),
c) Lotar otrzymał środkową część między dwoma królestwami – m.in. Lotaryngię i Alzację.
Podział w Verdun okazał się niezwykle trwały i istotny dla dziejów Europy. Sama kwestia przynależności Alzacji i Lotaryngii przez ponad tysiąc lat była osią konfliktów w dziejach Francji, Niemiec, a zatem i Europy. Schedą po Karolingach było wykształcenie się w Europie Zachodniej poczucia wspólnoty religijnej i kulturalnej oraz zakorzenienie się wzorców ustrojowych.

NIEMIECKIE CESARSTWO OTTONÓW

W X w. władza w państwie Franków przeszła w ręce jednej z najświetniejszych dynastii w dziejach Francji – Kapetyngów (Hugo Capet).
Natomiast w dziedzictwie Ludwika Niemieckiego tron zyskała dynastia saska. Odniosła ona wiele sukcesów: powstrzymała najazdy Normanów, rozbiła wojowniczych Węgrów w bitwie nad rzeką Lech (955 r.) i rozpoczęła równie okrutną chrystianizację Słowian, jak niegdyś Karol Wielki wobec Sasów. Służyć temu miało utworzenie marchii wschodnich i kościelnej placówki misyjnej w Magdeburgu.
W 962 r. Otton I z dynastii saskiej sięgnął po władzę nad królestwem Włoch i koronował się na cesarza. Ottonowie uważali się odtąd za zwierzchników uniwersalnego państwa chrześcijańskiego, a więc i Kościoła.
Jednakże próba odnowienia cesarstwa rzymskiego pod berłem niemieckim nie powiodła się, aczkolwiek motyw uniwersalnego panowania nad światem pojawiać się będzie nie raz w uroszczeniach cesarzy niemieckich. Doświadczą tego Słowianie, w tym Polacy, Włosi i sam Kościół.

POCZĄTKI PAŃSTW SKANDYNAWSKICH I ANGLO-NORMAŃSKIEGO

Ostatnią wędrówkę ludów przeżyła Europa skutkiem najazdów Germanów ze Skandynawii – wikingów zwanych Normanami (a więc „ludźmi z północy”). Śmiałe, wzbudzające trwogę, wyprawy statków normańskich miały nie tylko na celu pirackie i okrutne łupienie wybrzeży. Brak ziem uprawnych w zimnej i biednej Skandynawii sprawiał, że:
· Norwegowie osiedlali się od Wysp Owczych po Islandię;
· Szwedzi (Waregowie, czyli kupcy) posuwali się od Nowogrodu, dalej Dnieprem przez Kijów aż do Morza Czarnego, dając plemionom ruskim państwowość i dynastię Rurykowiczów;
· Duńczycy najpóźniej porzucili korsarstwo, zakładając u ujścia Sekwany Normandię. Księstwo to, najpotężniejsze w dziesięciowiecznej Francji, zostało lennem króla francuskiego i szybko się zromanizowało.
W 1066 r. Książę normandzki Wilhelm Zdobywca wyprawił się na Wyspy Brytyjskie, pobił Anglosasów w bitwie pod Hastings i zajął Anglię. Była to, jak dotąd, ostatnia udana próba podboju Anglii: potem już ani Napoleon, ani Hitler, mimo usilnych starań, nie zdołają wyczynu Wilhelma normandzkiego powtórzyć.

CHARAKTERYSTYKA SPOŁECZEŃSTWA FEUDALNEGO

W średniowieczu wykształciła się drabina społeczna określonych warstw i klas w społeczeństwie feudalnym.
Termin feudalizm pochodzi ze średniowiecznej łaciny i oznacza ziemię lenną (feudum, czyli nadaną przez seniora (starszego w hierarchii). Typowa drabina feudalna zaczęła kształtować się w czasach Karola Wielkiego i dominować w Europie Zachodniej.

PRZYKŁAD
Władca (król – najwyższy senior)nadawał panom feudalnym immunitet gospodarczy i sądowniczy, tj. zwalniał ich dobra od podatków i przyznawał władzę sądowniczą w danej włości senioralnej. W zamian panowie feudalni składali hołd przysięgając władcy wierność i pomoc wojskową. Pan feudalny (jako senior)nadawał lenno, np. część majątku swojemu wasalowi. Nadanie lenna – inwestytura – odbywało się uroczyście poprzez hołd: wasal przysięgał seniorowi wierność i pomoc, w zamian zyskując opiekę i przyjaźń seniora. Na dole drabiny stali chłopi, którzy musieli płacić rentę feudalną (pańszczyzna, daniny), grzywny oraz dziesięcinę. W zamian uzyskiwali opiekę faudała.

W systemie tym ważną rolę odgrywał zamek feudalny, gdzie koncentrowała się władza wojskowa, gospodarcza, sądowa danej włości feudalnej. Z czasem przyjęła się zasada, że „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem”. W takich warunkach władza państwowa (król) nie mogła być silna. W hierarchicznym społeczeństwie utrwalał się pogląd, że ludzie dzielą się na modlących (duchowieństwo), walczących (rycerstwo) i pracujących (chłopi). Schemat trzech stanów zakłóci pojawienie się nowych ośrodków bogactwa i władzy – miast i kupiectwa (zob. Rozkwit gospodarki i kultury średniowiecznej XI-XIII w.).

KULTURA WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA

była regresem (cofnięciem się) w porównaniu z czasami antycznymi. Rzymskie szkoły publiczne upadły, analfabetyzm, nawet wśród władców, stał się powszechny.
Cechy charakterystyczne kultury wczesnośredniowiecznej:
a) rozwój chrześcijaństwa („przez miecz”, np. Sasi przymusowo chrzczeni przez Karola Wielkiego, lub dobrowolnie, np. przyjęcie chrztu przez księcia Polan Mieszka I);
b) synkretyzm religijny, wyrażający się w połączeniu wielu elementów chrześcijańskich, pogańskich i antycznych w jedną religię;
c) wytworzenie się hierarchii i administracji Kościoła: parafie, diecezje (biskupi), prowincje z metropolią (arcybiskupi). Kościół organizował i prowadził szkolnictwo (siedem sztuk wyzwolonych, językiem chrześcijan Europy – łacina, najwyższy autorytet Pisma Świętego w nauce);
d) pojawienie się wspólnot ascetów, czyli klasztorów, pełniących funkcję ośrodków kulturalnych (skryptoria, biblioteki, szkoły, mieszanie się kultur wnoszonych przez mnichów różnych narodowości). Ważną rolę odegrali benedyktyni (początek VI w., Monte Cassino).

SŁOWIANIE

zaliczają się do ludów indoeuropejskich. Dość późno pojawili się na wielkiej scenie historii. Dotąd nie jesteśmy pewni, skąd przyszli nad Wisłę i Dniepr około V w. p.n.e. W epoce przed Chrystusem Rzymianie określali Słowian mianem Wenedów. W II w. n.e. widzimy ich w dorzeczu Wisły, Warty i Środkowego Dniepru. Skutkiem wędrówek ludów w następnych wiekach morze słowiańskie rozlewa się szeroko: po Wołgę, Don, Łabę i na dużą część Półwyspu Bałkańskiego. Następuje podział na:
a) Słowian zachodnich (m.in. plemiona polskie, czeskie, słowackie, morawskie, połabskie);
b) Słowian wschodnich (plemiona ruskie);
c) Słowian południowych (Serbowie, Chorwaci, Słoweńcy).
Sąsiadami Słowian był ogromny i witalny żywioł germański, na północy żyli Bałtowie (Prusowie, Litwini, Łotysze), w dolinie Dunaju koczowali Awarowie, Węgrzy, Bułgarzy.
Słowianie wierzyli w pana świata i władcę błyskawicy, Peruna (stąd Piorun). Innym ważnym bogiem – słońca – był Swarożyc-Dac-bóg. Poza tym czczono wielu innych bogów, składając im ofiary w świętych gajach, na wzgórzach itp. (Słowianie długo nie budowali świątyń).
Gospodarka
Lasy wypalano (żarzono, stad miejscowości o nazwie Żary) bądź wycinano (trzebiono, stad Trzebinia, Trzebnica) pod prymitywną uprawę ziemi. Rolę miernika wartości (pieniądza) pełniły wśród Słowian płaty lniane, z których wyrabiano ubrania (stąd wyraz „płacić”).
Społeczeństwo
Podstawowe komórki słowiańskiej społeczności – rodziny – tworzyły niedużą wspólnotę terytorialną – opole. Opola w razie zagrożenia łączyły się w plemiona. Na zgromadzeniu powszechnym mężczyzn (wiec plemienny, podobnie jak u Germanów) decydowali możni, powołując księcia (albo wojewodę) i decydując o wojnie i pokoju.

