XX-lecie międzywojenne - ogólna charakterystyka epoki.

Periodyzacja i tło historyczne:

Dwudziestolecie międzywojenne to okres między pierwszą a drugą wojną światową - jeden
z najkrótszych okresów literackich w dziejach literatury, okres bardzo zróżnicowany.

Pierwsza wojna światowa doprowadziła do zmiany układu sił wśród państw europejskich, wielkie
mocarstwa utraciły swoje dotychczasowe znaczenie w świecie, natomiast Stany Zjednoczone
ugruntowały swoją pozycję i stały się największą potęgą wśród państw kapitalistycznych.
Rewolucja październikowa w Rosji doprowadziła do powstania nowego państwa socjalistycznego.

W Polsce wreszcie ziściło się marzenie o odzyskaniu niepodległości. Polska powróciła po wielu
latach niewoli na mapy Europy, stała się niepodległym i niezależnym państwem, by po 21 latach
stać się jednym z pierwszych obiektów hitlerowskiego ataku.


Tematyka literatury w XX-leciu:

Literatura tego okresu nie wykształciła charakterystycznego tylko dla swej epoki typu bohatera,
tak jak na przykład literatura romantyczna, nie można wyodrębnić w niej jednolitych tendencji,
a problematyka podejmowana przez pisarzy tego okresu jest różnorodna. Obok tematów
związanych z pierwszą wojną światową pojawiają się w literaturze tendencje do uchwycenia
i odzwierciedlenia skomplikowanych przeobrażeń ówczesnego świata, związanych z wieloma
doniosłymi zdobyczami cywilizacyjnymi, takimi jak na przykład rozwój komunikacji, wynalezienie
samolotu czy kina.


Poezja:

Literatura polska ma - co zrozumiałe - w tym czasie zupełnie odmienny charakter niż literatura
Europy Zachodniej. W pierwszej fazie, zaraz po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., dominuje
euforia z powodu powrotu wolnej Polski - II Rzeczypospolitej. W tym też okresie kształtują się
najważniejsze grupy poetyckie dwudziestolecia: Skamandryci, futuryści, awangarda. Można
zaobserwować akcenty katastroficzne - przede wszystkim w twórczości żagarystów.

Skamandryci

Przedstawiciele: Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński,
Jan Lechoń. Grupa Skamander (od nazwy rzeki opływającej Troję) skupiała się wokół pisma "Pro
arte et studio". W 1919 roku poeci założyli kabaret literacki w kawiarni "Pod Picadorem". W 1920
roku ukazał się pierwszy numer pisma "Skamander". Postawa artystyczna skamandrytów nie
była jednolita, charakterystyczny jest też dla tej grupy brak konkretnego programu. Poeci zgodnie
jednak podkreślali chęć silnego związku poezji z życiem współczesnym, z dniem codziennym.
Starali się adresować swoją wypowiedź poetycką do jak najszerszego kręgu odbiorców, toteż
oprócz wierszy chętnie pisali szopki polityczne, teksty piosenek do kabartów, felietony i wiersze
satyryczne. Wprowadzili do poezji konkretność obrazowania, opiewali optymistyczną radość
życia, preferowali tematykę dnia codziennego, zwracając się do prostego człowieka, wprowadzali
do poezji język potoczny, stawali w opozycji do awangardowych grup poetyckich.

Futuryści

Kierunek ten na zachodzie Europy rozwinął się przed pierwszą wojną światową, natomiast
w Polsce okres głównych wystąpień futurystów przypada na lata 1919-1921. Głównymi
przedstawicielami tego nurtu w Polsce są: Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Anatol
Stern, Adam Ważyk, T. Czyżewski.

Futurystów cechował agresywny bunt przeciwko wszelkiej tradycji oraz fascynacja światem
współczesnej techniki i cywilizacji. "Dobra maszyna jest wzorem i szczytem dzieła sztuki przez
doskonałe połączenie ekonomiczności, celowości i dynamiki" - twierdzili futuryści. Świadomą
prowokacją wobec tradycji było głoszenie "dowolności form gramatycznych, ortografii
i przestankowania". W literaturze kierunek ten objawiał się dążeniem do stworzenia nowego
języka poetyckiego, zdolnego wyrazić ruch, wieloplanowość i równoczesność zjawisk,
w odrzuceniu reguł logiki, składni i ortografii. W ten sposób powstawały często utwory
bezznaczeniowe, oparte jedynie na zasadzie podobieństwa brzmieniowego słów i dźwięków.

