Finansowanie oświaty przez gminy w Polsce na przykładzie Gminy Iwanowice

Spis treści
Spis treści 1
Wstęp 2
Rozdział I. Oświata jako dobro społeczne. 4
1. Znaczenie oświaty w zaspokajaniu potrzeb człowieka. 4
2. Zarys historyczny rozwoju oświaty na ziemiach polskich. 6
3. Organizacja oświaty w Polsce po 01.01.1999r. 12
4. Oświata w Polsce a integracja z Unią Europejską. 17
Rozdział II. Finansowanie oświaty na tle budżetu gmin w Polsce. 22
1. Procedura opracowania i uchwalania budżetu gminy. 22
2. Zmiany w systemie zasilania finansami w Polsce po 01.01.2004 r. 25
3. Ogólna charakterystyka zadań realizowana przez gminy w Polsce. 31
4. Zadania gmin w dziedzinie oświaty i wychowania. 33
Rozdział III. Analiza budżetu Gminy Iwanowice a problem finansowania oświaty. 35
1. Ogólna charakterystyka Gminy. 35
2. Analiza dochodów Gminy Iwanowice w latach 2001-2003. 37
3. Analiza wydatków Gminy Iwanowice w latach 2001-2003. 39
4. Zadania Gminy w dziedzinie oświaty i wychowania. 42
Podsumowanie 52
Bibliografia 53
Spis tabel 54


Wstęp
Praca poświęcona jest problemowi finansowania oświaty przez gminy w Polsce.
Jest to szczególnie ważne dla władz gminnych, gdyż chodzi tu przede wszystkim o dobro dzieci i młodzieży. W 1999 roku nastąpiła długo planowana reforma systemu oświaty. Wprowadzony został nowy rodzaj szkoły ? gimnazjum. Przez wiele lat dążono do tego, aby wyrównać poziom przekazywanej wiedzy - wprowadzano dodatkowe zajęcia zwane korepetycjami dla uczniów mniej zdolnych, organizowano kółka zainteresowań dla dzieci wykazujących wyższy poziom w danej dziedzinie. Działania te mały na celu jak najlepsze zaspokojenie potrzeb w dziedzinie oświaty. Okazały się one jednak mało pomocne. Dlatego też, aby naprawdę pomóc dzieciom w zdobywaniu wiedzy zmieniony został program nauczania i wprowadzono dodatkowe szkoły. Było to szczególnie ważne, jeżeli chodzi o młodzież pochodzącą z terenów wiejskich. Dało im to szansę konkurowania ze swoimi rówieśnikami z dużych miast. Zawsze, bowiem twierdzono, iż mieszkańcy miast są lepiej wykształceni. Potwierdzone to zostało przez przeprowadzone badania statystyczne. Dodatkowo 1 maja 2004 roku Polska stała się pełnoprawnym członkiem Unii Europejskiej. Z tego tez względu młodzież zmuszona jest konkurować nie tylko między sobą, ale również z rówieśnikami z krajów stowarzyszonych. Lepsze wykształcenie, kwalifikacje daje większe możliwości na znalezienie pracy w krajach partnerskich. Temu właśnie problemowi poświęcony został pierwszy z trzech rozdziałów pracy.
W kolejnych dwóch przedstawione zostały zagadnienia związane z opracowaniem budżetu gminy w Polsce. Na przykładzie ogólnym, a także Gminy Iwanowice pokazane zostało jak ważnym stało się odpowiednie opracowanie budżetu gminy. Ma to na celu jak najlepsze wywiązanie się z postawionych przed jednostkami samorządu terytorialnego zadaniami. Dowożenie uczniów do szkół, modernizacja i wyposażanie bazy szkolnej, organizacja zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych to tylko niektóre zadań będących w gestii gmin. Budżety terytorialne - jeżeli chodzi o zadania oświatowe - zasilane są z budżetu państwa subwencją oświatową. Nie znaczy to jednak, że można dobrowolnie dysponować tymi środkami. Należy tak je rozdysponować, aby móc jak najlepiej zaspokoić potrzeby mieszkańców nie tylko w dziedzinie oświaty.
Celem tej pracy jest przedstawienie w sposób usystematyzowany zmian zachodzących na przełomie wieków w dziedzinie oświaty i wychowania, a także zadań, jakie zostały postawione przed jednostkami samorządu terytorialnego. Praca ta ma za zadanie ukazać również problemy związane z gromadzeniem i odpowiednim podziałem posiadanych zasobów finansowych na realizację wyznaczonych zadań.

Rozdział I. Oświata jako dobro społeczne.
1. Znaczenie oświaty w zaspokajaniu potrzeb człowieka.
Potrzeby ludzkie mają charakter nieograniczony, co oznacza, że na coraz wyższym poziomie rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego pojawiają się nowe rodzaje potrzeb (tzw. prawo stałego wzrostu poziomu potrzeb). Wzrost potrzeb wywołany jest postępem technicznym, organizacyjnym, naukowym, rozwojem twórczości kulturalnej, zmianami politycznymi i ideologicznymi. Wraz z rozwojem materialnego dobrobytu społeczeństwa wzrasta znaczenie tzw. potrzeb wyższego rzędu (np. potrzeby kulturalne).
Przyczyny różnego stopnia zaspokojenia potrzeb ludzkich są liczne i maja różnorodny charakter. Decydujące jest zachowanie się poszczególnych osób. Chodzi zwłaszcza o: chęć do zdobywania wiedzy i kwalifikacji, chęć do pracy, umiejętność osiągania dochodów, umiejętność gospodarowania dochodami (oszczędzanie, inwestowanie). Innymi słowy, dla stopnia zaspokojenia potrzeb jednostki ważne są przyjęte kryteria wyboru rodzaju i poziomu zaspokajanych potrzeb itd.
Na poziom zaspokojenia potrzeb ludzkich znaczący wpływ wywiera także państwo oraz władze samorządowe; wynika to z naturalnych cech niektórych potrzeb, jak też ze świadomej polityki społecznej i kulturalnej prowadzonej przez władze publiczne.
Przesłankami tworzenia tych dóbr jest umożliwienie konsumpcji dóbr społecznych obywatelom, których dochody indywidualne mogłyby uniemożliwić lub ograniczyć ich nabycie, gdyby dobra te były alokowane na zasadach rynkowych (komercyjnych).
Jeżeli chodzi o edukację, to na ogół ma ona charakter dobra publicznego na poziomie podstawowym i średnim; chociaż także na tym poziomie w niektórych krajach działają szkoły prywatne; mają one jednak niewielkie, o ile nie marginesowe, znaczenie.
Jednak w większości krajów Europy Zachodniej, a także w krajach postsocjalistycznych również edukacja na poziomie wyższym jest traktowana jako dobro publiczne.
Okazało się jednak, że nie zaspokaja to w pełni wzrastających potrzeb indywidualnych. Ogólny dostęp do wiedzy spowodował, że pogorszyła się jakość świadczonych usług w tym zakresie. Bezpłatność usług nie spowodowała wzrostu skali zapotrzebowania, lecz doprowadziła do jej marnotrawienia. Dlatego też usługi na wyższym poziomie w dziedzinie oświaty zostały potraktowane jako usługi płatne.
Chcąc zdobyć odpowiednie wykształcenie, fachową wiedzę czyni się to pomimo występujących trudności np. środowiskowych, finansowych (pogłębiające się dysproporcje w dochodach ludności). Na takie przeszkody najczęściej napotyka młodzież mieszkająca na wsiach (szczególnie tych popegerowskich) i w małych miasteczkach, dla których dostęp do edukacji na średnim i wyższym poziomie jest trudniejszy niż dla ich rówieśników z większych miast. W dużej mierze dzieci wybierają drogę wykształcenia ich rodziców. Zakorzenione w nich przeświadczenie o gorszym wykształceniu powoduje złą samoocenę. Chcąc pokonać tę barierę biorą udział w różnego rodzaju kursach, szkoleniach, aby dorównać poziomem wykształcenia swoim rówieśnikom z dużych miast. Wymieniają poglądy i spostrzeżenia dotyczące nauki, chcą ?wyrwać się? ze świata, który ich otacza do innego ? w ich przekonaniu ? lepszego. Dla młodzieży z terenów wiejskich zasadniczą kwestią jest wsparcie materialne dla kontynuowania nauki w szkole średniej, dostępność komunikacyjna lub możliwość pobytu w internacie czy bursie.