PIERWSZE PAŃSTWA SŁOWIAŃSKIE

· Państwo Samona,
ponoć kupca frankijskiego, powstało około 622 r. na Morawach i w Kotlinie Czeskiej, po zrzuceniu zależności od plemienia wojowniczych Awarów. Państwo rozpadło się wraz ze śmiercią jego twórcy.
· Bułgarzy
nie byli Słowianami (plemię jednego z plemion tureckich). W 680 r. pod wodzą chana Asparucha rozpoczęli podbój Słowian za Dunajem i założyli państwo na Bałkanach. W 865 r. przyjęli chrzest, po czym zupełnie roztopili się w morzu Słowian: przejęli ich język, kulturę, zwyczaje. Bułgarzy ulegali dużym wpływom pobliskiego cesarstwa bizantyjskiego.
· Państwo Wielkomorawskie
powstało w IX w. w wyniku zjednoczenia plemion morawskich. Na prośbę księcia Rościsława chrześcijaństwo wprowadzali w Państwie Wielkomorawskim dwaj greccy misjonarze z Cesarstwa Bizantyjskiego, znający język słowiański – Konstanty (zakonne imię Cyryl) i Metody. Wymyślili oni specjalny alfabet, tzw. głagolicę, i przetłumaczyli na słowiański Pismo Święte. Wzbudziło to ogromną niechęć misjonarzy niemieckich. Z ich inicjatywy Metody, mianowany biskupem morawskim, został uwięziony i storturowany. Pod naciskiem biskupów niemieckich papież w 885 r. potępił też odprawianie mszy w języku słowiańskim jako herezję. Uczniowie Metodego musieli chronić się w Bułgarii, gdzie stworzyli znany nam alfabet – cyrylicę.
Państwo Wielkomorawskie, po okresie rozszerzania granic przez Świętopełka, w 906 r. zostanie rozbite przez bitne plemiona węgierskie. Węgrzy osiedlą się w Panonii i Siedmiogrodzie, i zdołają narzucić podbitym Słowianom swój język.
· Państwo czeskie
(plemiona czeskie) przejęło schedę po Wielkich Morawach. W 955 r. chrześcijański ród Przemyślidów z czeskiej Pragi objął również władzę nad Morawami i Słowacją (po klęsce Węgrów nad rzeką Lech). Już u zarania dziejów Czechy zmuszone zostały do płacenia trybutu (daniny) królowi niemieckiemu (929 r.) i znacznego uzależnienia od Niemców.
· Państwo ruskie
jego ośrodkiem stał się Kijów. Tamtejsi książęta wywodzili się od legendarnego Ruryka – wodza drużyny Waregów (Szwedów). Rurykowicze opanowali obszar Rusi włącznie z bogatym Nowogrodem. Osią państwa stał się wielki handlowy szlak rzeczny łączący Bałtyk z Morzem Czarnym. Za panowania Włodzimierza Wielkiego w 988 r. Ruś przyjęła chrzest – i to z Bizancjum, a nie Rzymu. Przyjęcie religii w obrządku wschodnim, zapożyczenie cyrylicy z Bułgarii, wprowadzenie języka słowiańskiego do kościołów – to wszystko już u progu państwowości decydowało o odrębności Rusi.

PAŃSTWO POLSKIE PIERWSZYCH PIASTÓW

Spośród plemion polskich zamieszkujących między Bałtykiem, a Karpatami najważniejszą rolę odegrali Wiślanie i Polanie.
W IX w. widzimy jakiegoś „potężnego księcia na Wiślech”, który został pokonany i siłą ochrzczony przez księcia Wielkich Moraw, Świętopełka (wiemy o tym na podstawie Żywota św. Metodego). Być może ośrodkiem władzy państwa Wiślan była Wiślica lub Kraków. W X w. Wiślanie zostali uzależnieni od Czechów.

MIESZKO I

Polanom przypadła główna rola w tworzeniu państwowości polskiej. Na scenie historii państwo Polan pojawiło się nagle, w 963 r., wraz z postacią księcia Mieszka I, w trakcie walk ze Słowianami połabskimi wspomaganymi przez Niemców (wiadomości o tym czerpiemy z kroniki saskiej Widukinda). Nie wiemy, kiedy, dlaczego i w jaki sposób niewielkie plemię Polan podbiło inne plemiona słowiańskie, tworząc silne państwo. Według Gala Anonima książę Mieszko miał przodków – Siemowita, Leszka i Siemomysła – którzy wywodzili się od legendarnego Piasta. Władztwo Mieszka rozciągało się prawdopodobnie na Wielkopolskę, Kujawy, Mazowsze i część Pomorza, głównymi ośrodkami były Gniezno i Poznań.

W 966 r. Mieszko przyjął chrzest.
Było to posunięcie wiekopomne, o ogromnym znaczeniu dla państwa polskiego.
1. Mieszko przyjął chrzest od Czechów (małżeństwo z księżniczką czeską Dobrawą), unikając uzależnienia ziem polskich od margrabiów i duchowieństwa niemieckiego.
2. Polska znalazła się w wielkiej społeczności chrześcijańskiej jako partner, a nie obiekt akcji misyjnej. Wyrazem tego było nawiązanie przez Mieszka stosunków z cesarzem i zyskanie tytułu „przyjaciela cesarskiego”.
3. Kościół wniósł na ziemie polskie organizacje i wzorce służące umocnieniu państwa, znajomość pisma i łaciny, elementy kultury śródziemnomorskiej.
Pierwszym biskupem – w Poznaniu – zależnym bezpośrednio od Rzymu, został Jordan (968 r.).
W 972 r. w walce z margrabią Hodonem Mieszko odniósł pierwsze historycznie potwierdzone zwycięstwo – pod Cedynią. Zatarg z książętami niemieckimi wywołał jednak interwencję cesarza Ottona I pretendującego do uniwersalnej władzy: Mieszko musiał stawić się przed jego obliczem i płacić z części ziem trybut (daninę). Zbyt silne wpływy niemieckiego, co gorsza sąsiedniego, mocarstwa kazały Mieszkowi zwrócić się w stronę papiestwa. Wyrazem tego stało się oddanie państwa Polan pod opiekę św. Piotra. Streszczenie tego dokumentu (pierwszego dotyczącego Polski), zwanego Dagome iudex, znaleziono w bibliotece watykańskiej. Zawarte tam kwestie, dotyczące naszych granic i zależności Polski od cesarstwa, nie rozjaśniają wielu wątpliwości i dotąd budzą gorące spory naukowe.
Przyjmuje się, że Polska pierwszych Piastów liczyła ok. 250 tys. km2 i 1 mln mieszkańców.

BOLESŁAW CHROBRY

objął rządy po śmierci ojca, Mieszka I († 992 r.). Dowodem uznania znaczenia jego państwa była pielgrzymka cesarza Ottona III do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie (1000 r.). Cesarz – budujący uniwersalne cesarstwo chrześcijańskie, którego elementem miała być Sclavinia (państwo piastowskie):
· wręczył Bolesławowi symbole władzy królewskiej (włócznia św. Maurycego),
· zgodził się na utworzenie arcybiskupstwa w Gnieźnie (pierwszym arcybiskupem został brat św. Wojciecha, Radzim-Gaudenty) i 3 biskupstw.
Trzeba pamiętać, że zawierane podówczas sojusze były bardzo chwiejne i zmieniały się błyskawicznie. Dotyczyło to wszystkich stron konfliktu. W dwa lata po zjeździe gnieźnieńskim Polska Chrobrego do 1018 r. walczyła z Niemcami. Tym razem nie z Margrabiami, ale z samym cesarzem Henrykiem II. Powodu dostarczył Chrobry zagarniając Łużyce, Milsko i Miśnię, a następnie Czechy, Morawy i część Słowacji. Długotrwała wojna, przerywana układami, zakończyła się pokojem w Budziszynie w 1018 r. Zważywszy potęgę cesarstwa niemieckiego, pokój ten był sukcesem Polski. Nie tylko obroniła swą niezależność wobec cesarstwa, ale zyskała Milsko i Łużyce.
Bolesław nie zdołał utrzymać państwa czeskiego (czy myślał o zjednoczeniu Słowiańszczyzny, nie wiemy). Wykorzystał natomiast spór dynastyczny na Rusi i wkroczył do Kijowa, gdzie miał wyszczerbić swój miecz Szczerbiec o bramę grodu (legenda). Wracając z Rusi z ogromnymi łupami przyłączył do Polski Grody Czerwieńskie nad górnym Bugiem (1018 r.). Wykorzystując bezkrólewie w Niemczech Bolesław Chrobry zwieńczył swe panowanie koronacją królewską w 1025 r. (za zgodą papieża).

