Ogólna charakterystyka pierwszych cywilizacji.

Cywilizacja jest to poziom rozwoju społecznego osiągnięty przez społeczeństwo w danej epoce historycznej, ze szczególnym uwzględnieniem poziomu kultury materialnej, będącej wskaźnikiem stopnia opanowania przez ludzi sił przyrody i wyzyskania jej bogactw dla swoich potrzeb. Nie jest to jedyny sposób pojmowania cywilizacji. Często cywilizację pojmuje się szeroko, jako równoważnik – kultury, tj. jako całokształt materialnego i duchowego dorobku społeczeństwa, wytworzony w ciągu dziejów i przekazywany z pokolenia na pokolenie. Cywilizację współcześnie panującą w krajach rozwiniętych nazywa się cywilizacją naukowo-techniczną lub cywilizację przemysłową, kładąc nacisk na charakterystyczny dla niej wysoki poziom rozwoju nauki, techniki i przemysłu oraz ich rolę w procesie produkcji, świadczenia usług i zaspokajania potrzeb.
Pierwsze cywilizacje zapoczątkowały ludy Bliskiego Wschodu, które jako pierwsze poznały uprawę roli. Pomiędzy rzekami dzisiejszego Iraku, Tygrysem i Eufratem, starożytni Sumerowie oraz inne ludy pobudowały pierwsze na świecie miasta, wzniosły ogromne świątynie i wprowadziły pismo.

Zacznijmy więc naszą wycieczkę po pierwszych cywilizacjach.

Ziemie położone nad dolnym Tygrysem i Eufratem były pozbawione, poza żyzną glebą, wszelkich innych bogactw naturalnych. Brakowało kamienia do produkcji narzędzi i wznoszenia budowli, nie było drewna i rud metali, kamieni szlachetnych i półszlachetnych, barwników mineralnych. Wszystkie te surowce trzeba było sprowadzać; dobrze, jeśli z sąsiedniego zachodniego Iranu i niezbyt odległej północno-wschodniej Azji Mniejszej, niekiedy jednak trzeba było wyprawiać się po nie jeszcze dalej.
Inne nieco były warunki w środkowym i górnym brzegu rzek. Tu można było liczyć na deszcze, istniały lasy, znajdowano w obfitości kamień, ale jednocześnie gleba była mniej żyzna i trudniejsza w uprawie. Północ pozostała początkowo w tyle za południem, od którego powoli się uczyła. Później jednak to jej właśnie przypadnie główna rola.
Na południu Mezopotamii w roku IV tysiąclecia osiedlili się Sumerowie. Właśnie owi przybysze, o których pochodzeniu właściwie nic nie wiemy, odegrali w dziejach Mezopotamii bardzo ważną rolę. Utworzyli oni na południu niewielkie państwa obejmujące swymi obszarami miasto i tereny do niego przyległe.
Sumerowie górowali cywilizacyjne nad swymi sąsiadami. Im to zawdzięczała Mezopotamia pierwsza na całym Bliskim Wschodzie pismo, zwane pismem klinowym. Powstało ono jeszcze pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. i osiągnęło szybko dojrzałą postać. Pismo klinowe było najszerzej stosowanym systemem pisma w starożytnym Wschodzie. Używano go w Azji Mniejszej, Syrii, Fenicji, zachodnim Iranie. Nawet dyplomatyczna korespondencja królów egipskich była prowadzona przy jego pomocy.
Wśród licznych miast Mezopotamii, późniejszego, już niesumeryjskiego okresu, szczególna rola przypadła Babilonowi, położonemu w dogodnym, centralnym punkcie kraju. Jego władcy próbowali z powodzeniem zjednoczyć pod swymi rządami wszystkie ziemie położone w dolinach Tygrysu i Eufratu. W XVIII w. p.n.e. (a dokładniej w latach 1792-1750 p.n.e. panowała w Babilonie Hammurabi). Z jego inicjatywy powstał zbiór praw, zwany Kodeksem Hammurabiego (jego główna ideą było stwierdzenie: „oko za oko, ząb za ząb”), którego tekst szczęśliwie dotrwał do naszych czasów, pozwalając nam poznać myśl prawną tamtych czasów i organizacji państwa babilońskiego. Nie była to pierwsza modyfikacja prawa zwyczajowego (do spisywania jego przystąpiono wcześniej w państwach sumeryjskich), na pewno jednak jej rozmiary i znaczenie wykraczało poza wcześniejsze próby.
Z dorobku kultury mezopotamskiej dwie dziedziny warte są tutaj dłuższego omówienia, matematyka i astronomia.
Jedną z niespodzianek dla badaczy kultury Mezopotamii był wysoki poziom matematyki. Od czasów sumeryjskich posługiwano się tu równolegle dwoma wygodnymi systemami liczenia: dziesiętnym i sześć dziesiętnym. Stosowano przy tym, nieznany w innych starożytnych cywilizacjach pozycyjny system zapisu liczb. Mezopotamscy matematycy rozwinęli przede wszystkim algebrę, potrafili przy tym operować dużymi liczbami i przeprowadzać działania tak skomplikowane, że współczesny uczony ucieka się przy ich rozwiązywaniu do pomocy maszyny do liczenia. Znano również równania kwadratowe. W użyciu były tabele pierwiastków kwadratowych i sześciennych.
Rozwój umiejętności operowania liczbami miał wielkie znaczenie dla astronomów, gdyż umożliwiał im ujęcie wyników obserwacji przy pomocy języka matematycznego.
Zainteresowanie ruchami ciał niebieskich było charakterystyczne dla pierwszych cywilizacji. Przyczyniły się do tego względy praktyczne a także religijne.
W Mezopotamii ponadto rozwinęło się przekonanie, że istnieje ścisły związek między tym co działo się na niebie a zjawiskami zachodzącymi na ziemi, stąd obserwacja położenia ciał niebieskich powinna umożliwić przepowiadanie przyszłości. Dyscypliną, która się tym zajmuje nazwano astrologią w odróżnieniu od astronomii, która stawia sobie cele naukowe. Mimo swego nienaukowego charakteru astrologia przyczyniała się do rozwoju astronomii, gdyż skłaniała do pilnego obserwowania układów gwiazd i planet.

