Organy kontroli i ochrony prawnej w Polsce
1. Rzecznik Praw Obywatelskich
Urząd Rzecznika Praw Obywatelskich ustanowiono w Polsce w 1987 roku Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży praw i wolności obywateli polskich oraz cudzoziemców, określonych w konstytucji i innych przepisach prawa. Rzecznik zajmuje szczególne miejsce wśród organów państwowych. Jest powoływany przez Sejm za zgodą Senatu na okres pięciu lat. W swojej działalności dysponuje niezawisłością podobną do niezawisłości sędziowskiej. Ze swojej działalności oraz stanie przestrzegania praw człowieka i obywatela rzecznik zdaje sprawę Sejmowi i Senatowi.
Rzecznik podejmuje działanie, jeżeli zyska informację wskazującą na naruszenie praw i wolności obywatela. Może podjąć działanie zarówno na wniosek, jak i z własnej inicjatywy. Podejmując sprawę Rzecznik może zależnie od jej charakteru, wybrać jeden z trybów postępowania:
- samodzielnie prowadzić postępowanie wyjaśniające,
- zwrócić się do Sejmu o zlecenie Najwyższej Izbie Kontroli przeprowadzenia kontroli określonej sprawy.
Po zbadaniu sprawy, Rzecznik - o ile stwierdził naruszenie praw i wolności obywatela - wykorzystuje przyznane mu przez ustawę środki prawne. Może on m.in..:
- żądać wszczęcia postępowania cywilnego,
- żądać wszczęcia przez prokuraturę śledztwa,
- zwrócić się o wszczęcie postępowania administracyjnego,
- wnieść kasację do każdego prawomocnego orzeczenia
2. Najwyższa Izba Kontroli
NIK ma prawo kontrolować działalność organów administracji rządowej, NBP, państwowych osób prawnych innych państwowych jednostek organizacyjnych, organów samorządu terytorialnego, samorządowych osób prawnych i innych komunalnych jednostek administracyjnych. Może także kontrolować działalność innych jednostek organizacyjnych i przedsiębiorstw pod względem wykorzystania majątku i środków państwowych lub komunalnych oraz czy wywiązują się ze zobowiązań na rzecz państwa a także działalność innych podmiotów wykonujących zadania z zakresu powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego.
Kontroli NIK podlega wykonanie budżetu, gospodarka finansowa i majątkowa samorządów terytorialnych, kancelarii prezydenta RP, kancelarii sejmu, Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego, Rzecznika Praw Obywatelskich, KRRiTV, NSA, Państwowej Inspekcji Pracy, Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych, IPN, Krajowego Biura Wyborczego.
Kontrole te NIK może przeprowadzać na zlecenie Sejmu, na wniosek Prezydenta, Senatu, Prezesa Rady Ministrów oraz z własnej inicjatywy.
NIK przeprowadza kontrole pod względem legalności, gospodarności, celowości i rzetelności, natomiast działalność samorządu terytorialnego kontroluje pod względem legalności, gospodarności i rzetelności, zaś przedsiębiorstwa i jednostki organizacyjne-pod względem legalności i gospodarności.
Regulamin Sejmu określa tryb wykonywania przez NIK obowiązków wobec Sejmu i jego organów. Do tych obowiązków należy przedkładanie Sejmowi:
- analizy wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej
- opinii w przedmiocie absolutorium dla Rady Ministrów
- informacji o wynikach kontroli zleconych przez Sejm lub jego organy, przeprowadzonych na wniosek Prezydenta RP, Prezesa Rady Ministrów oraz innych ważniejszych kontroli
- wynikających z kontroli zarzutów dotyczących działalności osób wchodzących w skład Rady Ministrów, osób kierujących innymi instytucjami (art. 4 ust1)
- sprawozdania ze swojej działalności w roku ubiegłym.
Informacje o wynikach kontroli NIK przedkłada także Prezydentowi RP i Prezesowi RM.
Pracami NIK kieruje Prezes NIK. Odpowiada on także przed Sejmem za jej działalność.
Prezesa NIK na wniosek Marszałka Sejmu lub grupy posłów, ( co najmniej 35) powołuje Sejm bezwzględną większością głosów za zgodą Senatu. Kadencja Prezesa NIK trwa 6 lat od dnia złożenia przez niego przysięgi i nie może trwać dłużej niż 2 kadencje, czyli 12 lat. Kadencja Prezesa wygasa w razie jego śmierci, orzeczenia przez Trybunał Stanu utraty zajmowanego stanowiska lub odwołania.