Bardzo ważnym staje się konieczność znajomości języków, obsługi komputera. Do niedawna obowiązkowym i jedynym językiem obcym w szkołach (szczególnie wiejskich) był język rosyjski. Dlatego też dzieci i młodzież chętnie brała udział w kursach innych języków obcych. Większe możliwości mieli oczywiście mieszkańcy miast lub osoby dobrze sytuowane ze wsi. Obecnie wszystkie prawie szkoły mają w swoim programie nauczania dwa języki obce ? obowiązkowe.
Podobna była również sytuacja, jeżeli chodzi o dostęp do komputera a co za tym idzie dostęp do internetu. Ta sytuacja także uległa zmianie. Już prawie każdy ma komputer w domu, a jeżeli nie to może z niego skorzystać w kawiarence internetowej. Takie miejsca, w których młodzież i dzieci mogą poszerzać swoje zainteresowania informatyczne tworzone są również na wsiach. Chęć zdobywania wiedzy rośnie w miarę rozwoju ekonomicznego i technicznego społeczeństwa. Coraz bardziej skomplikowane technologie stosowane w prostych niegdyś zawodach wymagają bowiem obecnie coraz wyższych kwalifikacji.
Po wejściu Polski do Unii Europejskiej wykształcenie stało się szczególnie ważnym atutem. Rynek pracy jest tak samo otwarty dla nas ? Polaków jak i dla konkurentów z krajów unijnych. To odpowiednie wykształcenie i predyspozycje zawodowe zadecydują, kto zostanie zatrudniony ? Polak czy obcokrajowiec?
Dlatego też nawet ludzie dorośli, już na konkretnych stanowiskach, mający określoną pozycję w życiu biorą udział w różnego rodzaju kursach. Chęć zdobywania dodatkowych korzyści, jeszcze wyższych stanowisk powoduje, iż osoba posiadająca wysokie już wykształcenie musi ciągle podnosić swoje kwalifikacje i umiejętności.
Potrzeba zdobywania wiedzy pojawia się w każdym wieku, bez względu na rodzaj posiadanego wykształcenia i pochodzenia. U jednych jest ona silniejsza u innych natomiast słabsza. W każdym jednak przypadku potwierdza się prawdziwość ludowego porzekadła, że ? na naukę nigdy nie jest za późno?.

2. Zarys historyczny rozwoju oświaty na ziemiach polskich.
Przyjęcie chrześcijaństwa przez Polskę wprowadziło cały kraj w krąg zachodniej kultury europejskiej. Dwór szybko przyswajał kulturę łacińską, sprzyjało to rozwojowi kultury rodzimej i języka polskiego. Przedstawiciele rodu królewskiego znali łacinę i niemiecki. Ośrodkami nauki w pierwszych latach istnienia naszego państwa były katedry. Tam właśnie powstawały szkoły kształcące przyszłych duchownych, utworzono pierwsze biblioteki, złożone z przepisywanych ręcznie i bogato zdobionych ksiąg liturgicznych, podręczników do nauki gramatyki łacińskiej, oraz tomów poezji starożytnej.
Działalność oświatową prowadziły także zakony. Zgromadzeni w opactwach benedyktyńskich w Tyńcu i Mogilnie mnisi rozpowszechniali wśród ludności wiedzę na temat rolnictwa. Zdarzało się również tak, że w żeńskich domach zakonnych kształciły się przed zamążpójściem córki możnych.
W XII i XIII w. nastąpił znaczny rozwój oświaty. Oprócz szkół katedralnych i klasztornych powstało kilka szkół parafialnych. Wiedzę szerzyli także wędrujący po kraju kaznodzieje frańciszkańcsy i dominikańscy. Uczono ludność sztuki pisania i czytania po łacinie, a także geometrii, gramatyki, arytmetyki, muzyki, astronomii. Szybkie tempo ?alfabetyzacji? Polski podwyższali wykształceni świeccy, którzy bardzo często wyjeżdżali na naukę do Włoch i Francji. Ludność Polski nie była jednakowo wykształcona ? bardziej rozwinięte były tereny Śląska, Małopolski i Wielkopolski.
Rozwijała się również twórczość literacka. To właśnie w tym czasie powstała słynna polska pieśń kościelna, będąca jednocześnie hymnem rycerskim ? Bogurodzica.
Szczególne miejsce w ówczesnym dziejopisarstwie zajmuje Kronika polska błogosławionego Wincentego Kadłubka. Jej autor, późniejszy biskup krakowski, właściciel wspaniałej biblioteki, poświęcił się ? jak sam mówił ? ?służbie języka?, która zmusza, aby ?wiedzą nabytą dzielić się z innymi. Dla ludzi niepiśmiennych mnisi urządzali przedstawienia, w których uczyli ich np. śpiewania kolęd. Od XII do XIV wieku Polska zbudowała pełną strukturę systemu szkolnictwa: od szkół parafialnych zaczynając na uniwersytecie kończąc. Skończyła się epoka rycerstwa, które przekształciło się w szlachtę ziemiańską. Zmiana ta wymagała od dworzan ogłady literackiej, wiedzy historycznej, politycznej i prawnej. Europa zaczęła dojrzewać do zmiany systemu szkolnictwa i edukacji.
W okresie panowania ostatnich Piastów, czyli w XIV w. najważniejszym wydarzeniem w dziedzinie oświaty i edukacji, a także w dziedzinie kultury było rozpoczęcie działalności Akademii Krakowskiej. Skupiała ona szerokie grono wspaniałych uczonych, składała się wtedy z 11 katedr, w tym aż 8 prawniczych.
Jednakże po śmierci króla Kazimierza Wielkiego Akademia straciła swoją świetność. Dopiero królowa Jadwiga odnowiła krakowską uczelnię i wznowiła jej działalność. Za jej wstawiennictwem zaczęto tłumaczyć dzieła religijne łacińskie i niemieckie na język polski. Z każdym rokiem przybywało tam studentów. Akademia Krakowska, nazwana później Uniwersytetem Jagiellońskim była w XV w. najznakomitszym ośrodkiem kultury polskiej, kształcącym studentów z zakresu teologii, filozofii, prawa, matematyki, astronomii. Akademia Krakowska wytworzyła własną obyczajowość, promieniującą ? dzięki krakowskim żakom ? na całe miasto.
Dzięki działalności szkółek parafialnych, Akademii Krakowskiej, a także coraz częstszym wyjazdom na studia zagraniczne znacznie wzrósł poziom oświaty w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim. Odpowiednio wysokie wykształcenie dawało możliwość awansu społecznego.
Wynalezienie przez Niemca Jana Gutenberga druku spowodowało, że do Polski napływać zaczęły napływać nowości wydawnicze ze świata. W dużym stopniu przyczyniła się do tego polska młodzież studiująca na uniwersytetach we Włoszech, Francji a także w Niemczech. Informacje o otaczającym nas świecie przekazywały coraz bardziej rozpowszechnione książki. Od XVI w. miejscem edukacji stała się szkoła. Wzrost potrzeby i znaczenia edukacji szkolnej dla dzieci świeckich wydłużył okres dzieciństwa o czas spędzany w szkole. Rozwijało się zainteresowanie szkołą i edukacją humanistyczną.