Następnym punktem wycieczki jest starożytny Egipt.

Ponad 5000 lat temu, na długo przed wyjściem świata z epoki kamiennej, narodziła się nad brzegami Nilu cywilizacja Starożytnego Egiptu. Królowie Egiptu – faraonowie – panowali w nim przez ponad 3000 lat i pozostawili zdumiewające pomniki siły i bogactwa – nie tylko wielkie piramidy i posągi widoczne z odległości wielu mil na pustyni, lecz także skarby składane do grobowców wraz ze zmumifikowanymi szczątkami, teksty pisane oraz piękne wyroby złotnicze i jubilerskie.
Rzeka Nil była życiodajną arterią starożytnego Egiptu. Każdej wiosny, gdy topniały śniegi w górach etiopskich, wody Nilu wzbierały i wylewały się na pola, nie tylko je nawadniając, lecz przede wszystkim pozostawiając na nich warstwę żyznego mułu. Egipcjanie uprawiali go przez tysiące lat, zanim wznieśli na niej pierwsze miasta i wynaleźli pismo koło roku 3500 p.n.e.
W sześć wieków później doszli do władzy faraonowie – król Menes zjednoczył północny i południowy Egipt, tworząc jedno królestwo ze stolicą w Memfis. Od czasów Menesa trwała więc władza faraonów, dzielona na 3 główne cykle: królestwa. W czasach je oddzielających siła Egiptu słabła, a krajem wstrząsały konflikty.
Stare Państwo – to jeden z najwspanialszych okresów w dziejach Egiptu. Kwitł handel, a kupcy podróżowali niemal wszędzie. Rzemieślnicy wytwarzali przepiękne meble i biżuterię, murowali kamienne ściany, wytapiali miedź z rudy; posiadali też wiele innych cennych umiejętności. Uczeni egipscy znali prawa astronomii i matematyki oraz dokonali wielkiego postępu nauk medycznych. Czasy te upamiętniły najtrwalej budowane wówczas piramidy – od schodkowej piramidy w Sakkara po wielką piramidę w Gizie.

Następną omawianą cywilizacją będzie cywilizacja Persów.