KRYZYS I ODBUDOWA PAŃSTWA PIASTÓW

Mieszko II, syn Bolesława, koronował się w tym samym roku, 1025, po śmierci ojca. Koronacja nie mogła jednak zastąpić rzeczywistego scalenia niedawno powstałego państwa polskiego. Ekspansywna polityka Bolesława Chrobrego musiała też wywołać reakcje łupionych państw. Pod militarnym naciskiem cesarza Konrada II odpadły Milsko i Łużyce, ruski książę Jarosław Mądry odbił Grody Czerwieńskie. Przekleństwem średniowiecznych państw były krwawe spory dynastyczne: kryzys państwa piastowskiego nasilił się, gdy po władzę sięgnął brat Mieszka II, Bezprym. Wprawdzie Bezprym został zamordowany i Mieszko wrócił do Polski z wygnania, ale po jego śmierci († 1034 r.) młodziutkie państwo polskie rozpadło się.
Elementy kryzysu państwa:
a) wygnanie syna Mieszka II, Kazimierza (późniejszego Odnowiciela) przez możnych,
b) bunt ludowy w Wielkopolsce – kolebce Polski,
c) oderwanie Mazowsza przez eks-cześnika Miecława (Masława),
d) oderwanie się Pomorza,
e) oderwanie Śląska w wyniku niszczycielskiego, odwetowego najazdu księcia czeskiego Brzetysława (1039 r. – złupienie Gniezna i Wielkopolski).

Kazimierz Odnowiciel zdołał odzyskać władzę książęcą z pomocą króla niemieckiego Henryka III, który wzmocnił go 500 rycerzami, i księcia kijowskiego Jarosława Mądrego. Zbyt silna pozycja Czech nie mogła być przecież korzystna dla cesarstwa, a Miecława – dla Rusi. Po pokonaniu (wespół z Jarosławem Mądrym) Miecława (1047 r.) Kazimierz Odnowiciel zdołał odtworzyć większą część terytorium polskiego. W 1050 r. podjął zwycięską wyprawę w celu odzyskania Śląska. Cesarz przyznał Śląsk Polsce, ale za cenę płacenia Czechom rocznego trybutu (daniny). Zależność Polski od cesarstwa stała się również widoczna w sprawach kościelnych (brak metropolii gnieźnieńskiej) i świeckich (Kazimierz nie odzyskał korony królewskiej).

Wydawało się jednak, że scalone państwo, którego centrum władzy coraz wyraźniej przenosiło się do Krakowa, przeszło trudny kryzys. Następca Odnowiciela, Bolesław Śmiały, umiejętnie wykorzystał walkę pomiędzy cesarstwem a papiestwem: odtworzył arcybiskupstwo w Gnieźnie i koronował się na króla w 1076 r. Udatnie interweniował na Węgrzech i w Czechach, przyłączył powtórnie Grody Czerwieńskie. Nie wyjaśniony dotąd do końca konflikt Bolesława Śmiałego z biskupem krakowskim Stanisławem doprowadził do katastrofy. Król bowiem wykrył spisek możnych, w wyniku czego w Krakowie ścięto i poćwiartowano nieszczęsnego biskupa: król Bolesław miał to uczynić ponoć osobiście! Wybuch niezadowolenia możnych był tak silny, że krewki monarcha musiał uciekać w 1079 r. na Węgry, gdzie po dwóch latach w trakcie przygotowań do powrotu, zmarł.

Pozycja możnowładztwa wzmocniła się za panowania jego następcy, księcia Władysława Hermana. Faktyczną władzę sprawował wtedy potężny palatyn (wojewoda, najwyższy urzędnik) Sieciech. Jego dążenie do wzmocnienia władzy centralnej i bezlitosne obchodzenie się z przeciwnikami wywoływały opozycję możnych. Za szyld buntu posłużyli synowie Władysława Hermana – Zbigniew i Bolesław Krzywousty. Kraj rozdarła wojna domowa. Jej rezultatem była zgoda Władysława Hermana na podział kraju między Zbigniewa (Wielkopolska i Kujawy) i Bolesława (część Małopolski i Śląsk). Zbyt ambitny Sieciech musiał opuścić kraj.

PANOWANIE BOLESŁAWA KRZYWOUSTEGO

Do otwartej wojny między braćmi doszło już w 4 lata po śmierci Władysława Hermana († 1102 r.). Pobity Zbigniew uciekł do Niemiec, prosząc o pomoc. Na Polskę ruszyła w 1109 r. wielka wyprawa cesarza Henryka V, a z południa uderzyli Czesi. Mimo to Polacy Bolesława Krzywoustego zdołali obronić główne grody (Bytom, Głogów, Wrocław) i osłabić wojną podjazdową rycerstwo cesarskie. Legendarna bitwa koło Wrocławia na Psim Polu być może w ogóle nie odbyła się, ale sukces Krzywoustego był niewątpliwy. Cesarz wycofał się z Polski, rezygnując z trybutu; podobnie uczynili Czesi wobec Śląska. Zgodnie ze zwyczajami epoki Bolesław pozbył się brata-rywala, każąc Zbigniewa oślepić.
Krzywousty odniósł też znaczący sukces podbijając po 20 latach walk Pomorze z Gdańskiem i Szczecinem. Książę usiłował wprowadzić tam chrześcijaństwo poprzez polską organizację kościelną. Natrafił na silny opór: arcybiskup Magdeburga, Norbert, zgodnie z bullą papieską Innocentego II uważał się za zwierzchnika wszystkich biskupstw polskich. W 1135 r. Bolesław Krzywousty złożył w Merseburgu hołd lenny cesarzowi Lotarowi III. Za tę cenę, oznaczającą również rezygnację Krzywoustego ze starań o koronę królewską, metropolia gnieźnieńska odzyskała samodzielność (potwierdzenie w bulli papieskiej z 1136 r.).
Pod koniec długiego panowania Krzywousty, który doświadczył mocno bratobójczych walk, usiłował rozwiązać kwestie następstwa tronu w testamencie. Na mocy testamentu z 1138 r. władzę zwierzchnią nad książętami miał sprawować zawsze najstarszy z braci, zwany seniorem.
Senior:
a) posiadał dziedziczną dzielnicę senioralną ze stolicą w Krakowie,
b) prowadził polską politykę zagraniczną,
c) utrzymywał swoje załogi wojskowe w głównych grodach całego kraju,
d) współdecydował o obsadzie urzędów.
Innym synom Bolesław wyznaczył dziedziczne dzielnice i ograniczone prawa. Ale testament, wbrew intencjom Krzywoustego, po jego śmierci w 1138 r., dał początek długotrwałemu rozbiciu dzielnicowemu państwa polskiego.

CHARAKTERYSTYKA PAŃSTWA I SPOŁECZEŃSTWA ZA PIERWSZYCH PIASTÓW

Państwo piastowskie miało charakter patrymonialny – władca był właścicielem („ojcem”) kraju. Społeczeństwo
· musiało nie tylko płacić daniny, ale i wykonywać posługi (np. transport, umacnianie grodów).
· Tylko Książe mógł bić monetę i pobierać cła (były to tzw. regalia).
· Część mieszkańców, zwana ludnością służebną, była zwolniona z powyższych ciężarów prawa książęcego (daniny, posługi). W zamian specjalizowała się w wyrobie określonych dóbr, co znalazło odbicie w zachowanych do dzisiaj nazwach miejscowości (np. Piekary wypiekały chleb, Grotniki wyrabiały groty do strzał, Winiary – wino, itp.).
Wojsko
Od czasów Kazimierza Odnowiciela zawodowych wojskowych – drużynników – zastąpili rycerze, mający obowiązek stawienia się konno na wezwanie władcy (nadawanie prawa rycerskiego).
Książę rządził z pomocą wiecu. W skład wiecu wchodzili: zastępca księcia – palatyn lub wojewoda, komornik (skarb), cześnik i stolnik (konsumpcja), kanclerz (kancelaria).
Przedstawicielem księcia w terenie był pan grodowy (kasztelan, komes); grody spełniały więc nie tylko funkcje obronne, ale odgrywały także istotną rolę w administrowaniu krajem.
Wydaje się, iż w ciągu ponad 150 lat, od czasów Mieszka I do testamentu Krzywoustego, Polacy uzyskali świadomość odrębności etnicznej i kulturowej. Zadziwiająco wytrwała obrona przed Niemcami (również w obrębie Kościoła), byłaby tego potwierdzeniem.

