Przedmiot, zakres, źródła prawa cywilnego.
Przedmiot, zakres, źródła prawa cywilnego.
Termin „prawo cywilne” wywodzi się z prawa rzymskiego, jest bowiem odpowiednikiem łacińskiego określenia ius civile. Źródłem tego określenia jest z kolei słowo civis. Civis to obywatel, a zatem ius civile to prawo obowiązujące obywateli danego państwa. Wpływ prawa rzymskiego na dzisiejsze systemy prawa cywilnego nie ogranicza się do przejęcia przez te systemy samej nazwy tej dyscypliny. Starożytni Rzymianie przeszli do historii jako naród o niezwykle wysokim poziomie umiejętności prawniczych, z którego pochodzą prawnicy uznawani za autorytety przez wiele setek lat. Dzięki temu powstał zadziwiająco precyzyjny, sprawny system prawa cywilnego. Z kolei te cechy sprawiły, że prawo rzymskie odegrało olbrzymią rolę daleko poza granicami imperium rzymskiego. Polegała ona bądź na tym, że obowiązywało ono wprost na skutek jego recepcji przez niektóre kraje zachodnio-europejskie, bądź na tym, że zasady tego prawa stanowiły podstawę późniejszych systemów prawnych w wielu krajach. Prawo wyraża interesy panującej w danym ustroju politycznym klasy społecznej, a realizowanych za pomocą przymusu państwowego. W takim ujęciu prawo jest genetycznie i funkcjonalnie związane z państwem, jest uznawane -tak jak i państwo- za kategorię historyczną; jest zjawiskiem, które pojawiło się dopiero na kreślonym etapie rozwoju społeczeństwa. Termin „prawo” może być także ujmowany w szerszym rozumieniu, dla określenia wszelkich reguł postępowania przyjętych w danej społeczności, określających wzajemne prawa i obowiązki jednostek w każdej zbiorowości, w każdym organizmie społecznym, również społeczeństwie pierwotnym. W tym ujęciu zaczątków prawa można poszukiwać już w najwcześniejszych stadiach rozwoju społeczeństw, na długo przed wykształceniem się organizacji państwowej.
W systemie źródeł prawa Polski średniowiecznej dominującą pozycje zajmowało -tak jak i w innych krajach- prawo zwyczajowe mające na początku charakter lokalny, a po zjednoczeniu Królestwa miało charakter stanowy. W raz z uformowaniem się stanów feudalnych, których cechą charakterystyczną była właśnie odrębność stanowiska w państwie, w dobie monarchii stanowej dawne prawo ziemskie stało się wyłącznym prawem stanu szlacheckiego. Obok niego wykształciło się odrębne prawo miejskie oraz prawo wiejskie. Najstarszym znanym spisem prawa zwyczajowego jest zbiór zwany „Księgą Elbląską” odnaleziony w połowie XIX w. W bibliotece elbląskiej, także „Iura prutenorum”, stanowiący spis prawa pruskiego na ziemiach należących do zakonu krzyżackiego. W procesie przezwyciężania feudalnych partykularyzmów prawnych ważna rola przypadła prawu stanowionemu (prawo monarsze). Wyrazem wzrostu aktywności ustawodawczej monarchy były przede wszystkim wydawane w latach 50-tych i 60-tych XIV w. Statuty Kazimierza Wielkiego. Wydawane były odrębnie dla Wielkopolski i Małopolski. Wcześniejszym był Statut Wielkopolski, złożony w pierwotnym kształcie z 34 artykułów, wydany przy współudziale możnowładców i szlachty. Natomiast Statut Małopolski, znacznie obszerniejszy, składał się ze statutu uchwalonego na wieńcu wiślickim oraz dołączonych później ustaw Kazimierza Wielkiego i jego następców sporządzonych przez królewskich notariuszy. O tendencjach zmierzających do likwidacji dzielnicowych odrębności świadczył fakt pojawienia się tzw. „dygesty” w XV w., która obejmowała zarówno przepisy statutów małopolskich, jak i wielkopolskich w jednolitym układzie. Ich celem było ujednolicenie prawa i praktyki sądowej.
Następująca wraz z rozwojem sił produkcyjnych i gospodarki towarowo-pieniężnej, kolonizacja wsi i zakładanie miast odbywały się często przy zastosowaniu wzorów niemieckich, zawierające gotowe i doskonalsze rozwiązania organizacyjne. Lokowanie wsi i miast na prawie niemieckim spowodowało, że prawo to stało się podstawą organizacyjno-prawną dużej liczby osad wiejskich i miejskich i że na jego podstawie rozwijało się polskie prawo miejskie i wiejskie. Głównym wzorem dla nowo zakładanych miast polskich był Magdeburg, czasem za pośrednictwem innego miasta polskiego, które było lokowane na prawie magdeburskim np. Chełmna. Drugim ważnym czynnikiem wpływającym na kształtowanie się prawa polskiego w wiekach średnich było prawo kanoniczne, czyli normy prawne wytworzone przez Kościół, które oddziaływało na wszystkie gałęzie prawa.
