Istota stosunku cywilnoprawnego

2. ISTOTA STOSUNKU CYWILNOPRAWNEGO
Podmiotem prawa jest adresat normy prawnej, do którego - we wskazanych w hipotezie tej normy okolicznościach - kierowana jest określona w jej dyspozycji reguła zachowania, z której wynikają różnego rodzaju skutki prawne. Można zatem powiedzieć, że podmiotem prawa jest ten, kto jest uprawniony lub zobowiązany. Podmiotami stosunków cywilnoprawnych mogą być osoby fizyczne lub osoby prawne. W innych gałęziach prawa (np. prawie handlowym lub administracyjnym) za podmiot prawa uznaje się również organizacje nie mające statusu osoby prawnej. Zdolność do tego, by być podmiotem praw i obowiązków w stosunkach cywilnoprawnych, określa się jako zdolność prawną. Zgodnie z przyjętą w Polsce teorią prawa, podmiotowość prawna nie stanowi czyjejkolwiek właściwości przyrodzonej. O tym, kto jest podmiotem prawa, a zatem kto może korzystać ze zdolności prawnej, decydują przepisy prawa pozytywnego. Podmiotowość prawna jest cechą normatywną. Osobą fizyczną jest każdy człowiek od chwili urodzenia do chwili śmierci. Każdy człowiek posiada więc zdolność prawną . Przysługuje ona niezależnie od wieku, stanu zdrowia czy rozwoju umysłowego. Jest to możliwość bycia podmiotem stosunków cywilnoprawnych. Każdy zatem może być np. właścicielem, bo każdy posiada zdolność prawną, ale nie każdy może rozporządzać swą własnością. Aby stało się to możliwe, potrzebna jest zdolność do czynności prawnych, o której będziemy pisać niżej. Nabycie zdolności prawnej następuje z chwilą odłączenia się dziecka od ciała matki. Nie jest przy tym istotny stan zdrowia dziecka, a nawet to, czy jest ono zdolne do samodzielnego życia. Tak więc nawet dziecko z głębokimi wadami rozwojowymi., np. bez mózgu, żyjące zaledwie kilka godzin, ma w tym czasie zdolność prawną. Prawo przyznaje podmiotowość prawną także płodowi w łonie matki, a więc jeszcze przed narodzeniem dziecka. Płód może być podmiotem niektórych praw spadkowych, jeśli dziecko urodzi się żywe. Poczęty traktowany jest (w zakresie pewnych prawnych skutków) jak urodzony. Może np. dziedziczyć po spadkodawcy zmarłym w okresie ciąży matki. Utrata zdolności prawnej następuje z chwilą śmierci. Gasną wtedy prawa i obowiązki o osobistym charakterze (np. prawo do ochrony dóbr osobistych, prawa rodzinne). Prawa o charakterze cywilnoprawnym i majątkowym, podlegając dziedziczeniu, przechodzą na inne osoby. Może dojść do sytuacji, gdy człowiek zaginął i nie wiadomo czy żyje. Wówczas sąd wydaje orzeczenie o uznaniu danej osoby za zmarłą, co równa się utracie zdolności prawnej przez taką osobę. Prawo nakazuje traktować ją -w zakresie skutków prawnych - tak jak zmarłego. Uznanie danej osoby za zmarłą może mieć znaczenie dla rodziny zaginionego. Jest to niewątpliwie sposób na zakończenie niepewności co do stosunków osobistych i majątkowych. Aby mogło nastąpić uznanie za zmarłego, konieczne jest spełnienie pewnych przesłanek Przede wszystkim musi upłynąć określony czas. Z wnioskiem o uznanie danej osoby za zmarłą można wystąpić po upływie 10 lat od końca roku kalendarzowego, w którym podjęto ostatnią informację o życiu tej osoby, albo po upływie lat 5, gdyby zaginiony w chwili uznania za zmarłego miał ukończone lat 70 (art 29 ł kc). Ponadto nie można uznać za zmarłego nikogo przed ukończeniem 23 lat (art. 29 2 kc). Gdy zaginięcie pozostaje w związku ze wskazanymi w ustawie okolicznościami niebezpiecznymi dla życia, np. katastrofą, wojną - obowiązują krótsze terminy wyczekiwania, umożliwiające zgłoszenie stosownego wniosku. Wystarczy, gdy upłynie np. 6 miesięcy od katastrofy (art. 30 kc). Kodeks przewiduje szereg szczegółowych regulacji w tym zakresie. Warunkiem koniecznym uznania kogoś za zmarłego jest konieczność zgłoszenia przez uprawnione osoby wniosku o uznanie danej osoby za zmarłą. Właściwy sąd przeprowadza postępowanie wyjaśniające i wydaje stosowne orzeczenie. Uznanie danej osoby za zmarłą w praktyce wcale nie musi oznaczać, że taka osoba nie żyje. Powoduje jednak, tak jak było wspomniane wyżej, te same skutki, które wywołuje faktyczna śmierć człowieka. W razie odnalezienia się zaginionego, orzeczenie o uznaniu za zmarłego należy uchylić w trybie sądowym, co spowoduje „odżycie" praw i obowiązków osoby niesłusznie uznanej za zmarłą. Obok zdolności prawnej istnieje tzw. zdolność do czynności prawnych Jest to możliwość nabywania uprawnień i zaciągania zobowiązań dzięki własnym działaniom, za pomocą składania określonych oświadczeń woli Posiadanie takiej zdolności zależy od dwóch czynników: > wieku, > braku ubezwłasnowolnienia.
Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły 13 lat albo takie, które zostały ubezwłasnowolnione całkowicie. Jeśli jednak osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (np. zakupy artykułów spożywczych), umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych. Ubezwłasnowolnienie jest urzędowym, sformalizowanym w wyroku sądowym pozbawieniem lub ograniczeniem zdolności do czynności prawnych. Ubezwłasnowolnić całkowicie można tylko osobę, która ukończyła 13 lat i tylko z następujących powodów: > choroby psychicznej, > niedorozwoju umysłowego, > innego rodzaju zaburzenia uniemożliwiającego kierowanie własnym postępowaniem. Osoby nie mające zdolności do czynności prawnych mogą zawierać jedynie drobne umowy z zakresu spraw życia codziennego (np. zakupy żywności czy przejazd autobusem), o ile nie pociągają one za sobą ich pokrzywdzenia. W pozostałych sprawach za takie osoby musi działać ich przedstawiciel ustawowy (tj. rodzice albo opiekuni wyznaczeni przez sąd). Kwestia przedstawicielstwa omówiona jest szczegółowo w pkt. 3 tego rozdziału. Ograniczoną zdolność do czynności prawnych posiadają: > osoby ubezwłasnowolnione częściowo, > osoby pomiędzy 13. a 18. rokiem życia. Pewnych czynności prawnych osoby takie nie mogą w ogóle dokonywać. Jest bowiem kategoria czynności możliwych do realizacji wyłącznie osobiście (np. tylko osobiście można sporządzić testament). Osoby posiadające ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają jednak sferę działania nieporównywalnie szerszą niż ci, którzy są całkowicie pozbawieni zdolności do czynności prawnych. Osoby takie bez ograniczeń mogą zawierać umowy w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego. Mogą rozporządzać swym zarobkiem. Mogą zawierać umowę o pracę. Mogą wreszcie dysponować przedmiotami danymi im przez przedstawiciela ustawowego do swobodnego użytku. Generalna zasada jest taka, że mogą one swobodnie zawierać umowy, które zwiększają ich prawa (np. przyjęcie darowizny) albo zmniejszają obowiązki. Jednakże, jeśli dana umowa uszczuplałaby uprawnienia lub nakładała obowiązki na osobę ograniczoną w zdolnościach do czynności prawnych (np. sprzedaż lub dzierżawa), wtedy musi być ona zawarta za zgodą przedstawiciela ustawowego takiej osoby. Ustawodawca chroni więc osoby słabsze. W razie zawarcia takiej umowy staje się ona skuteczna dopiero po potwierdzeniu przez przedstawiciela ustawowego (tzw. czynności prawne kulejące). Pełna zdolność do czynności prawnych przysługuje osobom, które ukończyły 18. rok życia i nie zostały ubezwłasnowolnione ani częściowo, ani całkowicie. Pełną zdolność nabywa także kobieta przed osiągnięciem pełnoletności poprzez zawarcie związku małżeńskiego. Jest to możliwe za zgodą sądu po ukończeniu 16 lat. Indywidualizacja osoby fizycznej obejmuje trzy elementy: imię i nazwisko, miejsce zamieszkania oraz stan cywilny. Nadanie imienia należy do kompetencji rodziców dziecka. Istnieją jednak sytuacje wyjątkowe, w których imię dziecku nadaje sąd (np. dziecku znalezionemu). Wówczas sąd nadaje imię zwykle używane w kraju. Nazwisko dziecka zależne jest od: pochodzenia od określonych rodziców, urodzenia w małżeństwie, przysposobienia. Wszystkie te kwestie są szczegółowo regulowane przez kodeks rodzinny i opiekuńczy. Miejscem zamieszkania jest miejscowość, w której osoba przebywa z zamiarem stałego pobytu. W świetle polskiego prawa można mieć tylko jedno miejsce zamieszkania. Na miejsce zamieszkania składają się trzy podstawowe elementy: > miejscowość w znaczeniu administracyjnym (np. Białystok), > miejsce stałego faktycznego przebywania, > wola stałego pobytu w miejscowości.