ROZKWIT ŚREDNIOWIECZA W EUROPIE (XI – XIII w.)

Przemiany gospodarcze i społeczne w Europie Zachodniej zob. Rozkwit gospodarki i kultury średniowiecznej.

PAPIESTWO I CESARSTWO: SPÓR O WŁADZĘ. ROZŁAM W KOŚCIELE

Trzeba zdać sobie sprawę, że w X w. chrześcijanie byli najzupełniej przekonani o końcu świata w 1000 r. Ich wiarę w apokaliptyczną katastrofę gruntowały nie tylko ciągłe wojny, ale i sytuacja w Kościele. Rozprzężenie w klasztorach, rozpusta i wojny prywatne biskupów, symonia (handel godnościami kościelnymi), nepotyzm (wspieranie krewnych i własnych [!] dzieci), wybory kilku papieży naraz – to ówczesny obraz Kościoła.
Reakcją na to był program reformy, który wyszedł z klasztoru Cluny (Burgundia); przywrócenie dyscypliny w klasztorach i wprowadzenie okresów Pokoju Bożego (Treuga Dei), co miało ograniczyć rujnujące ludzi wojny. Również cesarze niemieccy, pretendujący do roli zwierzchników chrześcijan (władza uniwersalna nad światem, universum), usiłowali zdyscyplinować duchowieństwo, osadzając swoich kandydatów w Rzymie i traktując Kościół jako organ państwowy. Na przykład w kancelarii papieskiej dokumenty datowano wg panowania cesarzy.
Przełom dokonał się podczas pontyfikatu Grzegorza VII (1073-1085).
Papież ten został wybrany przez aklamację (bez głosowania, jednomyślnie), a nie wskazany przez cesarza. Grzegorz VII sformułował program reformy Kościoła: miał on być zupełnie niezależny od władzy świeckiej. Autorytet papieża miał stać ponad autorytetem cesarza. Zewnętrznym wyrazem tego był zakaz przyjmowania przez duchownych inwestytury z rąk świeckich (lenna, godności – senior wręczał wtedy pastorał i pierścień). Odtąd biskupi nie mogli być mianowani przez władców; zostali również zobowiązani do przestrzegania celibatu.
Rozpoczął się tzw. spór o inwestyturę.
Grzegorz VII – papież wielkiej odnowy – nie miał armii, ale posiadał bardzo skuteczną broń – klątwę (ekskomunikę). Doświadczył tego król niemiecki Henryk IV, gdy usiłował zdetronizować „fałszywego mnicha Hildebranda”, czyli Grzegorza VII. Aby zdjąć klątwę papieską, Henryk musiał stać 3 dni i noce na mrozie i boso przed zamkiem w Canossie, gdzie przebywał papież (1077 r.). Upokorzenie – zresztą krótkotrwałe – króla (niebawem cesarza) niemieckiego nie zakończyło konfliktu wokół inwestytury. Rozstrzygnięcie sporu przyniósł dopiero kompromisowy konkordat w Wormacji (1122 r.). Następny cesarz, Henryk V, zrzekł się inwestytury, zachowując jednak prawo nadawania dostojnikom kościoła dóbr lennych (symbolem było berło). Tym samym rozgraniczono władzę świecką i religijną. Cesarze przestali też narzucać swych kandydatów na tron papieski.

W 1054 r. doszło do podziału Kościoła na wschodni (grecki) i zachodni (łaciński).
Legaci papiescy zostawili na ołtarzu kościoła Hagia Sofia w Konstantynopolu akt wyklinający patriarchę – tamtejszego zwierzchnika Kościoła. Patriarcha Kerularios. odpowiedział tym samym.
Bezpośrednią przyczyną były spory:
· liturgiczne (komunia pod jedną czy dwoma postaciami, opłatek czy kwaśny chleb w komunii św.),
· doktrynalne (spór o filioque: czy Duch Święty pochodzi również od Syna Bożego),
· obyczajowe (wystrój kościołów, małżeństwa i wygląd księży).
Głębsze powody rozstania się Kościołów tkwiły jednak w odrębności kulturowej obu cywilizacji – bizantyjskiej (z bogatszymi tradycjami, wpływy greckie) i zachodniej (dużo młodszej, łacińskiej). Patriarchowie nie chcieli podporządkować się papieżom rzymskim, a ich autorytet uznawano nie tylko w Cesarstwie Bizantyjskim, ale na Bałkanach i Rusi Kijowskiej. Podział dał początek Kościołowi prawosławnemu i przetrwał do naszych czasów.

WYPRAWY KRZYŻOWE

W XI. w. plemię tureckie Seldżuków opanowało Kalifat Bagdadzki i rozpoczęło podbój prowincji Cesarstwa Bizantyjskiego. Palestyna z Jerozolimą i Grobem Jezusa znalazła się w rękach Turków seldżuckich, którzy – przyjąwszy islam – różnili się od Arabów skrajną nietolerancją w kwestiach wiary.
Hasło zorganizowania wyprawy – krucjaty – która odebrałaby Ziemię Świętą z rak fanatycznych Turków, mordujących i nie dopuszczających chrześcijan do Grobu Zbawiciela, zostało rzucone przez papieża Urbana II na synodzie w Clermont w 1095 r. Projekt wzbudził entuzjazm (wyrazem tego było przypinanie sobie czerwonych krzyży, stąd krzyżowcy), gdyż:
a) zarówno zbiedniałe rycerstwo, jak i chłopstwo (fale głodu) szukało lepszych warunków życia i łupów, Bogatsi – również przygody,
b) przed młodszymi synami z dynastii panujących otwierała się szansa zdobycia władzy w podbitych państwach,
c) istotną (może najistotniejszą) rolę grały nastroje religijne w Europie, ugruntowane sukcesami chrześcijaństwa (wypieranie Arabów z Półwyspu Pirenejskiego, czyli rekonkwista, oraz rozszerzanie się chrześcijaństwa na Słowiańszczyznę i Skandynawię).
Pierwsza wyprawa, zwana chłopską lub ludową, to bezładny, szaleńczy marsz 60 tys. plebejuszy. Wyprawa ta, równie grabieżcza jak i następne, ruszyła zza Renu, wzdłuż Dunaju, przez Bizancjum i została zupełnie rozbita przez Seldżuków (1096 r.).
Pierwsza właściwa krucjata
to wyprawa ledwie 5 tys. rycerzy. Odnieśli nieoczekiwane zwycięstwo: w 1099 r. zdobyli Jerozolimę i wyrżnęli jej mieszkańców. Całe wybrzeże Morza Śródziemnego znalazło się w rękach chrześcijan. Utworzono tam Królestwo Jerozolimskie oraz podległe mu księstwo i hrabstwa. Królestwo zorganizowano wedle klasycznych wzorów drabiny feudalnej. Dla obrony państwa jerozolimskiego i pielgrzymów powstały zakony rycerskie: templariusze, joannici, Krzyżacy.
Jednakże Jerozolima nie pozostała w rękach chrześcijan. W 1187 r. zdobył ją sułtan Egiptu, Saladyn. Jerozolimę usiłowali odbić aż trzej najpotężniejsi w Europie monarchowie: cesarz niemiecki Fryderyk Barbarossa (podczas wyprawy utonął w rzece), król angielski Ryszard Lwie Serce i francuski Filip August. Sukcesy nie były imponujące: zawarto pokój z Saladynem gwarantujący chrześcijanom dostęp do miejsc kultu.
Idea krucjat wyrodniała: podczas czwartej krzyżowcy złupili i zmasakrowali chrześcijańską ludność Konstantynopola, zniszczyli zabytki kultury i sztuki, ustanawiając krótkotrwale Cesarstwo Łacińskie (1204 r.). Potworności czwartej krucjaty zrodziły przekonanie, że Bóg nie sprzyja rycerstwu. Zorganizowano więc wyprawę niewinnych – dzieci, głównie włoskich i francuskich (1212 r.). Ta najbardziej tragiczna wyprawa zakończyła się śmiercią wygłodniałych rzesz małych ludzi; resztę sprzedano na muzułmańskich targach niewolników. W 1229 r. Jerozolima przejściowo znów znalazła się w rękach chrześcijan, tym razem w wyniku zabiegów cesarza Fryderyka II, ale miarą zamętu wokół krucjat i Królestwa Jerozolimskiego było wyklęcie... Ziemi Świętej i cesarza przez papieża. W 1244 r. uciekające przed Mongołami bandy opanowały Jerozolimę i ostatecznie święte miasto znalazło się w rękach sułtana Egiptu.
Rok 1291 – upadek ostatniej twierdzy krzyżowców, Akkonu (Akki) – przyjmuje się za koniec Królestwa Jerozolimy i wypraw krzyżowych.

