Formy i modele opieki nad dziećmi niepełnosprawnymi
Formy i modele opieki nad dziećmi niepełnosprawnymi
Statystyki Światowej Organizacji Zdrowia podają narastającą liczbę osób niepełnosprawnych, która w ciągu ostatnich 30 lat zwiększyła się do 18 % całej populacji ludzkiej, czyli co piąty mieszkaniec naszego globu jest w mniejszym lub większym stopniu osobą niepełnosprawną. Stwierdza się, że na świecie jest ponad 500 milionów ludzi upośledzonych fizycznie, psychicznie oraz niepełnosprawnych ze względu na nieprawidłowe funkcjonowanie któregoś z narządów zmysłów (z dokumentów Rady Europy z 1992 r).
W opracowaniu prof. dr hab. med. Kazimiery Milanowskiej – przewodniczącej Komitetu Rehabilitacji i Adaptacji Społecznej PAN) wynika, że co najmniej co 25 obywatel Polski jest inwalidą w rozumieniu prawnym, a co 20 uważa się za niepełnosprawnego w życiu i w pracy. Osoby niepełnosprawne umysłowo stanowią najliczniejszą grupę spośród wszystkich niepełnosprawnych - ok. 70 - 80 % ogólnej liczby niepełnosprawnych.
Wyróżnia się cztery modele funkcjonowania rodziny z dzieckiem upośledzonym.:
Pierwszy to model koncentryczny, w którym dziecko zajmuje centralne miejsce, zaś wszyscy członkowie rodziny, zwłaszcza rodzice koncentrują się na nim i jego potrzebach. Występuje tu nadmierna opiekuńczość i dziecko nie może opanować najprostszych umiejętności. Drugi model to model formalny. Dziecko żyje na marginesie rodziny, która dba jedynie o zaspokojenie podstawowych potrzeb dziecka. W modelu krytycznych relacji dochodzi do rozluźnienia więzi w rodzinie, a nawet częściowy lub całkowity rozpad z powodu wyalienowania któregoś z rodziców, najczęściej ojca. Dziecko niepełnosprawne żyje w ciągłym lęku, gdyż boi się utraty obecności bliskich. Ostatni model jest najbardziej wychowawczy. Jest to model kręgu towarzyskiego. Zakłada jednakowy, partnerski udział wszystkich członków rodziny we wszystkich sprawach i problemach. Dziecko niepełnosprawne jest przez swych bliskich akceptowane i osiąga optymalny poziom swoich możliwości.
Do niedawna państwo - obecnie zadania te powinny przejąć samorządy lokalne (głównie powiaty) - oferowało dzieciom i osobom upośledzonym system szkolnictwa specjalnego oraz opiekę w domach pomocy społecznej. System oświatowy stosuje górną granicę wiekową określającą podleganie tzw. obowiązkowi szkolnemu, co w wypadku osób upośledzonych raczej oznacza przywilej korzystania z tej formy opieki, bo po ukończeniu tego wieku oświata traci zainteresowanie tymi osobami. Maksymalnie – w przypadku osób upośledzonych w stopniu znacznym i głębokim – granica ta wynosi 25 lat. Osoby upośledzone głęboko, jeśli rodziny nie były w stanie się nimi opiekować, trafiały do zakładów opiekuńczych.
System szkolnictwa czasami uzupełniany bywał o przedszkola specjalne lub specjalne oddziały w przedszkolach masowych, jednak częściej dzieci upośledzone w wieku przedszkolnym pozostawały w domach pod opieką matek korzystających z przedłużonych urlopów wychowawczych, co z kolei odbija się na wysokości ich emerytur, gdzie - pamiętajmy - ich dzieci do końca życia będą uzależnione od ich opieki.