Wiek XVII natomiast odznaczył się znacznym obniżeniem poziomu nauczania a w rezultacie upadkiem wielu szkół. W kolegiach uczono tylko według jednego jednolitego programu, który zakładał, iż każdy młody człowiek umiał tylko cytować łacińskie przysłowia, a nie miał żadnej wiedzy. Szkoły parafialne stały się szkołami plebejskimi, uczącymi głównie religii i śpiewu kościelnego. Drugą grupą szkół były szkoły średnie. W większości przypadków były one szkołami różnowierczymi. Miały wprawdzie ciekawszy program nauczania jednakże na skutek kontrreformacji duża ich ilość upadła. Nie było też dobrych warunków do rozwoju szkolnictwa wyższego, gdyż w wyniku licznych wojen państwo znacznie zubożało.
Dopiero Stanisław Konarski opracował i w 1740 r. wprowadził nowy projekt programu nauczania. Opracowane przez niego Ustawy szkolne objęły całość pracy szkół pijarskich: kształcenie nauczycieli, ich prawa, obowiązki, programy nauczania i organizację szkół. Pomysłodawca umieścił u tym programie geografię, nauki ścisłe, łacinę zastąpił francuskim i niemieckim. Młodzieży wpajano patriotyzm, a nakazywano walkę z prywatą i z zabobonami. Zaczęto interesować się ekonomią i prawem.
Król Polski zdawał sobie jednak sprawę, że żadna reforma nie zmieni mentalności ludzi. Powołał, więc w 1765 r. Szkołę Rycerską Korpusu Kadetów, której zadaniem było kształcenie przyszłych oficerów, wychowywanie ich i rozwijanie w niech patriotyzmu i ducha obywatelskiego. Zdobywano tam wiedzę ogólną i wojskową. Przewrót umysłowy czasów stanisławowskich był dziełem niewielkiej stosunkowo grupy osób. Dzięki reformom szkolnictwa, twórczości literackiej i publicystycznej oraz ?modzie? dyktowanej przez dwór udało się zmienić uznawane przez społeczeństwo wzorce osobowe.
Początki reform oświatowych w XVIII ? wiecznej Rzeczpospolitej łączymy z funkcjonowaniem Collegium Nobilium i Szkołą Rycerską. Najważniejsza wszakże okazała się działalność Komisji Edukacji Narodowej. Zreformowała ona i ujednoliciła cały system szkolnictwa. Podlegały jej dwie prowincje szkolne ? koronna i litewska. Na czele prowincji postawiono zreformowane uniwersytety ? szkoły główne w Krakowie i Wilnie. Szkołom tym podlegały szkoły średnie, a średnim ? szkoły parafialne i dla dziewcząt. Powołana przez sejm rozbiorowy komisja była nazwana pierwszym na świecie ministerstwem oświaty.
Powołano Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które przygotowało wiele nowych podręczników. Do programu szkolnego wprowadzono nauki przyrodnicze, podkreślając ich praktyczne zastosowanie. Nauka historii, geografii i prawa polskiego w połączeniu z ?nauką moralną?, czyli etyką i przysposobieniem wojskowym miały kształcić młode pokolenia obywateli, ludzi z charakterem, świadomych obowiązków wobec państwa. Organizowano nauczanie łaciny i wprowadzono języki nowożytne. Komisja tworzyła też szkoły przygotowujące nauczycieli ? seminaria nauczycielskie. W szkołach głównych język polski jako wykładowy zastąpił łacinę.
Następnym tworem w historii polskiej oświaty i edukacji była Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Królestwie Polskim. Na jej czele stał Stanisław Kostka Potocki ? jeden z większych znawców kultury. Dbał on o rozwój szkół średnich i elementarnych - szczególnie tych wiejskich. W 1820 roku było już ponad 1200 szkół elementarnych. Dzięki jego staraniom powstało Konserwatorium Muzyczne, Instytut Politechniczny i Instytut Agronomiczny. Potocki stworzył Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie i Towarzystwo Naukowe w Płocku.
Rozwój oświaty trwało dnia wybuchu Powstania Styczniowego. Po jego klęsce zabroniono młodzieży mówić w ich ojczystym języku, zaczęła się intensywna walka z polskością. W każdym z zaborów odbywało się to z różnym nasileniem. Wszystkie te działania zmierzały do wynarodowienia Polaków.
W zaborze rosyjskim nauka wszystkich przedmiotów, poza religią odbywała się po rosyjsku. Nauczyciele prowadzili zajęcia nie mówiąc ani słowa po polsku. Lekcje języka polskiego były nadobowiązkowe. Pracownikom bibliotek zabroniono wypożyczania młodzieży książek, a uczniom ? posiadania wydawnictw innych niż szkolne.
Młodzież zaczęła buntować się przeciwko takim represjom. Zakonspirowane biblioteki z polskimi książkami, organizowane kółka samokształceniowe ? takie właśnie formy przyjęło tajne nauczanie. W miastach, a później i na wsiach nauczano języka polskiego, historii i literatury. W 1885 roku powstał ?Uniwersytet Latający?, który organizował tajne szkolenia dla kobiet.
Równie trudna była sytuacja dzieci i młodzieży w zaborze pruskim. Usuwano ze szkół lekcje języka polskiego, a wprowadzano niemiecki. Jakiekolwiek próby sprzeciwu kończyły się dla dzieci karą chłosty, a dla rodziców grzywną lub aresztem. W 1901 roku całą Europę obiegła głośna sprawa dzieci z Wrześni. Uczniowie jednej ze szkół nie chcieli modlić się na lekcjach religii w języku niemieckim. Za karę dzieci zostały brutalnie potraktowane przez nauczycieli, a rodzicom wytoczono procesy.
Również i w tym zaborze społeczeństwo nie pozostało bezczynne. W celu walki z germanizacją urządzano wystawy, pogadanki, wieczornice, amatorskie przedstawienia i koncerty. Organizowano tajne nauczanie dla dzieci z najbiedniejszych środowisk. Działaczki Towarzystwa Przyjaciół Wzajemnej Pomocy i Opieki nad Dziećmi ?Warta? powstałego w 1884 r. prowadziły w swych mieszkaniach zajęcia z najmłodszymi dziećmi. Odbywało się to nieoficjalnie, gdyż taka działalność była karana.
Inna sytuacja była w zaborze austriackim. Galicja wręcz stwarzała Polakom odpowiednie warunki do rozwoju oświaty. Obowiązkiem wprowadzonym przez Sejm Krajowy było nauczanie w zakresie 4 klas, dlatego też rozbudowana została sieć szkół ludowych, a później również i gimnazjów. Tworzono biblioteki i czytelnie ludowe. Organizowano odczyty i pogadanki.
Istniały dwa duże uniwersytety ? Uniwersytet Jagielloński w Krakowie i Uniwersytet Lwowski we Lwowie. Szkolnictwo wyższe to także działalność szkół technicznych (Politechnika Lwowska), handlowych i artystycznych. Wszystkie te szkoły reprezentowały bardzo wysoki poziom i przyciągały studentów spoza granic Galicji.
Jednym z poważniejszych sukcesów II Rzeczypospolitej po odzyskanie niepodległości było zbudowanie od podstaw rodzimego szkolnictwa. Znacznie zmniejszyła się liczba analfabetów i bardzo wzrosła liczba ludzi mających wyższe wykształcenie. W pierwszych latach niepodległości powstał Uniwersytet im. Stefana Batorego w Wilnie, Uniwersytet w Poznaniu, Katolicki Uniwersytet Lubelski. Znacznie podniósł się poziom nauki polskiej dzięki państwu, które finansowało nieprzynoszące dochodów instytuty naukowe.
Powstawały w tym czasie nowe czasopisma (?Skamander? Wiadomości Literackie?), i grupy literackie związane z nimi. Powstawały nowe dzieła literackie, upowszechniały się klasyczne. Istniały pisma polityczne, naukowe, kulturowe i religijne. Wpływ na zróżnicowaną kulturę polską miały zamieszkałe na terenie Polski mniejszości narodowe, których to zwyczaje przenikały do naszych. Taka sytuacja trwała do dnia wybuchu II wojny światowej.