Wyniki krucjat
1. Wyraźny wzrost znaczenia papiestwa i miast włoskich zyskujących fortuny na przewożeniu krzyżowców i handlu z Bliskim Wschodem (lewantyńskim).
2. Chrześcijaństwo straciło wiele: Ziemi Jezusowej nie odzyskano, złupiono Cesarstwo Bizantyjskie, a same wyprawy, wbrew ewangelicznym hasłom, niewiele miały wspólnego z Dekalogiem. Kościół nauczył się szerzyć wiarę „wojnami krzyżowymi” i krwawymi sądami inkwizycyjnymi także w samej Europie – nie był to budujący obraz.
3. Krucjaty przyniosły wzrost fanatyzmu wobec „heretyków” i niespotykaną dotąd nietolerancję wobec Żydów. To wtedy zrodziło się określenie Izraelitów jako „morderców Jezusa” i zaczęła się epoka okrutnych pogromów, absurdalnych oskarżeń o sprowadzanie klęsk, czy też np. o sporządzanie przez Żydów paschy z krwi chrześcijańskich niemowląt. Izraelitów zaczęto zamykać w wydzielonych dzielnicach miast – gettach. Zrodzona w średniowieczu nienawiść do potomków św. Piotra i . Pawła będzie miała długi żywot i przetrwa do czasów współczesnych.


ROZKWIT GOSPODARKI I KULTURY ŚREDNIOWIECZNEJ (XI – XIII W.)

W wiekach tych w Europie Zachodniej rozwinęła się gospodarka i kultura średniowieczna. Odzwierciedleniem tego było:
1. Ukształtowanie się społeczeństwa feudalnego (zob. Charakterystyka Społeczeństwa Feudalnego).
2. Rozwój rolnictwa i związane z tym przemiany społeczne:
a) po 7 wiekach wędrówek ludów Europa w XI w. przeżywa czasy względnego spokoju;
b) korzystna zmiana klimatu (wilgoć), wynalazek chomąta, upowszechnienie żelaznych narzędzi, wiatraków, trójpolówka – większe plony;
c) tworzenie się wsi parafialnych z samorządem, pojawienie się czynszów zamiast pańszczyzny, systemu dzierżaw, zanikanie poddaństwa chłopów, rozkład włości senioralnej.
3. Odrodzenie dużych miast i ożywienie handlu międzynarodowego:
a) rozwój handlu, szczególnie między miastami włoskimi a Bliskim Wschodem (Lewantem) oraz na Bałtyku (hanzeatycki), pojawienie się stowarzyszeń handlowych (hanzy, gildie, kompanie), banków i wielkich jarmarków (np. w Szampanii) wpłynęły na
b) odrodzenie miast. Zrzucały one zależność od feudałów, tworząc samorządne gminy miejskie, stanowiąc prawa miejskie i wybierając własną władzę (np. radę miejską). Na ziemiach polskich głównym wzorcem praw miejskich stały się prawa magdeburskie. Oprócz potęgi miast-republik włoskich (Wenecja, Florencja, Mediolan, Genua) wyrosła, nad Bałtykiem, potęga związku miast i kupców niemieckich – Hanza. Związek Hanzeatycki, na którego czele stała Lubeka, nie tylko regulował handel na Bałtyku, ale prowadził równorzędną politykę wobec państw nadbałtyckich;
c) spekulacja pieniędzmi, lichwiarstwo, banki, ruchliwość kupców, poczucie wolności („powietrze miejskie czyni wolnym”) sprawiały, że moraliści zaczęli określać miasta mianem „wynalazku Szatana”.

4. Rozkwit kultury chrześcijańskiej i rycerskiej
a) wzrost znaczenia rycerzy w dobie krucjat, wykształcenie się rytuału rycerskiego (pasowanie, kodeks honorowy, dworski styl życia). Rycerskie cnoty i miłości opiewali trubadurzy;
b) język międzynarodowy – łacina – sprzyjał rozwojowi i przepływowi uniwersalnej kultury chrześcijańskiej;
c) pojawienie się nowych zakonów dobrowolnego ubóstwa (żebrzących) – typowo miejskich, duszpasterskich (franciszkanie i dominikanie), odbiegających od zamkniętych i surowych reguł benedyktynów i cystersów;
d) IV sobór laterański (1215 r, Innocenty III) nakazał masową katechizację, co przyniosło niebywale szybki wzrost liczby szkól parafialnych, miejskich i prywatnych. Coraz większa rzesza ludzi mogła uczestniczyć w kulturze pisanej, a nie tylko obrazów i gestów (propaganda kościelna);
e) narodziny uniwersytetów – stowarzyszeń profesorów i studentów – wyrosłych ze szkół katedralnych (Bolonia, Paryż, Oxford, Padwa). Uprawianie nauki stało się zawodem;
f) rozwój filozofii średniowiecznej wiązał się ściśle z klasztornymi rozważaniami o Bogu i wierze. Dogmaty wiary udowadniano metodą scholastyczną (szkolną) z wykorzystaniem logiki Arystotelesa (Piotr Abelard). Wielotomowa summa teologiczna św. Tomasza z Akwinu z XIII w., w której uczony dominikanin podał 5 dowodów na istnienie Boga, stała się w XIX w. oficjalną nauką Kościoła (tomizm i neotomizm);
g) „odkrycie” niektórych dziel greckich i arabskich (Hipokrates, Ptolemeusz, Awicenna), eksperymentowanie. Prawo rzymskie – fundamentem stanowionych praw;
h) rozpowszechnienie się stylu romańskiego w architekturze i sztuce. Pojawienie się stylu wczesnogotyckiego (strzelistość, przestronność dzięki łukowi ostremu i stosowaniu cegły – przeciwstawione mroczności i ciężkości stylu romańskiego). Gotyk stał się nie tylko sztuką sakralną (katedry), ale i miejską (bramy, kamienice, sukiennice).

Monarchie feudalne XII-XIII w.

Anglia

Cechą charakterystyczną monarchii wczesnofeudalnych była słabość władzy monarszej. Była ona odwrotnie proporcjonalna do siły możnowładców. Walki między monarchą a możnymi wypełniały znaczną część wewnętrznych dziejów krajów feudalnych.
Trzeba też pamiętać, że ówczesne państwa i narody kojarzone były nie ze wspólnotą języka czy tradycji, ale z dynastią i osobą panującego. Na przykład Plantageneci w poł. XII w. zdobyli władzę nie tylko w Anglii, ale – z racji pokrewieństwa – nad olbrzymią częścią Francji: od Normandii po Gaskonię. Utrzymanie tak olbrzymiego państwa, czemu sprzyjało utworzenie urzędu szeryfa, pobieranie podatków, regaliów itp., wymagało nie lada wysiłków przy ówczesnych możliwościach administracyjnych. Kary były surowe – na miarę poczucia zagrożenia władzy i tronu. Gdy arcybiskup Canterbury Tomasz Becket sprzeciwił się królowi Henrykowi II Plantagenetowi w kwestii ograniczania praw kościelnych – został zarąbany przez rycerzy królewskich w katedrze (1170 r.). Rozstrzygnięcie sporu, jak może zauważyliście, przypomina konflikt Bolesława Śmiałego z biskupem Stanisławem w Polsce.
Jednakże władza Plantagenetów nad posiadłościami we Francji słabła. Za panowania Ryszarda Lwie Serce i Jana bez Ziemi (I połowa XIII w.) dynastia Plantagenetów utraciła większość prowincji francuskich.
W Anglii w XIII wieku narodził się parlament.
Proces ten rozpoczął się w 1215 r. od nadania społeczeństwu Wielkiej Karty Swobód (Magna Charta Libertatum) przez Jana bez Ziemi. Jak zwykle poszło o pieniądze, czyli podatki, których król odtąd, na mocy postanowień Karty, nie mógł swobodnie nakładać. Karta chroniła też wolnych obywateli przed nadużyciami urzędników i sądów. Następnym krokiem stało się zwołanie zgromadzenia stanowego w lutym 1265 r. – już z udziałem przedstawicieli większych miast.
Pod koniec średniowiecza Anglia miała parlament złożony z Izby Gmin (reprezentanci szlachty i miast) oraz Izby Lordów (baronowie, wyżsi duchowni). Podział ten przetrwał do dzisiaj.
Król i reprezentacja stanów tworzyły w ten sposób klasyczną monarchię stanową, charakteryzującą się udziałem stanów w rządzeniu państwem.