W niektórych miastach utworzone zostały specjalne szkoły zawodowe - głównie dla absolwentów podstawowych szkół specjalnych, czyli dla dzieci i osób upośledzonych w stopniu lekkim. Przedłużeniem szkoły życia mogą być pojawiające się ostatnio tzw. „szkoły przysposabiające do zawodu” pozwalające nabyć lub utrwalić zdolność wykonywania podstawowych czynności związanych z prostymi pracami.
Kolejną formą pomocy, na jaką mogły dzieci liczyć i osoby upośledzone, były domy pomocy społecznej i na tym w zasadzie oferta państwa skierowana do tej grupy osób się kończyła. Mówiąc brutalnie, w wielu przypadkach osoba upośledzona prosto ze szkoły trafiała do domu starców bądź placówek-opiekuńczo wychowawczych.
Postulowany i pożądany system opieki nad dziećmi i osobami upośledzonymi, a także ogólnie - niepełnosprawnymi, zakłada roztoczenie troski o osobę niepełnosprawną oraz jej rodzinę przez całe życie praktycznie już od oddziału noworodkowego. System taki obejmowałby tzw. „wczesną interwencję” polegającą na jak najszybszym zdiagnozowaniu niepełnosprawności, poddaniu jak najszybszej rehabilitacji oraz udzielenia rodzicom poradnictwa dotyczącego opieki nad dzieckiem niepełnosprawnym oraz wsparcia psychologicznego. Następnym etapem powinno być szkolnictwo - w tym także integracyjne, gdzie dzieci niepełnosprawne (również upośledzone) uczęszczają do szkół masowych razem ze swoimi „zdrowymi” rówieśnikami. Tak prowadzona edukacja winna zmierzać do jak najdalej posuniętego usamodzielnienia się osoby niepełnosprawnej oraz, w miarę możliwości, do przygotowania jej do podjęcia pracy.
Równolegle z rozwiązywaniem problemów zawodowych przebiegać powinno rozwiązywanie problemów bytowych - przygotowanie do samodzielnej egzystencji, tworzenie tzw. „mieszkań chronionych”, w których niepełnosprawni zamieszkują pod nadzorem dostosowanym do stopnia ich niepełnosprawności oraz dostarczanie opieki całodobowej w domach stałego pobytu. Jest to „sytuacja modelowa” - stan idealny, do którego należy dążyć, ale, o którym można na razie tylko marzyć.
Obecnie w sposób instytucjonalny rozwiązany jest jedynie problem edukacji na poziomie podstawowych szkół specjalnych, „szkół życia” i specjalnych szkół zawodowych - jest to system izolacyjny - oddzielający osoby upośledzone od ich rówieśników, a często również od rodzin, ponieważ istnieją tereny, gdzie jedyną możliwością kształcenia dziecka upośledzonego, a w bodaj jeszcze większym stopniu dotyczy to dzieci niewidomych i głuchoniemych, jest umieszczenie go w ośrodku z internatem bądź placówka. W Polsce w szkolnictwie od kilku lat został wdrożony i propagowany system tworzenia klasa integracyjnych, czyli łączenie nauki dzieci zdrowych z nauka dzieci niepełnosprawnych w jednaj klasie.
W klasach integracyjnych uczą się dzieci z bardzo różnymi schorzeniami: upośledzone umysłowo, z Zespołem Downa, z porażeniem mózgowym, padaczką, niepełnosprawne ruchowo, niedowidzące i niedosłyszące. Każde z nich wymaga indywidualnego podejścia, specjalnego traktowania.
Dużym osiągnięciem wychowawczym jest to, że dzieci potrafią sobie nawzajem pomagać, nie zostawiają kolegów niepełno¬sprawnych w potrzebie. Cała społeczność szkolna jest pozytywnie nastawiona do dzieci niepełnosprawnych. Te zaś są zadowolone, uśmiechnięte i lubią chodzić do szkoły. Dzieci zdrowe wzrastając razem z dziećmi niepełnosprawnymi, stają się bardziej wrażliwe i wyczulone na ludzką krzywdę i nieszczęście. Dzięki włączaniu dzieci niepełnosprawnych w życie szkoły masowej są one lepiej przygotowywane do samodzielności i lepszego radzenia sobie w codziennej rzeczywistości.