Po wojnie w pierwszych latach utrwalania się komuny w Polsce władza swoje zainteresowania skierowała w kierunku podziemia. Odbudowano uniwersytety i instytuty naukowe, do których powrócili zajmując swoje katedry dawni profesorowie. Literaci zaczęli pisać i wydawać swoje dzieła, ludzie młodzi ? często pochodzący ze wsi ? zapisywali się na studia. Obywatele zdawali sobie jednak sprawę z tego, że jest to pozornie nie kontrolowany rozkwit kultury. Coraz częściej zdarzało się bowiem, że wprowadzano cenzurę słowa.
W 1947 r. władze do spraw oświaty, na polecenie Biura Politycznego KC PPR, wprowadziły obowiązek nauczania. Hasłem przewodnim tego programu była walka z analfabetyzmem, później jednak okazało się, iż była to próba spacyfikowania nauczycieli tak, aby nauczali młodzież w duchu marksizmu ? leninizmu. Dlatego też wymieniono całą kadrę nauczycielską, doświadczonych pracowników zastąpiono młodymi absolwentami przyśpieszonych kursów pedagogicznych.
W latach czterdziestych i pięćdziesiątych wybitni profesorowie zmuszeni byli do opuszczenia murów uczelni. Stracili tym samym kontakt ze swoimi słuchaczami. W oświacie obowiązywać zaczęły nowe ideologie, gdzie wzorem do naśladowania było ZSRR. Można to zauważyć przeglądając ówczesne programy prowadzenia lekcji historii.
3. Organizacja oświaty w Polsce po 01.01.1999r.
Współczesne szkolnictwo ukształtowało się pod wpływem wiedzy pedagogicznej i praktyki XIX wieku. Na tle innych krajów europejskich polska szkoła jawiła się jako jedna z lepszych, zwłaszcza pod względem przekazywania wiedzy i wprowadzania młodego człowieka w obszar kultury. Nawet w okresach niekorzystnych uwarunkowań politycznych szkolnictwo rozwijało się stosunkowo dobrze.
Niestety, przez wiele lat można było zaobserwować wyraźne załamywanie się systemu szkolnictwa. Szybko rozwijające się dziedziny nauki nie dały szkolnictwu szansy nadążenia za ich najistotniejszymi osiągnięciami. Próby dopisywania do programów szkolnych nowych zdobyczy wiedzy skutkowały coraz większym przeciążeniem uczniów nauką. Tylko najzdolniejsi mogli opanować cały materiał wyznaczony programem, pozostali uczniowie przyswajali go w różnym (często znikomym) procencie.
Z tego właśnie powodu, w wielu krajach, także i w Polsce, przeprowadzono reformę systemu szkolnictwa. Jej celem było takie przekształcenie systemu szkolnego nauczania, aby mógł on funkcjonować w miarę potrzeb współczesnego społeczeństwa, jak najlepiej przygotowując młodego człowieka do życia.
W systemie prawa zostały pootwierane drzwi przed inicjatywami oddolnymi, a także decyzjami samorządowymi. [?] Wyzwanie dla reformy stanowiło przygotowanie ucznia do życia we współczesnym społeczeństwie i wykorzystywanie zdobytej wiedzy w praktyce dnia codziennego. Do głównych zadań należało zatem przygotowanie przyszłych absolwentów do życia w cywilizacji informacyjnej, zachowania tożsamości kulturowej wobec zagrożeń niesionych przez postępujące procesy globalizacji, dokonywania dobrych wyborów w czasach panującego powszechnie chaosu wartości, odnajdywania swojego miejsca w różnorodnych układach społecznych oraz przygotowanie do szybko zmieniającego się rynku pracy.
Zmiana ustroju szkolnego rozpoczęła się 1 września 1999 r. Ustawa z dnia 25 lipca 1998 r. wprowadziła ustrój trójstopniowy, na który składa się: sześcioletnia szkoła podstawowa, trzyletnie gimnazjum oraz trzyletnie liceum profilowane, obok którego funkcjonuje dwuletnia szkoła zawodowa. Ponad to wprowadzono dwuletnie liceum uzupełniające po szkole zawodowej oraz szkoły policealne. Problemy związane z wprowadzeniem nowego systemu znalazły się w kompetencjach gmin i powiatów. Do zadań władz jednostki samorządu terytorialnego należało przygotowanie i wprowadzenie reformy oświaty a także realizacji zadań oświatowych. Władze samorządowe rozpoczęły pracę nad odpowiadającymi lokalnym potrzebom i możliwościom zmianami w zakresie organizacji pracy sieci szkół i dostosowania oferty edukacyjnej do warunków lokalnego rynku pracy oraz aspiracji dzieci i rodziców. Takie zmiany wiązały się przede wszystkim z zaangażowaniem finansowym władz lokalnych w kwestii poprawy warunków nauczania w szkołach, z podnoszeniem jakości pracy szkoły i lepszym przygotowaniem młodzieży do wejścia w dorosłe życie. Dlatego też kadra nauczycielska wychodząc naprzeciw wymaganiom reformy musiała i w dalszym ciągu musi stale się doskonalić poprzez podnoszenie swoich kwalifikacji, udział w różnego rodzaju szkoleniach. Wydatki na oświatę i wychowanie związane szczególnie z prowadzeniem szkół i przedszkoli publicznych są największym obciążeniem budżetów gmin.
Reforma szkolnictwa to nowe możliwości na wyrównania różnic edukacyjnych pomiędzy młodzieżą pochodzącą z obszarów wiejskich i miejskich. Istnieje ogólny dostęp do pracowni komputerowych i do internetu w każdej szkole, nawet tej najbiedniejszej. Praca nauczycieli miejskich z młodzieżą wiejską powoduje, iż zmienia się ich świadomość.
Ustrój ten wchodził jednak w życie stopniowo. Pierwszego września 1999 r. uczniowie obecnej klasy szóstej stali się pierwszym rocznikiem gimnazjalistów. W następnym roku szkolnym gimnazjum miało już kolejne dwie klasy, a we wrześniu 2001 r. było pełną trój klasową szkołą. Pierwsi absolwenci gimnazjów pojawili się w 2002 roku i w tym samym roku rozpoczęły działanie licea profilowane i szkoły zawodowe.
Uczniowie ówczesnych klas siódmych i ósmych kontynuowali naukę na dotychczasowych zasadach.
W ujęciu strukturalnym kształcenie odbywać się będzie w następujących typach szkół:
? szkoła podstawowa,
? gimnazjum,
? szkoła zawodowa ( na podbudowie programowej gimnazjum),
? liceum profilowane (na podbudowie programowej gimnazjum) kształcące w profilach zawodowych,
? szkoła policealna (na podbudowie liceum),
? studia zawodowe (licencjacie, inżynierskie),
? studia magisterskie (jednolite i uzupełniające),
? studia doktoranckie.
Pierwszą szkołą każdego człowieka jest oczywiście szkoła podstawowa. Nauczyciele przekazując odpowiednią wiedzę pomagają dzieciom kształtować swoje umiejętności i postawy. Umożliwiają uczniom poznawanie świata w jego jedności i złożoności. Wychowawcy wspomagają samodzielność uczenia się, inspirują ich aktywność badawczą oraz wyrażanie własnych myśli i przeżyć. W dzieciach zostaje rozbudzona ciekawość poznawcza oraz co najważniejsze ? motywacje do dalszej nauki.
Na zakończenie szkoły podstawowej uczeń będzie mógł poznać wyniki swojej pracy w szkole dzięki sprawdzianowi wiedzy umiejętności. Jest to rodzaj testu oceniany przez zewnętrzną wobec szkoły komisję. W wyniku tego sprawdzianu uczeń otrzyma określoną liczbę punktów i pewną wiedzę na temat tego co potrafi, a nad czym powinien jeszcze popracować. Egzamin kompetencji ucznia ze szkoły podstawowej jest w gimnazjach traktowany jako egzamin wstępny.