Sejm odwołuje Prezesa NIK, jeżeli zrzekł się on stanowiska, uzna, że stał się trwale niezdolny do pełnienia obowiązków na skutek choroby, został skazany prawomocnym wyrokiem sądu za popełnienie przestępstwa bądź Trybunał Stanu orzekł w stosunku do niego zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk. Prezes NIK nie może należeć do żadnej partii politycznej.
Prezes NIK może występować do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie zgodności:
-ustaw i umów międzynarodowych z konstytucją,
-ustaw i przepisów prawa z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi z konstytucją
-celów i działalności partii politycznych
a także o rozstrzygnięcie sporów kompetencyjnych między centralnymi organami
konstytucyjnymi.
Prezes NIK bierze także udział w posiedzeniach Sejmu i ma prawo uczestniczyć w posiedzeniach Rady Ministrów. Na jego wniosek Marszałek Sejmu powołuje i odwołuje wiceprezesów NIK (może ich być od 2 do 4), dyrektora generalnego NIK a także członków kolegium (3 lata trwa kadencja).
W skład Kolegium NIK wchodzą: Prezes NIK jako przewodniczący, wiceprezesi i dyrektor generalny NIK oraz 14 członków Kolegium(7 przedstawicieli nauk prawnych lub ekonomicznych i 7 dyrektorów jednostek organizacyjnych NIK, spośród których Prezes NIK wyznacza sekretarza). Kolegium NIK zatwierdza analizę wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej, sprawozdania z działalności NIK w roku ubiegłym. Uchwala: opinię w sprawie absolutorium dla Rady Ministrów, wystąpienia zawierające wynikające z kontroli zarzuty, okresowe plany pracy NIK, projekt statutu NIK, projekt budżetu NIK, a także pełni funkcje opiniujące.
NIK po przeprowadzeniu kontroli w zakresie przewidzianym przez ustawę przekazuje kierownikowi jednostki kontrolowanej a w razie potrzeby kierownikowi jednostki nadrzędnej oraz właściwym organom państwowym lub samorządowym wystąpienia pokontrolne. Wystąpienia te zawierają oceny kontrolowanej działalności a także uwagi i wnioski jak usunąć stwierdzone nieprawidłowości. W razie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa lub wykroczenia NIK zawiadamia organ powołany do ścigania przestępstw lub wykroczeń. W/w organy mają obowiązek zawiadomić o wynikach postępowania.
Zarówno ustawa o NIK z 1994 r. jak i Konstytucja RP z 1997 r. określają NIK jako organ kontroli państwowej niezależny od władzy wykonawczej a podlegający Sejmowi RP. Niezależność ta a także przyznany przez obowiązujące akty prawne zakres uprawnień pozwala NIK na skuteczne funkcjonowanie i wykonywanie swoich obowiązków, co nie było by możliwe przy innym usytuowaniu NIK w strukturze organów państwowych.
3. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji
KRRiTV jest konstytucyjnym organem państwa stojącym na straży wolności słowa, prawa obywateli do informacji oraz interesu publicznego radiofonii i telewizji.
Zakres działania Rady obejmuje:
- określanie warunków prowadzenie działalności przez nadawców (np. ustalanie minimalnego udziału, jaki w programach emitowanych przez poszczególnych nadawców mają obejmować audycje producentów krajowych, określanie limitów czasowych dla emisji reklam)
- ochronę podstawowych, społecznie akceptowanych wartości przede wszystkim wartości chrześcijańskich (Rada kontroluje pod tym kątem programy emitowane przez nadawców)
- udzielanie koncesji na rozpowszechnienie programów radiowych i telewizyjnych
- ustalanie wysokości opłat abonamentowych
Działalność oparta na niezależności. Członkowie Rady mogą być odwołani jedynie w ściśle określonych przypadkach. Składa się z dziewięciu członków, reprezentujących różne środowiska społeczne i polityczne. Czterech z nich powołuje Sejm, dwóch Senat, a trzech - Prezydent. Kadencja każdego z członków KRRiTV trwa sześć lat. Co dwa lata odnawia się 1/3 składu KRRiTV. Zgodnie z obowiązującą od 27 grudnia 1995 roku nowelizacją ustawy, przewodniczącego KRRiTV wybierają członkowie ze swego grona bezwzględną większością głosów.