Francja

Na przełomie XII i XIII w. Filip II August z dynastii Kapetyngów wcielił do swej, niewielkiej zresztą, domeny królewskiej posiadłości Plantagenetów w północnej Francji. Wykorzystując wojnę religijną (ruch katarów, czyli czystych, i albigensów), Kapetyngowie wcielili do swej domeny również południe kraju.
Ludwik IX (1226 – 1270) zbierał już owoce twierdząc, iż „tylko jeden król jest we Francji”. Rządził wiec żelazną ręką, ukrócił plagę prywatnych wojen, pojedynków i podporządkował sobie Kościół. Może się to wydawać dziwne, gdyż jednocześnie ów żelazny władca był zwolennikiem franciszkańskiej dobroci, opiekunem biednych, za przykładem Jezusa myjącym nogi żebrakom. Francja, podobnie jak Węgry, Czechy czy Niemcy, w ten sposób dorobiła się świętego króla, czego np. w Polsce los poskąpił.
Apogeum konfliktu między królem Francji a papiestwem to czasy panowania wnuka św. Ludwika, Filipa IV Pięknego (XIII/XIV w.).
Wybitny ów władca w związku z prowadzonymi wojnami miał poważne kłopoty z pustym skarbcem, który usiłował napełnić, m.in. opodatkowując kler. Wywołało to ostrą reakcję papieża Bonifacego VIII, który wezwał Filipa Pięknego do Rzymu na synod. Aby mięć jak najszersze poparcie, Filip Piękny odwołał się w 1302 r. do reprezentacji społeczeństwa – Stanów Generalnych. Natomiast opozycja papieska we Włoszech zorganizowała brutalny zamach na Bonifacego VIII, którego uwięziono i usiłowano porwać do Francji. Straszliwie poniżony papież wkrótce zmarł.
Jeden z jego następców, ulęgły królowi Klemens V (arcybiskup Bordeaux), wolał pozostać w rodzinnej Francji, w Awinionie (1309 r.). Rozpoczął się okres tzw. niewoli awiniońskiej papieży; do Rzymu wrócili oni dopiero po 70 latach. Sam Filip Piękny znalazł sposób na kłopoty finansowe, oskarżając zakon templariuszy o niemal wszelkie możliwe zbrodnie, doprowadzając do spalenia na stosie wielkiego mistrza Jakuba de Molay i przejmując ogromne bogactwa zakonu.
Jak widać z powyższej skrótowej prezentacji, władza króla i pozycja jego dworu w poszczególnych państwach wzmocniły się znacznie. Król stał się suwerenem, niezależnym od cesarza. Zwołanie przedstawicielstwa stanów było pierwszym krokiem w kierunku uformowania się klasycznej monarchii stanowej, charakterystycznej dla zmierzchu średniowiecza. W tych czasach zamierała również idea uniwersalnej władzy cesarza i jego aspiracji do panowania nad chrześcijańskim światem.

Cesarstwo niemieckie

nie było jednolitym państwem i cechy te odnajdujemy po wiekach (podział na landy, czyli kraje, różnice językowe, etniczne, mentalne). Obok państewek wywodzących się z plemion (Saksonia, Bawaria) istniały marchie zakładane na wschodzie (np. brandenburska). Pomiędzy cesarzem a książętami niemieckimi często dochodziło do ostrych konfliktów, pokój na ziemiach między Renem a Odrą prawie nie gościł.
Próbę zaprowadzenia porządku w Niemczech – udaną – a także przywrócenia uniwersalnej władzy cesarza nad światem – nieudaną – podjął w drugiej poł. XII w. Fryderyk Barbarossa (czyli Rudobrody) z dynastii Hohenstaufów. To jedna z najbardziej malowniczych postaci średniowiecza. Plan przywrócenia dominacji władzy świeckiej nad duchowną zakończył się publicznym ucałowaniem stóp papieża w Wenecji przez Barbarosse. Cesarzowi udało się jedynie zhołdować Czechy, księcia polskiego Bolesława Kędzierzawego i innych książąt piastowskich oraz królów duńskich. Francja i Węgry, nie mówiąc o wyspiarskiej Anglii, były zbyt silne, by ulec uniwersalistycznym roszczeniom Hohenstaufów. Po tragicznym utonięciu Barbarossy podczas wyprawy krzyżowej w 1190 r. dynastia Hohenstaufów. miała jeszcze dwóch wybitnych przedstawicieli na cesarskim tronie, Henryka VI i Fryderyka II, wyraźnie dążących do hegemonii w Europie. Gdy w 1254 r. ostatni król z tego rodu zakończył życie, rozpoczął się w Niemczech 20-letni okres chaosu zwany Wielkim Bezkrólewiem.
Żywioł niemiecki rozprzestrzeniał się zadziwiająco szybko w Europie Środkowej. W XII w. zostały ostatecznie zniszczone przez krucjaty rycerstwa niemieckiego państwa Słowian połabskich – Związek Wielecki i Obodrzyce. Na ich szczątkach ukształtowała się Marchia Wschodnia, od czasów margrabiego Albrechta Niedźwiedzia zwana Brandenburgią (od słowiańskiej Brenny).
Opanowane ziemie były obsadzane i kolonizowane przez osadników, m.in. z Saksonii i Frankonii, Słowian spychano zaś na tereny gorsze, lesiste i podmokłe. W rezultacie, od Meklemburgii przez Pomorze Zachodnie po Prusy, a na południu od Dolnego Śląska aż po węgierski Siedmiogród, rozlało się morze niemieckich osadników. Jak pamiętamy, Germanie wcześniej zetknęli się z kulturą rzymską, którą wprawdzie zniszczyli, ale też część jej dorobku zdołali przejąć. Teraz ich potomkowie wnosili na ziemie słowiańskie i węgierskie niemieckie prawo osadnicze, zwyczaje prawa karnego i cywilnego, trójpolówkę i wyższe rzemiosło (czuli kulturę materialną i duchową). Po wiekach da to niektórym historykom niemieckim podstawy do twierdzenia o wyższości kultury niemieckiej nad słowiańską; echa tego pobrzmiewają
w świadomości potocznej do dzisiaj. Tymczasem Niemcy, by wprowadzić „swoje” wzorce na ziemie słowiańskie, przedtem pełnymi garściami korzystali z osiągnięć rzymskich.
Parcie żywiołu niemieckiego uzupełniał kupiecki związek Hanzy, zakładający faktorie przekształcające się w miasta. Tak powstała m.in. Ryga. Była to kolonizacja pokojowa; mieczem prowadził ją zakon krzyżacki, tworząc na północy Polski duże państwo ze zdecydowaną przewage elementu niemieckiego. Lepsza pozycja Niemców w miastach, wsiach i niektórych dworach książąt piastowskich dość szybko doprowadzała do konfliktów narodowościowych, m.in. w Polsce i w Czechach.

Królestwo Czech

Czeska dynastia Przemyślidów
od poł. X w. bez zastrzeżeń uznawała zwierzchnictwo cesarzy, wspierając ich zbrojnie. Przemyślidzi uzyskali też prawo elekcji cesarza, co jeszcze mocniej czyniło z nich lenników cesarstwa. Ale i Przemyślidzi mieli okres niewątpliwej potęgi. Przemysł Ottokar I sięgnął bowiem – wykorzystując walki o władzę w Niemczech po śmierci cesarza Henryka VI († 1197 r.) – po dziedziczną koronę króla Czech w 1203 r.
Jego wnuk Przemysł Ottokar II usiłował zyskać więcej: koronę króla Niemiec. Lecz jako najpotężniejszy z kandydatów, a więc najgroźniejszy dla książąt niemieckich, przegrał rywalizację z mało znaczącym landgrafem Rudolfem z Habsburga, tracąc życie w bitwie pod Suchymi Krutami w 1278 r.
Austria i pobliskie krainy stały się podstawą rodzącej się potęgi Habsburgów.
Mając zamkniętą drogę na południe, następca Przemysła Ottokara II, Wacław II ruszył na podzielone i słabe księstwa piastowskie. Wyprawa przyniosła mu koronę polską w 1300 r., a Polsce – urząd starosty, wprowadzony właśnie przez Wacława II.
Po tragicznej śmierci jego syna, ostatniego Przemyślidy, tron czeski zdobył Jan Luksemburski, pokonując Habsburgów. W Polsce korona wróciła do Piastów w osobie Władysława Łokietka (1320 r.).
Podłożem znaczenia i ekspansji Czech była ich potęga gospodarcza: górnictwo kruszców (Kutna Hora), handel miast czeskich, kolonizacja niemiecka i silne rolnictwo.