Gimnazjum to przede wszystkim szansa dla terenów wiejskich. Są to szkoły właściwie wyposażone, posiadające dobrze przygotowaną kadrę i odpowiednią nowoczesną bazę. Młodzież uczy się tam samodzielności. Nauczyciele wprowadzają uczniów w świat wiedzy naukowej ujmowanej dyscyplinarnie, pomagają im w podejmowaniu decyzji dotyczącej kierunku dalszej edukacji, przygotowują ich do aktywnego udziału w życiu społecznym poprzez przygotowanie do życia w rodzinie, edukacje regionalną, kształcenie obywatelskie i patriotyczne. W gimnazjum, tak jak w innych szkołach, obowiązują programy nauczania wprowadzające równowagę między przekazywanie wiedzy, nabywaniem umiejętności i kształtowaniem postaw. Absolwenci gimnazjum będą dobrze znali język obcy, sprawnie posługiwali się komputerem. Po odbyciu kształcenia gimnazjalista zdaje egzamin w formie testu, tzw. sprawdzian preorientujący. Ilość zdobytych punktów oraz rozpoznanie silnych i słabych stron pozwala podsumować wyniki pracy ucznia i zdecydować, do jakiej szkoły młody człowiek powinien pójść po gimnazjum. Egzamin końcowy zastąpił tutaj egzaminy wstępne, które często stanowiły barierę dla absolwentów szkół podstawowych, odstraszając ich od kontynuowania nauki w liceum.
W przyszłości na bazie niektórych gimnazjów będą tworzone licea profilowane - w ten sposób liczba tych szkół na terenach wiejskich znacząco wzrośnie.
Nauka w szkole zawodowej będzie trwa 2 lata. Po jej zakończeniu absolwent ma możliwość uzyskania kwalifikacji na poziomie robotniczym lub pracownika o równorzędnych kwalifikacjach w wyuczonym zawodzie. W tym typie szkół kształcą się dwie kategorie osób ? młodociani pracownicy i uczniowie.
Głównym celem szkoły zawodowej jest wykształcenie u uczniów zestawu umiejętności zawartych w podstawie programowej dla danego zawodu i przygotowanie do kształcenia ustawicznego. Ważną rolą szkoły zawodowej jest kształtowanie umiejętności ponaddyscyplinarnych i społecznych oraz dostarczanie wiedzy ogólnozawodowej. Poziom kształcenia ogólnego powinien umożliwić kontynuację nauki w dwuletnim liceum uzupełniającym, które w ciągu dwóch lat ma przygotować ucznia do matury.
Nauka w szkole zawodowej kończyć się będzie ujednoliconym egzaminem zawodowym, potwierdzającym poszczególne kwalifikacje zawodowe. Fundamentalnym założeniem w tym typie szkoły jest maksymalne oparcie praktycznej nauki zawodu o zakłady pracy.
W liceach profilowanych nauczyciele pomagają uczniom stworzyć własny warsztat pracy intelektualnej, przygotowują ich do dokonywania świadomych wyborów, pełnego i odpowiedzialnego uczestnictwa w życiu społecznym oraz kierowania własnym rozwojem.
Liceum profilowane zawodowo ma zapewnić absolwentom dobre przygotowanie ogólne i dać szerokoprofilowe podstawy zawodowe, umożliwiające podjęcie kształcenia w różnych zawodach, bazujących na określonych profilach kształcenia, czyli w efekcie prowadzić do zdobycia zawodu. Jednym z podstawowych celów tej szkoły jest wykształcenie cech pracowniczych pożądanych we współczesnej gospodarce. Absolwent będzie mógł podjąć zarówno kształcenie zawodowe w szkołach policealnych lub w systemie pozaszkolnym, jak również naukę na studiach wyższych. Trzyletnie liceum profilowane zawodowo umożliwi uzyskanie świadectwa dojrzałości, a jednym z przedmiotów egzaminu maturalnego byłby któryś z bloków zawodowych.
Nowa matura zyskała większą rangę, ponieważ będzie ona otwierać drogę na wybrane studia. Obowiązywać będą na niej cztery egzaminy: język polski, język obcy i matematyka oraz jeden z przedmiotów do wyboru (historia, biologia, chemia, fizyka, geografia, drugi język obcy).W ostatniej klasie uczeń będzie przygotowywał pod opieką nauczyciela całoroczną pracę, która będzie zaliczana jako część egzaminu maturalnego.
Nie wszyscy absolwenci liceów podejmują studia. Tym, którzy nie rozpoczną edukacji na wyższym poziomie należy umożliwić zdobycie lub uzupełnienie kwalifikacji zawodowych na poziomie średnim technicznym lub równorzędnym. Rolę tę powinna spełniać szkoła policealna. Kształcenie w szkołach policealnych powinno być dostosowane do różnych poziomów kompetencji zawodowych zdobytych w liceach, a więc musi być zróżnicowane pod względem programowym i czasu trwania kształcenia. Słuchacz może ją ukończyć już po nabyciu jednej kwalifikacji zawodowej, uzyskując jej potwierdzenie.
Istotnym elementem przemian szkolnictwa wyższego jest stworzenie warunków, które umożliwiają wysoką jakość kształcenia. Powyższe zamierzenia budzą zainteresowanie ekspertów organizacji międzynarodowych takich jak Unia Europejska czy Bank Światowy, dla których edukacja jest najważniejszym kryterium poprzedzającym współpracę ekonomiczną i gospodarczą.

4. Oświata w Polsce a integracja z Unią Europejską.
Edukacja oraz badania naukowe są fundamentem podnoszenia jakości życia społeczeństw. W krajach rozwiniętych budowane jest obecnie społeczeństwo informacyjne oraz gospodarka oparta na wiedzy, w których podstawowymi czynnikami rozwoju są produkcja, przetwarzanie, przekaz i zastosowanie informacji, a zwłaszcza wiedzy będącej owocem badań naukowych.
Co zyska młodzież dzięki przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej? - takie pytanie zadawano bardzo często polskiej młodzieży zanim nasz kraj przystąpił do tejże wspólnoty.
Młodzież przede wszystkim otrzyma dodatkowe możliwości edukacyjne, a więc atrakcyjniejsze szanse rozwoju kariery zawodowej. Kraje unijne wzajemnie uznawać będą świadectwa szkolne i dyplomy ukończenia studiów, co uczniom i studentom ułatwia podejmowanie nauki w dowolnym państwie Unii Europejskiej. Po zakończeniu edukacji młody człowiek będzie mógł również podjąć pracę. Uproszczona zostanie procedura uznawania (nostryfikacji) dyplomów przy staraniach o pracę.
Polityka Unii Europejskiej wobec młodzieży zakłada m.in.:
? podnoszenie jakości nauczania
? rozpowszechnianie języków państw członkowskich
? popieranie wymiany studentów, uczniów i nauczycieli
? rozwój współpracy między szkołami i uczelniami
? rozwój edukacji zaocznej.
Wśród najważniejszych pożytków wynikających wprost z procesu integracji i towarzyszącej jej mobilności osób wymienić należy: prawo do kształcenia w państwach członkowskich UE, możliwość uczestnictwa we wspólnotowych programach edukacyjnych, wprowadzenie narzędzi oceny dokonań studenta (ECTS, DS), podnoszenie jakości kształcenia, uznawalności dyplomów szkół wyższych, zwiększenie szans na zatrudnienie, pozytywne efekty wzrostu konkurencji między szkołami wyższymi. Studenci państw członkowskich UE zamierzający podjąć naukę w innym państwie niż to, z którego pochodzą, będą mogli korzystać ze swobody przemieszczania się i uprawnieni będą do uzyskania prawa pobytu w danym państwie. Władze danego kraju nie będą mogły odmówić im zgody na pobyt w celu odbycia studiów. Prawo takie przysługuje studentom, którzy zostaną przyjęci na studia, posiadają ubezpieczenie oraz wystarczające środki na utrzymanie i pokrycie kosztów kształcenia, a tym samym nie stanowią ciężaru dla systemu zabezpieczenia społecznego państwa przyjmującego. Podejmując naukę w innym kraju UE, będą mieli takie same prawa i obowiązki jak studenci państwa, w którym studiują.
