System wymiaru sprawiedliwości w Polsce
Sądy powszechne
Na sądownictwo powszechne składają się sądy rejonowe, sądy okręgowe i sądy apelacyjne.
Sądy rejonowe tworzy się dla jednej lub kilku gmin, sądy okręgowe – dla obszaru działania, co najmniej 2 sądów rejonowych, sądy apelacyjne zaś- dla obszarów działania, co najmniej 2 sądów okręgowych. W systemie sądownictwa powszechnego działa w postaci wyodrębnionych jednostek organizacyjnych: sądownictwo rodzinne, pracy i ubezpieczeń społecznych, gospodarcze oraz sąd antymonopolowy.
Postępowanie sądowe oparte jest na zasadzie instancyjności. Dzięki temu możliwe jest naprawienie wszelkich uchybień dokonywanych w sądach pierwszej instancji. Najniższą instancję stanowią sądy rejonowe, rozpatrujące wszystkie sprawy z wyjątkiem tych, które są przypisane sądom okręgowym (sąd okręgowy jest sądem pierwszej instancji np. w sprawach o zbrodnię, rozwód, naruszenie dóbr osobistych). Przy nich funkcjonują sądy grodzkie, które przejęły sprawy po zlikwidowanych kolegiach do spraw wykroczeń. Sądy okręgowe rozpoznają odwołania (apelacje) od orzeczeń sądów rejonowych. Odwołania od orzeczeń sadów okręgowych jako pierwszej instancji, rozpatrują sądy apelacyjne. Sądy apelacyjne rozpatrują też kasacje od wyroków sądów rejonowych.
Wszystkich sędziów powołuje minister sprawiedliwości. Sądami kierują prezesi podlegający ministrowi.
Wymiar sprawiedliwości w siłach zbrojnych należy do sądów wojskowych. Zgodnie z zasadą instancyjności sądy wojskowe pierwszej instancji to sądy garnizonowe, a drugiej- sądy okręgu wojskowego.
Sąd Najwyższy sprawuje nadzór na działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania (nadzór judykacyjny). Najważniejsze funkcje Sądu Najwyższego to:
- rozpoznawanie kasacji (kontrola pod względem zgodności z prawem i prowadzi do utrzymania lub uchylenia orzeczenia oraz przekazania do ponownego rozpatrzenia) wnoszonych od prawomocnych orzeczeń sądów odwoławczych kończących postępowanie sądowe
- podejmowanie uchwał mających na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce
- stwierdzanie ważności wyborów: do sejmu, senatu, na prezydenta, także prawomocność referendum ogólnokrajowego i konstytucyjnego
- jest sądem odwoławczym (drugiej instancji) wobec orzecznictwa wojskowych sądów okręgowych
Sąd Najwyższy dzieli się na cztery izby: Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Cywilną, Karną, Wojskową. W skład SN wchodzą; pierwszy prezes, prezesi oraz sędziowie. Pierwszego prezesa SN powołuje prezydent na sześcioletnią kadencję spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego. Sędziów Sądu Najwyższego powołuje prezydent na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa.
KRS jest organem państwa stojącym na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów. W jej skład wchodzą trzy grupy członków, wybieranych na czteroletnią kadencję:
- osoby wchodzące w skład Rady z urzędu: 1-szy prezes SN, minister sprawiedliwości, prezes NSA oraz osobowa powołana przez Prezydenta
- piętnastoosobowa reprezentacja środowiska sędziowskiego
- czterech posłów i dwóch senatorów, wybranych przez obydwie izby
Postępowanie przed sądami toczy się na zasadzie równości stron, z zapewnieniem stronom prawa do obrony, także odwołanie się (apelacji) do sądu wyższej instancji, z zapewnieniem strono prawa do obrony także odwołania się (apelacji) do sądu wyższej instancji. Sędziowie są w sprawowaniu swojego urzędu niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji RP oraz ustawom. Niezawisłość sędziowską gwarantuje;
- nieusuwalność – sędzia może być usunięty ze stanowiska jedynie na podstawie orzeczenia sądu
- immunitet sędziowski – sędzia nie może być zatrzymany ani pociągnięty do odpowiedzialności karnej bez zezwolenia właściwego sądu dyscyplinarnego
- niepołączność – zakaz łączenia stanowiska sędziego ze sprawowaniem mandatu posła lub senatora
- apolityczność – sędzia nie może być członkiem partii politycznej i związku zawodowego
Naczelny Sąd Administracyjny
NSA sprawuje wymiar sprawiedliwości przez sądową kontrolę działalności administracji publicznej. Kontrola ta obejmuje również orzekanie o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji rządowej. Do zadań NSA należy rozstrzyganie spraw spornych między obywatelami a organem administracji, który podjął decyzję odmawiającą mu pewnego uprawnienia lub nakładając nań określony obowiązek prawny. NSA rozpatruje także spory kompetencyjne między organami administracji samorządowej i rządowej. Zatem każda decyzja administracyjna,może być zaskarżona do sądu administracyjnego w razie jej niezgodności z prawem. Taka sprawa przysługuje każdemu zainteresowanemu, także prokuratorowi, rzecznikowi praw obywatelskich o organizacjom społecznym. NSA kontroluje decyzje wyłącznie pod względem zgodności z prawem, a nie ich celowości czy słuszności.