Ustalenie miejsca zamieszkania ma istotne skutki prawne. Od miejsca zamieszkania zależy m.in. miejsce wykonania zobowiązania, ustalenie właściwości miejscowej sądu, ustalenie właściwości urzędu stanu cywilnego. Należy jednak odróżnić miejsce zamieszkania od miejsca zameldowania. Zameldowanie jest czynnością administracyjną służącą ewidencji ludności. Kolejnym elementem indywidualizującym osoby fizyczne jest stan cywilny. Stan cywilny w węższym znaczeniu oznacza pozostawanie lub niepozostawanie w związku małżeńskim. W ujęciu szerszym na stan cywilny składają się: pochodzenie człowieka, pokrewieństwo, małżeństwo, imię i nazwisko, płeć. Dokumentami dotyczącymi wszystkich powyższych cech są księgi stanu cywilnego, prowadzone przez właściwe urzędy stanu cywilnego. Obok osób fizycznych podmiotami stosunków cywilnoprawnych mogą być także osoby prawne. Osoby te traktowane są jako samodzielne podmioty praw i obowiązków, mające własne wyodrębnione interesy, majątek, ponoszące odpowiedzialność za swe działania. Każda osoba prawna jest pewną jednostką organizacyjną, władającą wyodrębnionym majątkiem. Jednak nie każda taka jednostka organizacyjna ma osobowość prawną. O tym., czy dana jednostka jest osobą prawną, decydują przepisy prawa. Osoby prawne dzieli się na fundacje, których podstawą jest tzw. substrat majątkowy, a więc pewien majątek założyciela, służący realizacji dobra osób trzecich (np. biblioteka) i korporacje, bazujące na tzw. substracie osobowym, tj. grupie ludzi działających we własnym interesie (np. partia polityczna, spółka akcyjna, spółka z ograniczoną odpowiedzialnością). Elementem indywidualizującym osobę prawną jest nazwa, określana jako firma oraz siedziba. Jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą wpisu do właściwego rejestru. Traci ją z momentem wykreślenia z tego rejestru. Podstawowym sposobem powstania osoby prawnej jest tryb rejestracyjny. Osobie prawnej przysługuje zdolność prawna tożsama ze zdolnością do czynności prawnych. Jest to zdolność do bycia podmiotem pewnych praw i obowiązków oraz do działania we własnym imieniu. Sposób tego działania jest określony przez ustawy i oparte na nich statuty. Osoba prawna działa przez swoje organy. Szczególnym rodzajem osoby prawnej jest Skarb Państwa, działający poprzez tzw. stationes fisci, tj. niesamodzielne, nie posiadające odrębnej osobowości prawnej jednostki organizacyjne, będące częścią Skarbu Państwa, które w jego imieniu i na jego rachunek występują w obrocie cywilnoprawnym (np. Rada Ministrów). Skarb Państwa jest uważany za synonim samego państwa. Jest zbiorczą nazwą dla różnego rodzaju jednostek państwowych. Specyficzną osobą prawną jest również gmina. Gmina ma odrębną osobowość prawną. Zawiera umowy we własnym imieniu i na własny rachunek. Odpowiada majątkowo za zaciągnięte zobowiązania i szkody wyrządzone działaniem jej funkcjonariuszy i organów. Zasada odrębnej podmiotowości prawnej gminy jest skutkiem pionowego podziału władzy. Podział władzy między państwowe centrum (zwane po prostu państwem) a władzę lokalną, funkcjonującą w społecznościach lokalnych (tzw. komunalne osoby prawne: gminę, powiat, samorządowe województwo), oznacza realizację postulatu decentralizacji. Autonomia lokalna jest niezbędna dla samej równowagi władz państwowych. Samorząd terytorialny, z wyjątkiem spraw zastrzeżonych przez ustawy, staje się równym partnerem państwa. Ma to istotne konsekwencje we wzajemnych relacjach tych podmiotów. Umowy zawierane są w oparciu o zasadę swobody umów. Władza lokalna posiada kompetencję generalną w sprawach lokalnych (oznacza to, że co nie zostało wprost w ustawie zastrzeżone dla władzy państwowej, należy do jej zadań). Ma ona możliwość prowadzenia własnej polityki finansowej. Wynika to z założenia jej autonomii finansowej. Nie może być nadzorowana z tytułu prowadzenia polityki przez żaden organ zwierzchni. Dopuszczalna jest jedynie kontrola z punktu widzenia przestrzegania prawa. Wszelkie spory między władzą centralną a władzą lokalną rozstrzygane być powinny na drodze sądowe