Upowszechnienie wzajemnego uznawania dyplomów i okresów przez uczelnie z różnych państw członkowskich jest ważnym krokiem na drodze do stworzenia Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego. W państwach członkowskich istnieje rozróżnienie uznawania wykształcenia dla celów akademickich i dla celów zawodowych. Uznawanie wykształcenia ( i okresów studiów) dla celów akademickich służy kontynuacji nauki w innym państwie członkowskim UE i jest oparte na porównaniu programów studiów. [?] Uznawanie dyplomów dla celów zawodowych jest ukierunkowane na podejmowanie pracy (wykonywanie zawodu) i dokonywane jest na szczeblu wspólnotowym w oparciu o zdolności i możliwości danej osoby do wykonywania zawodu.
Unia Europejska wspiera mobilność studentów. W tym celu zostały stworzone wspólnotowe programy edukacyjne, które mają zachęcać studentów do podejmowania studiów w innych państwach, jak również obniżyć koszty tego typu edukacji. Programy te promują też wymianę kadry naukowej. Programy takie jak Sokrates czy Leonardo da Vinci umożliwiają budowanie partnerskich relacji między ośrodkami szkolnictwa wyższego, współpracy uniwersytetów z przedsiębiorstwami, wymiany doświadczeń, prowadzenia wspólnych badań czy też wykorzystywania nowoczesnych technologii informacyjnych, [?] dostęp do europejskich programów szkolnictwa wyższego za pośrednictwem Internetu i przy wykorzystaniu nowoczesnych technologii.
Od 1 marca 1998 r. Polska efektywnie uczestniczy w programach edukacyjnych Unii Europejskiej: Sokrates, Młodzież 2000, Leonardo da Vinci. Realizacja tych programów wpłynie na poprawę jakości nauczania poprzez intensyfikację wymiany młodzieży, uczniów, studentów i kadry pedagogicznej oraz współpracę szkół wszystkich szczebli.
Sokrates to program współpracy europejskiej w dziedzinie edukacji. W programie uczestniczy w sumie 29 państw ? z UE oraz z państw stowarzyszonych. Polska od marca 1998 roku bierze udział w programie.
Głównym celem programu jest poprawa jakości edukacji, współpraca szkół i uczelni, wymiana uczniów, studentów i kadry akademickiej oraz innowacyjne metody dydaktyczne.
Największą część programu Sokrates stanowi komponent Erasmus, który dotyczy szkolnictwa wyższego. Działania realizowane w ramach Erasmusa to koordynacja współpracy między uczelniami Unii Europejskiej, wspólne opracowywanie programów nauczania, wymiana kadry akademickiej i studentów oraz uznawanie studentom okresu studiów za granicą i zaliczanie zdanych tam egzaminów.
Młodzież 2000 (kontynuacja programu MŁODZIEŻ DLA EUROPY) to program adresowany jest do młodzieży w wieku 15 ? 25 lat, oraz osób, które nie pracują. W ramach programu można się starać o uzyskanie dofinansowania na działalność pozaszkolną, niezwiązaną z formalnym nauczaniem szkolnym czy akademickim. Głównym celem tego programu jest uczenie i promowanie aktywności wśród młodych ludzi, stworzenie im możliwości realizacji własnych ambicji, pragnień, a przez to zachęcanie do aktywniejszego udziału w życiu społecznym Unii Europejskiej oraz własnego kraju. Celem programu jest ograniczenie takich zjawisk jak: ksenofobia, rasizm, nietolerancja. Największą wartością programu jest umożliwienie młodzieży zawierania znajomości i przyjaźni z rówieśnikami z całej Europy.
Leonardo da Vinci to program dotyczy wszystkich szczebli kształcenia i doskonalenia zawodowego, poprawy jakości i dostępności usług, a także promowania innowacyjności.
Szczególnie w szkolnictwie wyższym integracja powinna wesprzeć proces jego ilościowego rozwoju i równania pod tym względem do osiągnięć rozwiniętych państw europejskich o najwyższym wskaźniku wykształcenia społeczeństw. Choć obecny wskaźnik scholaryzacji w Polsce jest wysoki, to zaniedbania edukacyjne z poprzedniego okresu sprawiają, że odsetek osób z wyższym wykształceniem w polskim społeczeństwie nadal sytuuje się poniżej średniej europejskiej. Integracja powinna zatem stanowić impuls do poprawy jakości kształcenie. Od szybkiego nadrobienia opóźnień i poprawy stanu wykształcenia polskiego społeczeństwa zależeć będzie to, w jakim stopniu Polska będzie w stanie skutecznie współpracować i konkurować z innymi państwami w ramach poszerzonej Unii.
Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej dużego znaczenia nabrał fakt, iż krajowe uczelnie mogą konkurować z zagranicznymi pod względem atrakcyjności programów nauczania, możliwości przyciągania studentów zagranicznych chcących studiować w Polsce. Prawo to jednakże działa i w drugą stronę. Może to spowodować odpływ studentów na studia zagraniczne, do uczelni o wyższym, bardziej atrakcyjnym programie nauczania.
Dlatego też polskie uczelnie muszą wykorzystać daną im szansę i stale podnosić swoją konkurencyjność. Jest to ważne zadanie gdyż Światowa Organizacja Handlu dąży do włączenia szkolnictwa wyższego w sektor usług (zgodnie z układem GATS), co dodatkowo nasili procesy konkurencyjne.
Potencjalne niebezpieczeństwo, które mogłoby grozić szkolnictwu wyższemu w Polsce w przypadku z rezygnacji z ciągłych działań mających na celu podniesienie jakości kształcenia, to marginalizacja w Europie oraz zdominowanie rynku krajowego przez uczelnie zagraniczne. Wiązałoby się to zapewne z odpływem najlepszej młodzieży na uczelnie zagraniczne.
Jednakże nie tylko uczelnie wyższe współpracują z uczelniami zagranicznymi. W ramach powyższych programów również szkoły średnie biorą udziały w wymianie swoich uczniów. Taki wyjazd ma przede wszystkim na celu szkolenie umiejętności posługiwania się językiem danego kraju a także poznanie jego kultury i obyczajów tamtejszej młodzieży. Uczniowie zagraniczni przyjeżdżają zazwyczaj w tym samym czasie do Polski. Cel ich pobytu w naszym kraju jest identyczny. Wymiana taka organizowana jest najczęściej dla uczniów liceów i techników polskich z równorzędnymi szkołami zagranicznymi. Kraje do których najczęściej wyjeżdża młodzież to Anglia, Niemcy i Francja a okres nauki w tych krajach traktowany jest tak jakby uczeń kształcił się w swojej macierzystej szkole.

Rozdział II. Finansowanie oświaty na tle budżetu gmin w Polsce.
1. Procedura opracowania i uchwalania budżetu gminy.
W Polsce gospodarka finansowa każdej jednostki samorządu terytorialnego prowadzona jest w ramach budżetu.
Budżet to roczny plan finansowy obejmujący wydatki i dochody w każdej z gmin. Dochody ujmowane są według ważniejszych źródeł i działów klasyfikacji. Wydatki natomiast podzielone są na bieżące oraz majątkowe i mają one charakter bezzwrotny. Budżet obejmuje również dochody i rozchody uchwalone przez radę gminy na dany rok kalendarzowy zwany rokiem budżetowym. Uchwała budżetowa określa również plany przychodów i wydatków jednostek gospodarki pozabudżetowej, funduszy celowych, związane z realizacją zadań zleconych przez administrację rządową a także zakres i kwoty dotacji przedmiotowych i innych dotacji. W budżecie jednostki samorządu terytorialnego mogą być tworzone również rezerwy. Rezerwa ogólna tworzona jest na nieprzewidziane wydatki, lecz nie może ona przekraczać 1% wydatków ogółem, oraz rezerwa celowa w wysokości maksymalnie 5%.