NSA jest dwuinstancyjny: sądy wojewódzkie i sąd naczelny. Nie podlega nadzorowi judykacyjnemu Sądu Najwyższego. Na czele Sądu stoi prezes powoływany przez prezydenta.
Sąd Lustracyjny
Został utworzony na podstawie ustawy z 11 kwietnia 1997 roku o ujawnieniu pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa, bądź też współpracy z nimi w latach 1944-1990 osób pełniących funkcje publiczne (tzw. Ustawa lustracyjna). Sąd ten stanowi organ Sądu Apelacyjnego w Warszawie. Obowiązek złożenia oświadczenia dotyczący pracy lub lun współpracy ze służbami bezpieczeństwa mają osoby urodzone przed 1972 rokiem, kandydujące na prezydenta, posłów, senatorów, osoby desygnowane na stanowisko premiera, kandydaci na kierownicze stanowiska państwowe. Lustracje bada prawdziwość złożonych oświadczeń, Anie fakt współpracy z organami bezpieczeństwa.
W Procesie tym szczególną role odgrywa Rzecznik Interesu Publicznego. Do zadań rzecznika należy analiza oświadczeń wpływających do sądu lustracyjnego, zbieranie informacji niezbędnych do sprawdzenia oświadczeń, składanie wniosków do tego sądu o wszczęcie postępowania w razie wątpliwości, co do prawdziwości oświadczenia. Postępowanie lustracyjnie wszczyna się na wniosek rzecznika lub jego zastępcy. Sąd podejmuje również postępowanie na wniosek osoby, która przyznała się do współpracy, ale domaga się ustalenia, że była do tego zmuszona pod groźba utarty życia czy zdrowia własnego lub kogoś bliskiego. W postępowaniu bierze udział lustracyjnym bierze udział 3 sędziów. Sąd wydaje pisemne orzeczenie stwierdzające prawdziwość lub nieprawdziwość oświadczenia osoby lustrowanej. W razie braku dostatecznych dowodów pozwalających na ocenę prawdziwości oświadczenia sąd orzeka o umorzeniu postępowania. Prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające fakt złożenia przez osobę lustrowaną niezgodnego z prawdą oświadczenia powoduje utratę zajmowanego stanowiska lub funkcji. Od orzeczenia sądu można się odwołać.
W Polsce istnieją też specjalistyczne organy orzekające państwowe jak np. Izby morskie oraz społeczne jak np. sądy polubowne.
Prokuratura
Jest podporządkowana ministrowi sprawiedliwości, jako prokuratorowi generalnemu. Zadaniem prokuratury jest przede wszystkim strzeżenie praworządności, czuwanie nad ściganiem przestępstw oraz sprawowanie funkcji oskarżyciela publicznego przed sądami. W jej skład wchodzą trzy piony organizacyjne: jednostki prokuratury powszechnej: rejonowe, okręgowe, apelacyjne i Prokuratura krajowa), jednostki prokuratury wojskowej: prokuratury garnizonowe, okręgów wojskowych, rodzajów sił zbrojnych oraz Naczelna Prokuratura Woskowa) oraz Prokuratorzy Instytut Pamięci narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Zastępcami Prokuratora Generalnego są: Prokurator Krajowy, Naczelny Prokurator Wojskowy, dyrektor Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu IPN.