Cywilizacje Egiptu i Azji Zachodniej były już stare, gdy koczownicze ludy Medów i Persów ruszyły ze stepów w kierunku wysoko położonego Płaskowyżu Irańskiego . Medowie osiedlili się na południowym wybrzeżu Morza Kasoijskiego: Persowie zajęli obszar na południowym wschodzie, nad wschodnim brzegiem zatoki, którą dziś nazywamy Zatoką Perską. Chociaż plemiona te znajdowały się generalnie na niższym stopniu rozwoju kulturowego niż ich niektórzy sąsiedzi np. Asyryjczycy, przyniosły one ze sobą bardzo wysoko rozwinięty system religijno-etyczny, który przetrwał do dziś.
Pierwotnie to Medowie spośród dwóch ludów zajmowali pierwszoplanową pozycję, tworząc zjednoczone królestwo ze stolicą w Ektabanie i pobierając trybut od niektórych plemion perskich. Wielkość Medów trwała jednak krótko. Persowie zjednoczyli się pod panowaniem dynastii Achemenidów. Rządzili ludami, które różniły się znacznie językami, zwyczajami i religią. Jednak podczas gdy Asyryjczycy utrzymywali swą dominację za pomocą terroru, Persowie starali się obłaskawić podbite ludy. Dwudziestoma satrapiami (regionami administracyjnymi), na które na które było podzielone imperium Perskie rządzili, w miarę możliwości, lokalni notable. Szanowano miejscowe zwyczaje, prawa i instytucje oraz tolerowano wszystkie religie: znany jest przykład odbudowy świątyni w Jerozolimie wcześniej zburzonej przez Babilończyków.
Przedstawiciele wszystkich ludów imperium służyli w armii perskiej, która stała się kosmopolityczna. Dobry system dróg sprzyjał rozwojowi handlu i transportu; sieć stałych punktów pocztowych umożliwiała kurierom zmianę koni i dotarcie do najodleglejszych zakątków państwa w przeciągu kilku tygodni. Wzrostowi dobrobytu sprzyjało wprowadzenie pieniądza (wynalazek lidyjski) w formie ujednoliconych złotych monet. Utrzymanie całości tak w swej istocie kruchego imperium (nigdy wcześniej nie istniało większe) przez prawie 200 lat było ogromnym sukcesem Największy rozrost terytorialny osiągnęło ono za Dariusza. W roku 512 p.n.e. przekroczył on Bosfor i wkroczył do Europy, bezskutecznie ścigając nomadów scytyjskich aż za Dunaj. Ponownie przeprawił się tam 20 lat później, tym razem zajmując Trację aż do granicy macedońskiej.

Kolejną cywilizacją jest cywilizacja Greków.

Żadna ze starożytnych cywilizacji nie wywarła tak głębokiego wpływu na nasz świat, jak cywilizacja Starożytnej Grecji. Styl greckich budowli wciąż należy do kopiowanych schematów. Greccy myśliciele położyli podwaliny matematyki i innych nauk oraz postawili wciąż nurtujące nas pytania dotyczące natury życia. Idea demokracji sięga korzeniami do greckich Aten. Podobnie jak współczesny teatr. Wiele używanych przez nas słów pochodzi z greki.
Cywilizację Morza Egejskiego zapoczątkował lud minojski osiadły na Krecie około 4000 lat temu. Zniszczyła ją jednak wielka erupcja wulkanu z wyspy Tera około 3500 lat temu. Niedługo potem na Kretę napłynęli Grecy z kontynentu, zwani Mykeńczykami. Wznosili oni swe miasta w całej Egei, jednak ich świat również uległ zniszczeniu, a następny etap historii Grecji pogrążył się w mroku.

Jednak wkrótce w Grecji powstały nowe, wspaniale prosperujące miasta. O czasach od około 750 lat p.n.e. mówimy jako o Grecji klasycznej. Tworzyło ją wiele miast – państw, z których każde liczyło kilka tysięcy mieszkańców. Największym polis (miastem-państwem) były Ateny. Początkowo miastami rządzili uprzywilejowani arystokraci. Ten system władzy nazwano oligarchią. Rozruchy spowodowane nadużywaniem władzy przez oligarchów doprowadziły do ustanowienia jednoosobowej władzy tzw. tyrana. Jednym z najlepszych tyranów Aten był Solon, który w 594 roku p.n.e. wprowadził reformy dopuszczające do władzy przedstawicieli średniej klasy społecznej – głównie kupców i rzemieślników. Nie było to jednak rozwiązanie ostateczne. Około 500 roku p.n.e. niektóre z miast greckich obaliły i zapoczątkowały demokrację.

Demokracja ateńska oznaczała, że wszyscy obywatele miast płci męskiej (poza cudzoziemcami i niewolnikami) mieli głos w sprawie sposobu zarządzania miastem. Prawa ustalały z dnia na dzień Rada złożona z 500 obywateli wyłonionych w drodze losowania na okres jednego roku. Co dziesięć dni obywatele miasta zwoływani byli na zgromadzenie na wzgórzu Pnyks. Wymagano obecności co najmniej 6000 osób – jeśli brakowało kilku, policja zajmowała się ich doprowadzeniem. Zgromadzenie debatowało nad propozycjami Rady, zgadzając się na nie lub odrzucając. Raz do roku zgromadzeni mogli pozbyć się niepopularnych polityków – każdy pisał ich imiona na kawałku potłuczonej ceramiki zwanej osrakonem.
W złotym wieku Aten terytoria Grecji narażone były na najazdy perskie. Pierwsze natarcie Persów odparto w bitwie pod Maratonem w 490 roku p.n.e. Jednak już w 480 armie perskie przemaszerowały przez Ateny, burząc wszystkie świątynie. Ateny stawiły Persom czoła na morzu i na lądzie, by po serii zwycięstw zapoczątkować złoty wiek miasta. Najsłynniejszy z jego polityków, Perykles, wprowadził specjalny program odbudowy Aten. Z jego czasów pochodzą świątynie na Akropolu, z Panteonem włącznie. Do Aten zjechali e Wschodu i Zachodu utalentowani artyści, rzeźbiarze, muzycy, pisarze i myśliciele, potwierdzając wielki sukces miasta. Ateny najeżdżane były jeszcze dwa razy – przez Spartan w 404 roku p.n.e. oraz Macedończyków w 338 roku p.n.e. Od tego czasu wpływy miasta nieustannie malały, mimo że pozostało ono środkiem kultury i nauki.