W systemie źródeł prawa polskiego kluczowe znaczenie zajmuje Konstytucja. Wśród aktów zwykłego ustawodawstwa należy wskazać na Kodeks cywilny. Dzieli się on na cztery „księgi”. Pierwsza (cz. ogólna) określa podstawowe wymagania składające się na tzw. prawo osobowe, dotyczące mienia, czynności prawnych, przedstawicielstwa, związane z cywilno prawnymi skutkami upływu czasu (np. przedawnienie). Druga zawiera regulacje tzw. praw rzeczowych (własność, użytkowanie wieczyste, prawa rzeczowe ograniczone) oraz posiadania. Trzecia dotyczy zobowiązań (powstanie, treść, typologia najczęstszych rodzajów umów). Czwarta została poświęcona większości majątkowych praw podmiotowych.
Ze względu na szczególną mnogość norm prawnych prawo reguluje niemal każdą dziedzinę życia społecznego. Ogół unormowań składających się na system (porządek) prawny określonego kraju nie stanowi jednolitej niezróżnicowanej masy. Podlega podziałom wyższego i niższego rzędu. Najwyższy szczebel to podział na gałęzie (dyscypliny) prawa, takie jak prawo cywilne, administracyjne, karne itp. Gałęzie dzielą się na działy, a te ulegają dalszym zróżnicowaniom. Podziały te nie są oczywiście wynikiem dowolności ustawodawcy, są one uwarunkowane aktualnymi stosunkami społecznymi i gospodarczymi. W miarę zmiany tych stosunków nawet najbardziej utrwalone podziały mogą ulegać przekształceniom.
Dość powszechnie przyjmuje się, że na pojęcie prawa cywilnego składają się trzy elementy:
1)przedmiot,
2)podmioty działające na podstawie jego przepisów,
3)metoda regulacji.
Przedmiotem regulacji cywilnej są stosunki cywilne. Ta jednak sama przez się niczego nie wyjaśnia. Nie czyni tego kodeks cywilny, ani żaden inny akt normatywny, pozostawiając doktrynie bliższe określenie stosunku cywilnego. Nie ulega wątpliwości, że prawo cywilne reguluje stosunki społeczne o charakterze majątkowym i nie majątkowym.
Przez stosunki majątkowe rozumnie się stosunki własnościowe i to nie tylko powstałe na tle przynależności rzeczy i innych dóbr do samego podmiotu, czyli dotyczące społecznego korzystania z tych dóbr, lecz również stosunki polegające na wymianie tych dóbr i usług, lub stosunki majątkowe to te, które mają za przedmiot interesy natury ekonomicznej.
Stosunki niemajątkowe to takie, których przedmiotem są dobra niemające bezpośredniej wartości ekonomicznej, co jednak nie wyłącza, że mogą one niekiedy być ściśle powiązane ze stosunkami majątkowymi (tzw. dobra osobiste człowieka, jak zdrowie, wolność). W prawie cywilnym zdecydowanie przeważają stosunki majątkowe. Stosunki niemajątkowe dominują w dziale prawa cywilnego zwanym prawem rodzinnym. Podmiotami stosunków cywilnoprawnych są osoby fizyczne (ludzie) oraz osoby prawne, tj. organizmy wyposażone przez prawo, w tzw. zdolność prawną, tj. możność nabywania praw i obowiązków. Poczynając od nowelizacji kodeksu cywilnego z 28,07,1990 roku, znikła kategoria podmiotów prawnych, jaką były tzw. jednostki gospodarki uspołecznionej. Stosunkami majątkowymi, a w mniejszym stopniu także niemajątkowymi zajmuje się prawo cywilne, lecz także inne gałęzie prawa, zwłaszcza prawo administracyjne czy finansowe. Potrzebne jest dodatkowe kryterium, któryby pozwoliło na przeprowadzenie linii granicznej między prawem cywilnym a innymi gałęziami prawa. Przyjmuje się pogląd, według którego kryterium tego należy szukać w metodzie regulowania. Przyjmuje się, że dla stosunków cywilnoprawnych charakterystyczna jest zasada równorzędności stron, tzn., że żadna ze stron nie jest podporządkowana drugiej. Ta metoda regulacji jest według rozpowszechnionej opinii następstwem okoliczności, że u podstaw stosunków cywilno prawnych leży gospodarka towarowo-pieniężna, dla której charakterystyczną (jako zasada) jest ekwiwalentność obrotu. Inaczej kształtuje się w stosunkach administracyjnych czy finansowych. Tutaj w zasadzie jedna ze stron jest podporządkowana drugiej, czyli w ramach stosunku prawnego występuje cecha nadrzędności i podrzędności. Np., jeżeli urząd skarbowy zawiera z rzemieślnikiem umowę o dzieło (np. wstawienie szyby), to powstaje stosunek prawny cywilnoprawny, gdyż w tym stosunku obie strony stoją na równych pozycjach. Jeżeli natomiast ten sam urząd ściąga do tego samego rzemieślnika należne państwu podatki, sytuacja zmienia się, urząd skarbowy -jako organ państwa- zajmuje w tym stosunku pozycję nadrzędną, a rzemieślnik podporządkowaną. Powstały stosunek prawny już nie podlega prawu cywilnemu, lecz prawu finansowemu.