Policja
Policja podlega Ministrowi Spraw Wewnętrznych. Jej struktury tworzą Komenda Główna Policji, komendy: wojewódzkie, powiatowe, rejonowe, miejskie z właściwymi komendantami na czele oraz komisariaty i posterunki. Wśród struktur istnieją specjalistyczne formacje takie jak: Centralne Biuro Śledcze, Samodzielne Pododdziały Antyterrorystyczne i policja sądowa.
Wobec żołnierzy funkcje policyjne sprawuje Żandarmeria Wojskowa.
W realizacji zapewnienia bezpieczeństwa publicznego i państwa współpracują z Policja takie formacje jak: Straż Graniczna, Straż Miejska, Biuro Ochrony Rządu itp.
Policja ma zadanie zapewnienie bezpośrednich działań mających na celu zapewnienie ładu i porządku publicznego oraz wymuszenie przestrzegania prawa. Do podstawowych zadań Policji należy między innymi: ochrona życia, zdrowia i mienia obywateli, zapewnienie spokoju w miejscach publicznych, wykrywanie i zapobieganie popełnianiu przestępstw. Policja ma też prawo legitymowania osób celu ustalenia ich tożsamości, zatrzymania podejrzanych i sprawców przestępstw, przeszukiwania oraz kontrolowania osób, mieszkań, bagażu, środków transportu w razie podejrzenia popełnienia przestępstwa. Może również zastosować bezpośrednie środki przymusu (np. gaz obezwładniający, kajdanki, pałki, specjalnie szkolone psy), a wypadkach związanych z zagrożeniem życia ma prawo użyć broni.
Służby specjalne
Organami cywilnej kontroli nad służbami specjalnymi są zarówno organa władzy ustawodawczej (Sejmowa Komisja do Spraw Służb Specjalnych), wykonawczej (Prezes Rady Ministrów, właściwi ministrowie), jaki i sądowniczej oraz Najwyższa Izba Kontroli.
Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego
Do zadań ABW należy:
1) rozpoznawanie, zapobieganie i zwalczanie zagrożeń godzących w bezpieczeństwo wewnętrzne państwa oraz jego porządek konstytucyjny, a w szczególności w suwerenność i międzynarodową pozycję, niepodległość i nienaruszalność jego terytorium, a także obronność państwa,
2) rozpoznawanie, zapobieganie, wykrywanie przestępstw oraz ściganie ich sprawców:
a) szpiegostwa, terroryzmu, naruszenia tajemnicy państwowej i innych przestępstw godzących w bezpieczeństwo państwa
b) godzących w podstawy ekonomiczne państwa,
c) korupcji osób pełniących funkcje publiczne
d) w zakresie produkcji i obrotu towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa,
e) nielegalnego wytwarzania, posiadania i obrotu bronią, amunicją i materiałami wybuchowymi, bronią masowej zagłady oraz środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi, w obrocie międzynarodowym
3) realizowanie, w granicach swojej właściwości, zadań służby ochrony państwa oraz wykonywanie funkcji krajowej władzy bezpieczeństwa w zakresie ochrony informacji niejawnych w stosunkach międzynarodowych,
4) uzyskiwanie, analizowanie, przetwarzanie i przekazywanie właściwym organom informacji mogących mieć istotne znaczenie dla ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego państwa i jego porządku konstytucyjnego,
Działalność ABW poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej może być prowadzona w związku z jej działalnością na terytorium państwa wyłącznie w zakresie realizacji zadań określonych w pkt 2.