Królestwo Węgier

Bitne i ekspansywne ugrofińskie plemiona węgierskie, jak pamiętamy, zostały powstrzymane w bitwie nad Lechem w 955 r. przez cesarstwo Ottonów. Po przyjęciu chrztu w 974 r. przez księcia Gez, fundamenty silnego państwa węgierskiego stworzył król Stefan z dynastii Arpadów. Okrutnie tłumił on bunty książąt plemiennych, zreformował administrację, wprowadzał chrześcijaństwo ogniem i mieczem, wywalczył dla Węgier odrębną metropolię kościelną w Ostrzychomiu, co wystarczyło, by po śmierci († 1038 r.) Kościół uznał go za świętego.
W końcu XI w. Węgry zrzuciły zależność od cesarzy i rozprzestrzeniły się na olbrzymie obszary od Słowacji po wybrzeże Adriatyku, tworząc zróżnicowane etnicznie i kulturowo państwo. I tu również istotny wpływ odegrali niemieccy osadnicy. Możnowładztwo było na Węgrzech bardzo silne i w 1222 r. uzyskało „Złotą Bullę” – prawo oporu wobec króla. I tu również, podobnie jak w całej średniowiecznej Europie, kryzysy dynastyczne chwiały młodym państwem. Po walkach między Arpadami i wygaśnięciu tej dynastii królem został Karol Robert z neapolitańskich Andegawenów (1301 r.). Za czasów jego i następcy, Ludwika Wielkiego, imperium węgierskie osiągnęło wyżyny potęgi.

Księstwa ruskie

Po przyjęciu chrztu z Bizancjum w 988 r. w dalszym ciągu na Rusi trwało rozbicie polityczne. W XII w. oprócz tradycyjnych ośrodków władzy – Kijowa i Nowogrodu Wielkiego – pewne znaczenie miało Księstwo Zaleskie (Rostów, Włodzimierz n. Klazmą; Moskwa dopiero rosła, wspomniana po raz pierwszy w dokumentach w 1147 r.).
Księstwo Halickie (stąd późniejsza nazwa Galicja) ze Lwowem i Haliczem było terenem interwencji polskich i węgierskich. Ostatecznie za Kazimierza Wielkiego Księstwo Halickie zostanie przyłączone do Polski (1349 r.).
Księstwa ruskie – z wyjątkiem bogatego późnośredniowiecznego Nowogrodu – były politycznie słabe. Jednoczyła je rozwinięta kultura przejęta głównie z Bizancjum: przede wszystkim piśmiennictwo i religia wyznawana w narodowym języku, inaczej niż w Europie Zachodniej – zdominowanej przez łacinę, blokującą rozwój języków narodowych.
Rozkwit kultury na Rusi został zahamowany, gdy pobili ją straszliwi Mongołowie (zwani w Europie Tatarami). Ci koczownicy znad Amuru pod wodzą Czyngis-chana podbili znaczną część Azji i szykowali się do zajęcia Europy. Znakomicie dowodzona i zorganizowana w systemie dziesiętnym armia, świetny wywiad, niezwykła manewrowość, znajomość prochu, niebywałe okrucieństwo w walce i rządzeniu – zapewniły Mongołom wielkie sukcesy.
W 1223 r. książęta ruscy i Połowcy ponieśli nad rzeką Kałką zupełną klęskę. Otworzyło to wnukowi Czyngis-chana, Batu-chanowi, drogę do podbicia całej Rusi, spalenia Kijowa i dotarcia do granic przerażonych Węgier i Polski. Nieszczęsna Ruś na ponad 250 lat znalazła się pod okrutnym panowaniem mongolskich chanów.

Rozpad imperium mongolskiego

W 1241 r. los Europy zdawał się być przesądzony: Tatarzy roznieśli armię węgierską i dotarli do Adriatyku i Wiednia. Pomocnicze uderzenie tatarskie poszło na Polskę, gdzie pod Chmielnikiem, a następnie Legnicą rycerstwo polskie i zachodnie usiłowało zatrzymać Mongołów. Obie bitwy zostały przegrane, a pod Legnicą zginął dowodzący Książe śląski Henryk Pobożny (1241 r.). Sytuację chrześcijan uratował mongolski kryzys dynastyczny: efemeryczne imperium rozpadło się, a dwa kolejne najazdy na Polskę (1259 r., 1287 r.) zniszczyły, ale nie podbiły kraju.
W końcu XIII w. plemiona tatarskie koczujące między Wołgą a Morzem Czarnym utworzyły Złotą Ordę i wymieszały się z Połowcami, od których przyjęły język. Ich religią stał się islam, co oczywiście nie mogło być korzystne dla chrześcijan w tej części Europy. Dalsze podziały na chanaty przyniosły wyodrębnienie się chanatu krymskiego, który będzie skutecznie i krwawo absorbować siły polskie aż do rozbiorów Rzeczypospolitej Polskiej.
Próby przywrócenia imperium mongolskiego od Litwy po Indie zostały podjęte na przełomie XIV/XV w. przez sturczonego Mongoła, kulawego Tamerlana. Wojny Tamerlana, prowadzone z niesłychanym okrucieństwem, uwieńczone dziesiątkami zwycięskich bitew, uwięzieniem tureckiego sułtana, nie przyniosły trwałych następstw. Po okrutniku pozostało wspomnienie piramid z głów ludzkich i wspaniała, budząca dotąd podziw, architektura jego stolicy, Samarkandy. Wydaje się, że Tamerlan, jak każdy z psychopatycznych tyranów, chciał mieć swoje „tysiącletnie” mauzoleum; niektórym to się udało.

POLSKA PODZIELONA NA GRANICE

Bolesław Krzywousty podzielił Polskę na dzielnice w swym testamencie z 1138 r.
· Dzielnicę senioralną, od Gdańska przez Gniezno po Kraków objął najstarszy syn, dziedziczny Książę Śląska – Władysław (późniejszy Wygnaniec),
· Mazowsze – Bolesław Kędzierzawy,
· Wielkopolskę – Mieszko Stary,
· w Łęczycy rezydowała wdowa po Krzywoustym, Salomea, z dwoma niepełnoletnimi synami, Henrykiem i Kazimierzem zwanym później Sprawiedliwym.
Już w 1146 r. Władysław został wygnany, a nowy senior Bolesław Kędzierzawy zdołał utrzymać na tronie krakowskim dzięki interwencji cesarza Fryderyka Barbarossy. Ceną panowania Kędzierzawego było złożenie cesarzowi wysokiego okupu i hołdu lennego.
Po śmierci Kędzierzawego – panował Mieszko Stary, ale i on utracił dzielnicę senioralną na rzecz Kazimierza Sprawiedliwego (1177 r.).
Oznaczało to złamanie zasady senioratu. Kazimierz usiłował zalegalizować pogwałcenie testamentu Krzywoustego na zjeździe w Łęczycy w 1180 r. W zamian za przywileje dla feudałów świeckich i duchownych (stąd przydomek Sprawiedliwy, nadany mu przez kościelnego kronikarza) Kazimierz zyskał zgodę możnowładców małopolskich na dziedziczenie dzielnicy senioralnej przez synów. Do kolejnych więc walk o Kraków doszło już między synem Kazimierza Leszkiem Białym a Mieszkiem Starym.
W XIII w. zaczął się proces rozdrobnienia dzielnic, któremu towarzyszyły niemal bezustannie rozgrywki zbrojne.
Na anarchię wewnętrzną nakładały się zagrożenia zewnętrzne ze strony:
· pogańskich plemion Prusów, Litwinów, Jaćwingów (Bałtowie),
· Mongołów,
· marchii brandenburskiej, która po odkupieniu ziemi lubuskiej i wojnach z wielkopolskimi książętami utworzyła pomiędzy Wartą i Notecią Nową Marchię, sięgającą granic Pomorza Gdańskiego.