Podsumowując, prawo cywilne można określić jako gałąź prawa obejmującą zespół przepisów normujących stosunki majątkowe oraz niemajątkowe między osobami fizycznymi i osobami prawnymi na zasadzie równorzędności podmiotów. Jednak podane kryteria odgraniczające prawo cywilne od innych gałęzi prawa nie umożliwia przeprowadzenia ścisłej granicy między poszczególnymi gałęziami prawa. Dzieje się, dlatego, że sfery regulacji różnych, zwłaszcza pokrewnych dyscyplin zachodzą na siebie, jak i z tego powodu, że zmieniające się uwarunkowania polityczne i społeczno-gospodarcze powodują stopniowe wyodrębnianie się nowych gałęzi prawa z dotychczasowych, macierzystych.
Do najważniejszych rozwiązań składających się na pozakodeksowe prawo cywilne należy przede wszystkim zaliczyć:
- Prawo rodzinne i opiekuńcze (dotyczy ono majątkowych i nie majątkowych stosunków rodzinnych oraz związanych ze sprawowaniem opieki),
- Prawo prywatne międzynarodowe (prawo kolizyjne, jego przedmiotem jest ustalanie prawa właściwego dla stosunków cywilnoprawnych z elementem obcym),
- Prawo wekslowe ,
- Prawo czekowe ,
- Prawo spółdzielcze oraz ustawę o spółdzielniach mieszkaniowych ,
- ustawę o księgach wieczystych i hipotece ,
- ustawę o prawie autorskim i prawach pokrewnych ,
- Prawo geologiczne i górnicze ,
- ustawę z dnia 6 grudnia 1996r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów ,
- ustawę z dnia 21 sierpnia 1997r. o gospodarce nieruchomościami ,
- Kodeks morski ,
- Kodeks spółek handlowych ,
- Prawo upadłościowe i naprawcze ,
- Prawo własności przemysłowej .
Charakter prawa wyraża się w nakazach (zakazach) określających zasady postępowania jego przedmiotów, przede wszystkim osób prawnych i fizycznych. W zakresie regulowanym prawem cywilnym rozwiązanie to nie zawsze ma charakter bez względny. Ustawodawca nie jest w stanie ingerować we wszystkie dziedziny aktywności podmiotów prawa, ponieważ prawo nigdy nie nadąża za potrzebami społecznymi. Niektóre stosunki społeczne z punktu widzenia interesów Państwa są traktowane jako mało istotne, a w konsekwencji ich kształtowanie jest pozostawione woli stron. Jednak są one automatycznie regulowane obowiązującymi przepisami prawa cywilnego. Jedną z istotnych cech jest mechanizm samoregulacji. Jego podmioty same:
- nawiązują stosunki prawne (np. zawierając umowę),
- kształtują swe prawa i obowiązki (np. określając treść zawieranej umowy, dokonując jej przekształceń),
- podejmują działania zmierzające do wykonania spoczywających na nich obowiązków.
Zasady równości stron oraz autonomii ich woli powodują, że wiele norm prawa cywilnego uzyskuje charakter dyspozytywny (względnie obowiązujący). W zakresie, jakim umowa nie określa sytuacji prawnej stron stosunku regulowanymi przepisami prawa cywilnego, normy tego ostatniego wypełniają „pustki” w zakresie regulacji odnoszącej się do określonej umową treści stosunku prawnego. Istotne jest również, że pod rządami prawa cywilnego osiągnięcie stanu faktycznego oraz przewidzianego normami prawa przeważnie wymaga aktywności zainteresowanego(np. polegającej na dochodzeniu przysługują- cych mu roszczeń), w zasadzie przed organami państwa.
Prawo jest zjawiskiem istniejącym w każdym społeczeństwie. Jego istota sprowadza się do regulacji tych stosunków społecznych, które zostały uznane za szczególnie doniosłe z punktu widzenia tego, kto sprawuje władzę. W zasadzie samodzielnie określa on zasady postępowania istotne z punktu widzenia jego interesów, przede wszystkim zaś pod kątem widzenia zapewnia szeroko bezpieczeństwa(militarnego, ekonomicznego, społecznego).
Rzymska maksyma ubi societas, ibi ius (gdzie społeczeństwo, tam prawo) oznacza, że państwo (organy działające w jego imieniu) formułuje istotne z punktu widzenia swych potrzeb zasady postępowania i nadaje im rangę norm powszechnie obowiązujących. Szczegóły zależą od wielu okoliczności, przede wszystkim zaś od dominujących założeń ideologicznych. Samo istnienie określonego porządku prawnego jednak nie zmienia stosunków społecznych. Takie zmiany mogą stanowić wyłącznie konsekwencję stosowania obowiązujących norm prawnych.
Biografia
„Historia Prawa”- Katarzyna Sójka-Zielińska
„Kompendium Prawa Cywilnego”- Aleksander Lipiński
„Prawo Cywilne zarys części ogólnej”- Aleksander Wolter, Jerzy Igmotowicz, Krzysztof Stefaniuk