Agencji Wywiadu
Do zadań AW należy:
- uzyskiwanie, analizowanie, przetwarzanie i przekazywanie właściwym organom informacji mogących mieć istotne znaczenie dla bezpieczeństwa i międzynarodowej pozycji Rzeczypospolitej Polskiej oraz jej potencjału ekonomicznego i obronnego,
- rozpoznawanie i przeciwdziałanie zagrożeniom zewnętrznym godzącym w bezpieczeństwo, obronność, niepodległość i nienaruszalność terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
- ochrona zagranicznych przedstawicielstw Rzeczypospolitej Polskiej i ich pracowników przed działaniami obcych służb specjalnych i innymi działaniami mogącymi przynieść szkodę interesom Rzeczypospolitej Polskiej,
- zapewnienie ochrony kryptograficznej łączności z polskimi placówkami dyplomatycznymi i konsularnymi oraz poczty kurierskiej,
- rozpoznawanie międzynarodowego terroryzmu, ekstremizmu oraz międzynarodowych grup przestępczości zorganizowanej,
- rozpoznawanie międzynarodowego obrotu bronią, amunicją i materiałami wybuchowymi, środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi oraz towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także rozpoznawanie międzynarodowego obrotu bronią masowej zagłady i zagrożeń związanych z rozprzestrzenianiem tej broni oraz środków jej przenoszenia,
- rozpoznawanie i analizowanie zagrożeń występujących w rejonach napięć, konfliktów i kryzysów międzynarodowych, mających wpływ na bezpieczeństwo państwa, oraz podejmowanie działań mających na celu eliminowanie tych zagrożeń,
-prowadzenie wywiadu elektronicznego,
Działalność AW na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej może być prowadzona wyłącznie w związku z jej działalnością poza granicami państwa, a realizacja czynności operacyjno-rozpoznawczych, jest dopuszczalna wyłącznie za pośrednictwem Szefa ABW
Wojskowe Służby Informacyjne
WSI są formacją wojskową bezpośrednio podległą Ministrowi Obrony Narodowej RP. Wykonują zadania związane z rozpoznaniem i przeciwdziałaniem zagrożeniom godzącym w obronność Państwa oraz naruszeniom tajemnicy państwowej w zakresie obronności. Przygotowują one także dla organów państwowych informacje i analizy istotne dla obronności Państwa. W stosunkach międzynarodowych pełnią funkcję Krajowej Władzy Bezpieczeństwa w sferze wojskowej.
Adwokat, Notariat
Są to organy pomocy i obsługi prawnej. Są one zorganizowane na zasadzie samorządności.
Trybunały
Zgodnie z polską tradycją ustrojową nazwy „trybunał” używa się do oznaczenia sądów o szczególnych kompetencjach i znaczeniu w systemie ochrony prawnej. Oba Trybunały cechuje niezawisłość ich członków i niezależność od innych organów. W swoim orzecznictwie są one niezależne od Sądu Najwyższego.
Trybunał Konstytucyjny
W skład Trybunału wchodzi 15 sędziów, wybieranych przez Sejm na 9-letnią kadencje (obowiązuje zakaz reelekcji) spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. Prezesa i wiceprezesa powołuje Prezydent.
Podstawową funkcją Trybunału jest orzekanie o zgodności z konstytucją ustaw, umów międzynarodowych i innych aktów normatywnych centralnych organów państwowych, a ponadto rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa.
Każdy, kto uznał, że naruszone zostały jego prawa konstytucyjne ma prawo wnieść skargę do Trybunału. Jest to skarga konstytucyjna. Wymaga ona rozstrzygnięcia przez Trybunał zgodności z konstytucją ustawy, na podstawie, której orzeczono w sprawie pokrzywdzonego. Z taką skargę może wystąpić do Trybunału dopiero po wyczerpaniu postępowania we wszystkich instancjach. Można to uczynić w ciągu 2 miesięcy od zapadnięcia prawomocnego wyroku. Skargę można sformułować jedynie adwokat lub radca prawny.
Z wnioskiem o kontrolę zgodności kwestionowanych aktów prawnych z aktami wyższego rzędu mogą występować także: Prezydent, Marszałek Sejmu. Marszałek Senatu, minimum 50 posłów bądź 30 senatorów, 1-wszy Prezes Sądu Najwyższego, prezes NSA, prokurator generalny, Prezes NIK, Rzecznik Praw Obywatelskich Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego są ostateczne. Jeżeli orzeknie o wadliwości zakwestionowanego aktu prawnego, to akt ten przestaje obowiązywać
Trybunał Stanu
Jest to instytucja sądownicza powołana do orzekania o odpowiedzialności osób zajmujących najwyższe stanowiska w państwie. Jako oskarżeni mogą przed nim stanąć: Prezydent, osoby wchodzące w skład Rady Ministrów, Prezesi NIK i NBP, Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych osoby, którym Prezes RM, powierzył kierowanie ministerstwem, członkowie KRRiTV, posłowie i senatorowie
Trybunał składa się z przewodniczącego, 2 zastępców 16 członków wybieranych przez Sejm na czas jego kadencji. Co najmniej połowa członków Trybunału powinna mieć kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska sędziego. Przewodniczącym TS jest 1-szy Prezes Sądu Najwyższego
Za czyn naruszający konstytucję w związku z zajmowanym stanowiskiem tzw. delikt konstytucyjny, Trybunał może orzec: utratę czynnego i biernego prawa wyborczego na okres do 10 lat, zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk w organach państwowych i społecznych, utratę orderów i odznaczeń.