Przyglądając się światu i stawiając pytania myśliciele greccy tacy jak Tales czy Arystoteles dokonali wielu ważnych odkryć naukowych. Pitagoras i Euklides ustanowili podstawy matematyki., wykorzystywane do dziś.
Niewiele starożytnych ludów stworzyło takie bogactwo i różnorodność prac artystycznych, jak Grecy. Pozostawili oni po sobie nie tylko wspaniałe budowle, jak Panteon, ale także wiele pełnych zaklętego piękna rzeźb. Starożytna Grecja słynęła również z teatru, w którym grano sztuki Sofoklesa, Eurypidesa i Arystofanesa, obecne na scenach do dziś.

Nasza wycieczka dobiega już końca, gdyż za moment zacznę charakterystykę ostatniej już cywilizacji, a ta cywilizacja to cywilizacja Rzymian.

Dwa tysiące lat temu miasto Rzym stało na czele jednego z największych imperiów, jakie widział świat. Zgodnie z legendą Rzym założyli w 753 roku p.n.e. Romulus i Remus, o których mówiono, że zostali wykarmieni przez wilczycę. W VI wieku p.n.e. Rzym był już wielkim miastem, rządzonym przez królów etruskich. W 509 p.n.e. Rzymianie wypędzili Etrusków i ustanowili republikę., rządzoną nie przez króla, lecz przez zgromadzenie zwane Senatem. Teoretycznie wszyscy obywatele Rzymu mogli głosować w wyborach do Senatu oraz służyć w armii. Praktyka oddała rzeczywistą władzę w ręce grupy patrycjuszy; plebejusze (zwykli ludzie) mieli jej bardzo niewiele. Niewolnicy nie posiadali żadnych praw.
Przez kilka następnych stuleci Rzym rozszerzył swą władzę na całą Italię, stosując obok brutalnej siły metodę przymierzy. W roku 264 p.n.e. stanął obliczu konfliktu z Kartaginą. Po zaciętych walkach, zwanych wojnami punickimi, Rzym w 146r. P.n.e. ostatecznie zniszczył potęgę Kartaginy. Koszty były jednak olbrzymie.

Przez 200 lat władcy Rzymu sprawowali władzę nad imperium tak wielkim i bezpiecznym, że jego obywatele mogli mówić o Pax Romana (pokoju rzymskim). Nad każdą z prowincji władzę sprawował rzymski namiestnik, przy pomocy legionów. Powstawały wszędzie dobre drogi, a setki miast wzniesionych w owych czasach nosi rzymski charakter: siatka krzyżujących się po kątem prostych ulic, akwedukty dostarczające wodę do domów, forum – miejsce spotkań obywateli, stadion gdzie urządzano zawody sportowe i komfortowe domy mieszkańców – wille. W samym Rzymie obywatele wiedli luksusowe życie w greckim stylu; Wergiliusz i Owidiusz pisali klasyczne poematy, a nowe wielkie budowle świadczyły o bogactwie miasta i talentach jego mieszkańców. Zmagania polityczne wewnątrz państwa i wzdłuż jego granic powoli podkopywały siłę Rzymu. W 410r. N.e. europejskie plemię Wizygotów najechało Italię i splądrowało Rzym.
Armia rzymska była bardzo dobrze wyszkolona i miała wyspecjalizowany sprzęt. Do ataku na miasta używali machin wojennych np.: balista. Do tego wszystkiego armia rzymska składająca się z legionistów była bardzo dobrze wyposażona w zbroje ochraniającą korpus i hełm ochraniający głowę.

W każdym niemal większym mieście rzymskim znajdował się stadion, który mógł pomieścić tysiące widzów igrzysk – wyścigów rydwanów lub krwawych walk gladiatorów. Wyścigi rydwanów odbywały się na tzw. Hipodromie. Gladiatorzy byli więźniami, niewolnikami albo opłaconymi zawodowcami, walczącymi na śmierć i życie, często z dziki zwierzętami na wielkich stadionach zwanych amfiteatrami – jak Koloseum w Rzymie. W jednym cyklu pokazów trwającym 117 dni, brało udział 10000 gladiatorów.

I tak właśnie nasza wycieczka kończy się, mam nadzieję, że udało mi się wzbudzić respekt dla pierwszych, cywilizacji, które zapoczątkowały bardzo wiele rzeczy, których my teraz używamy.