Awangarda krakowska

Głównymi przedstawicielami awangardy byli: Julian Przyboś, Adam Ważyk, Jan Brzękowski.
Poeci Awangardy krakowskiej skupiali się wokół czasopisma "Zwrotnica", które ukazywało się
w Krakowie. Teoretykiem grupy był Tadeusz Peiper. Twierdził on, że wiek XX całkowicie zmienił
oblicze świata zarówno w sensie cywilizacyjno-technicznym, jak i społecznym. Także
nowoczesna sztuka powinna brać udział w tworzeniu nowych form życia, nowego modelu
człowieka, powinna likwidować przedział, jaki wytworzył się między osiągnięciami
cywilizacyjnymi a nieumiejętnością psychicznego dostosowania się do nich. Jego hasło to
"miasto, masa, maszyna".

Żagaryści

Grupa poetycka "Żagary" działała w Wilnie w latach 1931-34, wydawała czasopisma "Żagary"
i "Piony". Założenia programowe grupy: nawiązania do katastrofizmu, dekadentyzmu, poczucie
zagrożenia. Twórcy grupy (A. Rymkiewicz, J. Zagórski, Cz. Miłosz, J. Putrament) powracają do
romantyzmu i symbolizmu.


Proza:

Obok poezji rozwija się proza - zarówno powieściopisarstwo, jak i nowelistyka. Pojawiają się
nowe style konstruowania literatury, a wśród nich proza psychologiczna (patrz hasło:
psychologizm), której przedstawicielką jest Z. Nałkowska. Proza moralnego niepokoju ma dość
szeroki zasięg: obejmuje zarówno powieści Nałkowskiej, jak i twórczość Gombrowicza czy
Schulza. J. Iwaszkiewicz podejmuje tematykę przemijania i śmierci, zaś spod pióra
M. Dąbrowskiej (epopeja "Noce i dnie") i S. Żeromskiego ("Przedwiośnie") wychodzą duże formy
powieściowe.

Psychologizm

Nurt w prozie i dramaturgii XX-wiecznej obejmujący utwory, w których na plan pierwszy wysuwa
się drobiazgowa analiza życia wewnętrznego postaci i psychologicznych uwarunkowań jej działań
i losów. W Polsce psychologizm zamanifestował się m.in. w twórczości Z. Nałkowskiej, M.
Kuncewiczowej ("Cudzoziemka"), J. Iwaszkiewicza ("Brzezina", "Panny z Wilka").

Katastrofizm

Zespół tendencji historiozoficzno-moralistycznych związanych z przekonaniem o nieuchronnej
i bliskiej katastrofie, zagrażającej współczesnemu światu. Kierunek przejawiający się zwłaszcza
w okresie dwudziestolecia międzywojennego, czerpał inspiracje teoretyczne z dekadentyzmu
i pesymizmu pewnych nurtów filozoficznych schyłku XIX wieku (np. F. Nietzsche) i zyskiwał
podatny grunt wskutek kryzysu gospodarczego po I wojnie światowej. W Polsce idee
katastroficzne znalazły wyraz w koncepcjach estetyczno-filozoficznych i twórczości literackiej
S.I. Witkiewicza, w utworach R. Jaworskiego, w wizjonersko-symbolistycznej poezji po 1930 r.,
zwłaszcza twórczości poetów z grupy Żagary, w liryce m.in. J. Czechowicza, M. Jastruna. Do
katastrofizmu nawiązywali pisarze debiutujący w okresie okupacji hitlerowskiej - K. K. Baczyński,
T. Gajcy, T. Borowski.

Dramat

Polski dramat dwudziestolecia międzywojennego najsilniej objawił się osiągnięciami S. I.
Witkiewicza ("Szewcy") i W. Gombrowicza ("Ślub", "Operetka"). Obaj dążą do wykształcenia
własnej teorii dramatu, zwłaszcza Witkiewicz w teorii Czystej Formy, obaj też eksperymentują
w zakresie sztuki scenicznej. Zaliczani są raczej do awangardowego kręgu twórców. Bardziej
klasyczne tendencje prezentuje twórczość S. Żeromskiego. W okresie dwudziestolecia
międzywojennego powstaje jego dramat "Uciekła mi przepióreczka", podejmujący
charakterystyczną dla Żeromskiego problematykę wyboru między szczęściem osobistym
a poczuciem społecznych i moralnych powinności. Nurt tradycyjny reprezentuje również
twórczość dramatyczna J. Szaniawskiego. Najbardziej znane jego utwory to m.in. "Żeglarz",
"Most" i "Fortepian". Jest to dramaturgia głęboko intelektualna, obejmująca m.in. tematykę
etyczną i psychologiczną.


Lektura dodatkowa:
- J. Kwiatkowski, "Literatura Dwudziestolecia", Warszawa 1990
- L. Eustachiewicz, "Dwudziestolecie 1919-1939", Warszawa 1990