Budżet ma charakter dyrektywny, tzn. stanowi on wytyczne dla władz gminy dotyczące gromadzenia wskazanych w budżecie kwot dochodów oraz sposobu wydatkowania środków pieniężnych na zadania realizowane przez gminy. Każda zmiana kwot wydatków na realizację danego przedsięwzięcia lub jego zakresu może spowodować wstrzymanie realizacji programu.
Proces uchwalania budżetu gminy wygląda następująco. Projekt budżetu na rok następny wraz z objaśnieniami, informacjami stanie mienia komunalnego przygotowują władze wykonawcze jednostek samorządu terytorialnego. Informacja ta powinna zawierać dane dotyczące praw własnościowych, majątkowych, wierzytelności, udziałów w spółkach i akcjach, dane o dochodach uzyskanych z tytułu posiadanych praw oraz o zmianach w stanie mienia komunalnego. Projekt uchwały budżetowej organ wykonawczy danej jednostki przedstawia organowi stanowiącemu jednostki samorządu terytorialnego do 15 listopada roku poprzedzającego rok budżetowy. Jednocześnie projekt ten musi być zaopiniowany przez regionalną izbę obrachunkową. Opinię tę przed uchwaleniem budżetu należy przedstawić organowi stanowiącemu jednostki samorządu terytorialnego. Organ ten uchwala budżet przed rozpoczęciem roku budżetowego, budżetowego w szczególnie uzasadnionych przypadkach nie później niż do 31 marca roku budżetowego. W przypadku, gdy nie jest uchwalony jeszcze budżet państwa, tylko obowiązuje prowizorium budżetowe rada gminy może również uchwalić takie prowizorium. Musi ono jednak być na taki sam okres, co prowizorium budżetowe państwa. Jeżeli tego nie uczyni w wyznaczonym terminie to do 30. kwietnia budżet gminy uchwalany jest przez regionalną izbę obrachunkową. W czasie, w którym budżet jest uchwalany obowiązuje projekt budżetu. W terminie 21 dni od przyjęcia uchwały budżetowej opracowany zostaje układ wykonawczy budżetu oraz przekazane zostają informacje o ostatecznych kwotach dochodów i wydatków podległym jednostkom. Organ wykonawczy gminy sprawuje również ogólny nadzór nad realizacją uchwały budżetowej.
W uchwale budżetowej muszą znaleźć się między innymi: prognozowane wysokości dochodów, włącznie ze źródłami ich pochodzenia, planowane wydatki, sposoby pokrycia deficytu, jeżeli takowy wystąpi lub też propozycje przeznaczenia nadwyżki budżetowej. Uchwała powinna również określać wysokość nakładów inwestycyjnych, plany przychodów i wydatków zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych i środków specjalnych, funduszy celowych, zakresu i kwot dotacji,
Racjonalizacja gospodarki budżetowej gmin polega na jak najlepszym dostosowaniu posiadanych środków finansowych do wykonywanych zadań. Dotyczy to szczególnie przeznaczenia wydatków na uzasadnione cele i zadania, bez zbędnego marnotrawstwa. Przy pomiarze efektywności rozdysponowania środków chodzi o ustalenie jakie korzyści może osiągnąć gospodarka a jakie społeczeństwo.
Duże znaczenie dla zakresu i jakości realizowanych przez daną gminę zadań ma wielkość jej dochodów budżetowych. Poziom budżetu w dużej mierze jest zależny od stopnia rozwoju gospodarczego terenu, zamożności mieszkańców jak również od sposobów zaopatrywania w zewnętrzne źródła finansowania. Planując budżet, zwłaszcza ten długookresowy, a także możliwość wykonywania konkretnych zadań inwestycyjnych należy wziąć pod uwagę ilość a także stabilność wpływów budżetowych. Zasadniczym problemem, jeśli chodzi o wydatki z budżetu gminy jest właściwy i sprawiedliwy podział środków finansowych. W pierwszej kolejności dokonuje się podziału na część operacyjną i inwestycyjną. Należy wykazać trafność wyboru zadań i możliwe sposoby ich finansowania.
Ważnym zadaniem na etapie opracowania i uchwalania budżetu jest zachowanie zasady równowagi budżetowej. Budżety poszczególnych szczebli samorządu terytorialnego mogą zamykać się nadwyżką lub deficytem. Oznacza to, że budżety mogą:
? być budżetami zrównoważonymi i wówczas:
D = W lub D > W
? zamykać się deficytem i wówczas:
D < W
gdzie:
D ? oznacza dochody budżetu,
W ? oznacza wydatki budżetu.
W przypadku uchwalenia budżetu deficytowego należy podać źródła finansowania deficytu, a ponad to zaplanować w nim, po stronie rozchodów, spłaty pożyczek, kredytów bądź wykupywanych papierów wartościowych ( w tych okresach, w których one wystąpią). Dlatego też uchwalany przez organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego budżet deficytowy musi zawierać dodatkowy, obok dochodów i wydatków, zapis, z którego jednoznacznie będzie wynikać, że pomimo iż:
D < W
to jednak
L = P
gdzie:
L ? oznacza, obok dochodów, również przychody, tj. nadwyżki budżetowe z lat ubiegłych, planowane do zaciągnięcia kredyty, pożyczki lub przychody z emisji obligacji,
P ? oznacza, oprócz wydatków, również rozchody obejmujące spłaty rat kredytów, pożyczek oraz wykup emitowanych w okresach poprzednich papierów wartościowych.
Takie zbilansowanie lewej i prawej strony budżetu świadczy o wewnętrznej równowadze planu budżetowego ( gminy, powiatu, województwa), pomimo nierównowagi pomiędzy dochodami a wydatkami. Jest ono konsekwencją niewyodrębnienia w polskich realiach samorządu terytorialnego budżetu bieżącego i budżetu inwestycyjnego.
2. Zmiany w systemie zasilania finansami w Polsce po 01.01.2004 r.

Ustawa z dnia 26 listopada 1998 roku o dochodach jednostek samorządu terytorialnego w latach 1999-2003 straciła moc 31 grudnia 2003 r. 13 listopada 2003 r. Sejm uchwalił nową ustawę o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, mającą na celu
zwiększenie udziału samorządów w dysponowaniu finansami publicznymi, a tym samym również zwiększenie ekonomicznej odpowiedzialności jednostek i zwiększenie udziału dochodów własnych w ogólnych środkach finansowych. Wprowadzone zmiany mają prowadzić do mocniejszego związania sytuacji finansowej jednostek samorządu terytorialnego z koniunkturą gospodarki państwa i stworzenia instrumentów wspierających przedsiębiorczości. Działania te prowadzić będą do zwiększenia możliwości jak najlepszego wykorzystania środków unijnych. Możliwe jest to dzięki zwiększeniu strumieni środków i uelastycznienia zasad gospodarki finansowej jednostek samorządu terytorialnego.
W ustawie tej zawarte zostały zasadnicze zmiany dotyczące systemu finansowania samorządów różnych szczebli. Dla potrzeb tej pracy przedstawione zostały zmiany w systemie zasilania gmin. Są to między innymi:
? zwiększone udziały w podatkach bezpośrednich
? budowa subwencji ogólnej i sposób jej podziału
? tworzenie rezerwy subwencji
? wprowadzenie systemu wpłat do budżetu państwa na wszystkich poziomach jednostek samorządu terytorialnego oraz mechanizmu zachęcającego do łączenia się jednostek samorządu terytorialnego
? przyznawanie dotacji celowych z budżetu państwa oraz
? zmiany w sposobie finansowania niektórych zadań.
Dochodem własnym gmin, powiatów i województw są zwiększone udziały we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych i podatku dochodowego od osób prawnych. Do końca grudnia 2003 roku udziały te stanowiły 27,6 % w przypadku podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT) i 5 % w przypadku podatku dochodowego od osób prawnych (CIT). Od 1 stycznia 2004 roku udziały zostały podwyższone do 35,72 %, jeżeli chodzi o PIT i 6,71% przy CIT. Wskaźnik udziału gmin ciągłość podatku PIT będzie ciągłość roku na rok podwyższany aż osiągnie wielkość docelową 39,34%. Aby zapewnić ciągłość finansowania zadań w 2004 roku, jednostki samorządu terytorialnego - gminy otrzymały jednorazową zaliczkę z budżetu państwa w wysokości 1/12 różnicy pomiędzy kwotą wynikającą z planowanej na 2004 r. dla danej jednostki kwoty udziału we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych a kwotą wynikającą z udziału we wpływach z tego podatku przed 1 stycznia 2004 r.