Krzyżacy
Najgroźniejsze niebezpieczeństwo pojawiło się jednak ze strony rycerskiego niemieckiego zakonu krzyżackiego, utworzonego w Palestynie podczas krucjat. Zakon, usunięty z Węgier, gdzie chciał wykroić dla siebie państwo, skorzystał skwapliwie z propozycji Konrada, księcia makowskiego. W 1226 r. Konrad Mazowiecki nadal Krzyżakom ziemię chełmińską, zachowując prawa zwierzchnie, w zamian za walkę rycerzy chrystusowych z pogańskimi Prusami. Krzyżacy umowę sfałszowali i oddając Prusy i ziemię chełmińską pod opiekę cesarza zyskali potężnego sojusznika. Żelazny, bezlitosny podbój Prus prowadzony był początkowo wzdłuż Wisły, gdzie Krzyżacy konsekwentnie budowali zamki warowne (np. Kwidzyn, Elbląg, Frombork). Podbój, który wspierali księcia polscy, zakończył się w 1283 r. Stolicą nowego państwa zakonnego stał się Malbork (Marienburg).
W 1202 r. w Rydze (obecna Łotwa) powstał zakon Kawalerów Mieczowych, który utworzył zakonne państwo Inflanty. Nie mogąc jednak poradzić sobie z pogańską Litwą, rozpoczął w 1237 r. współdziałanie z zakonem krzyżackim.
Choć początkowo Krzyżacy zachowywali się wobec książąt polskich lojalnie, to intensywna kolonizacja niemiecka, przewaga Niemców w zakonach i, oczywiście, w marchii brandenburskiej, a nade wszystko ich ekspansywność, szybko stały się poważnym zagrożeniem Polski.

GOSPODARKA I SPOŁECZEŃSTWA W OKRESIE ROZBICIA POLSKI NA DZIELNICE

Rozbiciu Polski nie towarzyszyła zapaść gospodarcza. Ziemie polskie zaludniały się (przyrost naturalny i kolonizacja niemiecka), czemu sprzyjała polityka osadnicza książąt i panów feudalnych. Schematycznie rzecz ujmując, przemiany wyglądały następująco:
Książę nadawał panom feudalnym (możnym świeckim i duchownym, rycerzom) immunitety:
a) immunitet ekonomiczny zwalniał dobra pana feudalnego od ciężarów prawa książęcego, czyli od danin i posług;
b) immunitet sądowy oznaczał zrzeczenie się przez księcia prawa sądzenia.
W rezultacie nadawania immunitetów w IX i XII w. (często wymuszonego okolicznościami, jak w przypadku księcia Kazimierza Sprawiedliwego w 1180 r.) książęta tracili dochody i prawa do dużej części dóbr. Zastępowali to sprawniejszym wykorzystywaniem własnych posiadłości, a nade wszystko osadnictwem. Akcję osadniczą prowadzili również panowie feudalni posiadający immunitet.
Osadnictwo na prawie niemieckim (magdeburskim) wyglądało następująco:
1. Pan zawierał umowę z zasadźcą reprezentującym osadników. Chłopi otrzymywali równe działki, zwykle 1 łan (16 albo 25 ha). Ustalano czynsz płacony panu i prawo dziedziczenia działki w rodzinie chłopa.
2. Chłopów (kmieci) zwalniano z czynszów na 2 do 24 lat (w wypadku karczunku). Była to tzw. wolnizna; zwróćcie uwagę, ile wsi w Polsce ma w nazwie „Wola” od tejże „wolnizny”. Pańszczyzny, czyli obowiązkowej pracy chłopów na „pańskim” polu nie stosowano lub wymagano w niewielkim wymiarze.
3. Zasadźca na ogół zostawał sołtysem, miał większe gospodarstwo, karczmę, młyn, otrzymywał część chłopskich czynszów i przewodniczył sądowi, czyli ławie wiejskiej.
Osadnictwo na prawie niemieckim wprowadziło ujednolicenie i elementy porządku w chaotycznej gospodarce polskiej. Powstała sieć regularnie zaplanowanych, uporządkowanych wsi i miast. Prawo to było korzystne zarówno dla feudałów, jak i wolnych chłopów (kmieci). Tam gdzie nie dotarła kolonizacja na prawie niemieckim (np. na Mazowszu), regulowano powinności, prawo do opuszczania wsi i dziedziczenia ziemi na warunkach tzw. prawa polskiego. Dotyczyło to głównie istniejących wsi, a nie nowych lokacji, jak w przypadku prawa niemieckiego.
Na prawie magdeburskim lokowano również miasta
(po raz pierwszy Złotoryję na Śląsku w 1211 r.). Wytyczano rynek z ratuszem, od którego rogów odchodziły zazwyczaj dwie ulice pod kątem prostym. Najczęściej jednak akty lokacyjne (a więc porządkujące stan rzeczy) dotyczyły istniejących już miast. Rynek, ratusz, burmistrz, wójt, a nawet chroniący miasto mur i budujący go murarz, majster – wprowadziły się z Niemiec do języka polskiego na stałe właśnie w okresie rozwoju osadnictwa.
Rozwojowi gospodarczemu na ziemiach polskich towarzyszył wzrost znaczenia Kościoła. W XIII w. posiadał już własne sądownictwo i niezależnie od księcia wybieranych biskupów (przez kapitułę, czyli wspólnotę kanoników).
Zmienił się również charakter siły zbrojnej książąt. Zamiast drużyny utrzymywanej przez pierwszych Piastów, książęta wprowadzili nadawanie ziemi na prawie rycerskim. W zamian za majętność rycerz miął obowiązek walczyć zbrojnie i konno na wezwanie księcia.
Powyższe zmiany społeczne i gospodarcze rozpoczęły pierwszy etap kształtowania się społeczeństwa stanowego: stanów duchownego, rycerskiego, mieszczańskiego i chłopskiego.

ZJEDNOCZENIE POLSKI

Czynnikami sprzyjającymi zjednoczeniu Polski były:
1. Rozwój gospodarczy i powiązania ekonomiczne między dzielnicami.
2. Dążenia możnych do tworzenia latyfundiów (wielkich posiadłości ziemskich) nie tylko w granicach jednego księstwa.
3. Zagrożenia zewnętrzne (Brandenburgia, Mongołowie, Bałtowie, Czesi) wymuszające istnienie państwa i władcy.
4. Narodowe tendencje w Kościele polskim walczącym z wpływami niemieckimi (rola arcybiskupa Jakuba Świnki). Znaczenie kanonizacji św. Stanisława w 1254 r. – symbolu zrośnięcia się poćwiartowanej Polski.
5. Zjednoczeniowe dążenia miast (żyjących głównie z handlu), którym bezustannie małe wojny książąt i granice celne uniemożliwiały szerszy rozwój rynku wymiany.
6. Wspólnota języka, kultury, przekonanie o wielkiej przeszłości państwa piastowskiego. Świadomość istnienia jednej dynastii polskiej – Piastów.
Dwa ośrodki zjednoczenia to Wielkopolska z Gnieznem i Małopolska z Krakowem. Jednakże pierwsze próby zjednoczenia podejmowali książęta śląscy, np. wrocławski Henryk IV Probus.
W kilka lat później Przemysł II, książę wielkopolski, opanował Pomorze Gdańskie i w 1295 r. koronował się w Gnieźnie na króla Polski. Poza jego królestwem pozostała Małopolska. W lutym 1296 r. został zamordowany w Rogoźnie; dotąd nie jesteśmy pewni – przez kogo.
W 1300 r. na tronie krakowskim zasiadł czeski Wacław II z dynastii Przemyślidów, obejmując panowanie nad Małopolską i Wielkopolską. Nadawanie przez Wacława II urzędów Niemcom i Czechom oraz hołd złożony cesarzowi wywoływały objawy niezadowolenia, tłumione żelazną ręką króla. Silnej władzy Wacława II sprzyjało stworzenie podstaw administracji – urzędu starosty, podległego władzy centralnej.
Władysław Łokietek, niewielki wzrostem i znaczeniem książę brzeski, walczył o władzę nad Krakowem i Małopolską już od 1288 r. Śmierć Wacława II († 1305 r.), i wymarcie dynastii Przemyslidów pozwoliły Łokietkowi zająć Kraków. Nie przyszło to łatwo: większa część zniemczonego patrycjatu i mieszczaństwa krakowskiego ciążyła ku Pradze i nowemu królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu. W 1311 r. wybuchł tam bunt wójta Alberta, zakończony m.in. ścięciem głów tych, którzy nie umieli wymówić poprawnie „soczewica i młyn”, czyli niektórych mieszczan niemieckich. Przeciwwagą wpływów czeskich i niemieckich stał się sojusz Łokietka z Węgrami, przypieczętowany małżeństwem Elżbiety Łokietkówny z królem Karolem Robertem.
W toku walk Łokietek stracił Pomorze Gdańskie w 1308 r. Zajęli je podstępnie Krzyżacy, urządzając rzeź Gdańska. Ale rezultatem wieloletnich uporczywych dążeń Władysława było zjednoczenie Wielkopolski z Małopolską i koronacja na króla w 1320 r. w Krakowie za zgodą papieża. Data ta uznawana jes