Integracja wpływa korzystnie na ich rozwój nie tylko intelektualny, ale także psychiczny, emocjonalny i społeczny. Nie cierpią z powodu izolacji oraz nie odczuwają tak bardzo swojej inności. Dzieci zdrowe chętnie pomagają swoim niepełnosprawnym rówieśnikom w wykonywaniu pewnych czynności, z którymi ci sobie nie mogą poradzić. Wspólnie spędzany w szkole czas pozwala na obustronne poznanie swoich problemów i na większy szacunek.
Formy opieki nad dziećmi i osobami niepełnosprawnymi wyróżniamy w 3 kategoriach podziałowych:
1. Pomoc doraźna (placówki wczesnej interwencji rożnego rodzaju poradnie specjalistyczne a w nich: rehabilitanci, terapeuci, psychologowie, psychiatrzy, logopedzi, stworzono placówki wspomagające, które kierują potem na pomoc tymczasowa.
2. Pomoc tymczasowa(placówki dziennego pobytu, internaty dostosowane do potrzeb, rodzinne grupy wychowawcze, placówki np. warsztaty terapii zajęciowej, Caritas warsztaty wychowawcze, Elremet,
3. Pomoc stała (ośrodki szkolno-wychowawcze, domy dziecka specjalnej troski np. Matczyn pod Lublinem, DPS i dworki dziecięce mieszczące się przy DPS-ach, rodziny zastępcze.
Głównym zadaniami tych ośrodków jest:
l. Diagnozowanie - dla ustalenia korzystnych dla rozwoju dziecka form wspierania.
2. Orzekanie oraz wskazywanie placówek, które potrafią wspomagać rozwój dziecka; prowadzą edukację i wychowanie dzieci w formie optymalnej dla jego potrzeb (przedszkola integracyjne, klasy zerowe integracyjne, przedszkola specjalne, szkoły specjalne, ośrodki szkolno-wychowawcze itd.).
3. Zorganizowane i systematyczne obserwowanie realizacji obowiązku szkolnego przez wszystkie dzieci niepełnosprawne.
4. Udzielanie pomocy rodzinie dziecka zagrożonego ryzykiem nieprawidłowego rozwoju.
Formy pomocy rodzinom z dziećmi niepełnosprawnymi:
1. Wspieranie dochodów tych rodzin (świadczenia pieniężne i inne formy pomocy finansowej wynikające z ustawy o pomocy społecznej, ustawy o zasiłkach rodzinnych i pielęgnacyjnych),
2. Pomoc w wypełnianiu zadań opiekuńczych,
3. Świadczenia rehabilitacyjne,
4. System opieki w środowisku szkolnym i kształcenie dzieci niepełnosprawnych,
5. Działania na rzecz aktywizacji zawodowej i ekonomicznego usamodzielniania się osób niepełnosprawnych,
6. Specjalistyczną opiekę medyczną, w tym wczesne diagnozowanie niepełnosprawności,
7. Podniesienie poziomu i dostępności usług rehabilitacyjnych.
Bibliografia:
1. Pomykało W. (red.) Encyklopedia Pedagogiczna, Warszawa 1997
2. Czerwińska K. Sprawozdania i oceny, Szkoła Specjalna 2004, 2
3. Kozubska A. Opieka i wychowanie w rodzinie dziecka upośledzonego
umysłowo w stopniu lekkim, Bydgoszcz 2000
4. Karwowska M. Wspieranie rodziny dziecka niepełnosprawnego umysłowo,
Kraków 2003
5. Internet - Aleksander Płotnicki (http://web.pertus.com.pl/~fbalubin/niepelnosprawni.htm)