Inne zmiany dotyczące dochodów własnych gmin to dodatkowy dochód w postaci 5% dochodów uzyskiwanych na rzecz budżetu państwa na realizację zadań z zakresu administracji rządowej i zadań zleconych.
Dochodem jednostek samorządu terytorialnego jest również subwencja ogólna. Składa się z części:
? wyrównawczej,
? równoważącej (gminy i powiaty),
? regionalnej (województwa),
? oświatowej.
Ze względu na duże zróżnicowanie dochodów w gminach, powiatach i województwach, wprowadzony został system wyrównawczy. Jego celem jest ochrona jednostek najsłabszych ekonomicznie. Różnice w dochodach wyrównywane będą w postaci części wyrównawczej a także części równoważącej dotyczy to gmin i powiatów oraz części regionalnej w przypadku województw. Biorąc pod uwagą zróżnicowanie jednostek samorządu terytorialnego pod względem dochodowym, gospodarczym i społecznym, wprowadzona została kategoryzacja tych jednostek w zakresie systemu wyrównywania różnic w dochodach. Część wyrównawcza subwencji ogólnej przekazywana będzie jednostkom samorządu terytorialnego do 15 każdego miesiąca.
Część wyrównawcza subwencji ogólnej dla gmin składa się z kwoty podstawowej i kwoty uzupełniającej. Wysokość kwoty podstawowej ustalana jest w oparciu o dochody podatkowe. Dochody podatkowe rozumiane są jako dochody z podatku od nieruchomości, rolnego, leśnego, podatku od czynności cywilnoprawnych, podatku od działalności gospodarczej osób fizycznych opłacanego w formie karty podatkowej, wpływów z opłaty skarbowej, wpływów z opłaty eksploatacyjnej, udziału we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych i od osób prawnych. Aby ustalić część wyrównawczą subwencji ogólnej i wysokość wpłat przyjmuje się dochody jednostki uzyskane z podatku rolnego (średnia cena skupu żyta), lub leśnego (średnia cena sprzedaży drewna).Podstawą do ustalenia wysokości kwoty podstawowej na 2004 r. były dane pochodzące ze sprawozdań za 2002 r., złożone w regionalnych izb obrachunkowych.
Kwotę podstawową otrzymają gminy, w których dochód podatkowy na 1 mieszkańca był niższy niż 92% średniego dochodu podatkowego na 1 mieszkańca kraju. W gminach, w których dochód podatkowy na 1 mieszkańca jest niższy niż 40 % średniego dochodu podatkowego na 1 mieszkańca kraju ? dochód gminy wyrównywany będzie w trzech przedziałach:
? do 40% średniego dochodu podatkowego na 1 mieszkańca kraju ? w 90%,
? od 40% do 75% średniego dochodu podatkowego na 1 mieszkańca kraju - w 80%,
? od 75% do 92% średniego dochodu podatkowego na 1 mieszkańca kraju - w 75%.
W gminach, gdzie dochód podatkowy jest wyższy niż 40 %, ale niższy niż 75 % średniego dochodu podatkowego dochód gminy wyrównywany będzie już tylko w dwóch przedziałach:
? do 75% średniego dochodu podatkowego na 1 mieszkańca kraju ? w 80%,
? od 75% do 92% średniego dochodu podatkowego na 1 mieszkańca kraju - w 75%.
Dla gmin najbogatszych, czyli takich w których dochód podatkowy na 1 mieszkańca jest wyższy od 75 % i niższy niż 92 % wyrównywanie stanowić będzie 75% różnicy między 92 % średniego dochodu podatkowego na 1 mieszkańca kraju a dochodem podatkowym przypadającym na 1 mieszkańca danej gminy.
Natomiast wysokość kwoty uzupełniającej uzależniona jest od gęstości zaludnienia w gminie, w relacji do średniej gęstości zaludnienia w kraju oraz od dochodu gminy przypadającego na 1 mieszkańca. Kwotę uzupełniającą otrzymają tylko te gminy, w których gęstość zaludnienia, jest niższa od średniej gęstości zaludnienia w kraju a dochód podatkowy na 1 mieszkańca gminy nie przekracza 150 % średniego dochodu podatkowego przeliczonego na 1 mieszkańca kraju. Wysokość kwoty uzupełniającej, przypadającej gminie, to iloczyn liczby mieszkańców, 17% średniego dochodu podatkowego wszystkich gmin w przeliczeniu na 1 mieszkańca kraju oraz ilorazu różnicy średniej gęstości zaludnienia w kraju i gęstości zaludnienia w gminie do średniej gęstości zaludnienia w kraju.
Część równoważąca dla gmin ustalona została w wysokości łącznej kwoty wpłat. Ma ona na celu wyrównanie ewentualnych różnic w dochodach. Różnice te są wynikiem zmian wprowadzonych w systemie finansowania zadań. W 2004 r. sposób podziału części równoważącej dla gmin został określony ustawowo. Od roku 2005 minister finansów publicznych określi szczegółowy sposób podziału części równoważącej subwencji ogólnej dla gmin i powiatów. Wcześniej jednak musi zasięgnąć opinii reprezentacji jednostek samorządu terytorialnego oraz uwzględnić sytuację finansową tych jednostek. Sposób podziału części równoważącej subwencji ogólnej zostanie ogłoszony w drodze rozporządzenia.
Część równoważącą subwencji ogólnej dla gmin ustalona jest jako suma łącznej kwoty wpłat gmin oraz łącznej kwoty uzupełniającej części wyrównawczej subwencji ogólnej tych gmin. W 2004 r. część równoważąca subwencji ogólnej była przeznaczona dla gmin, w których dochody przeliczeniowe były niższe od dochodów bazowych. Dochody bazowe to dochody z tytułu dotacji przeznaczonych na finansowanie zadań, które po 1. stycznia 2004 r. stały się zadaniami własnymi gminy, udziału we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych i osób prawnych, a także części podstawowej i rekompensującej (z tytułu likwidacji podatku od środków transportowych) subwencji ogólnej dla gmin.
Do dochodów przeliczeniowych zalicza się dochody pochodzące z udziału we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych zwiększonego o 33,8 %, udziału we wpływach z podatku dochodowego od osób prawnych, oraz część wyrównawczą subwencji ogólnej dla gmin ustalonej na 2004 r.
Część regionalna dla województw ustalana jest w wysokości łącznej kwoty wpłat województw. Ta część subwencji ogólnej będzie rozdzielana według zasad określonych ustawowo, z uwzględnieniem czynników makroekonomicznych, takich jak stopa bezrobocia i PKB. Część równoważąca i regionalna subwencji ogólnej przekazywana zostanie samorządom do 25 każdego miesiąca
Do 25 dnia miesiąca poprzedzającego miesiąc wypłaty wynagrodzeń przekazana zostanie również część oświatowa subwencji ogólnej. Wysokość tej subwencji określona będzie corocznie w ustawie budżetowej. Nie może być ona niższa niż przyjęta w ustawie budżetowej w roku bazowym i musi być skorygowana o kwotę wynikającą z innych wydatków powstałych w wyniku zmiany realizowanych zadań oświatowych. Jeżeli chodzi o sposób podziału tej części subwencji ogólnej między jednostki samorządu terytorialnego to określi go w drodze rozporządzenia minister odpowiedzialny za sprawne funkcjonowanie oświaty. Podział ten uwzględniał będzie typy oraz rodzaje szkół i placówek podległe jednostkom samorządu terytorialnego, awans zawodowy nauczycieli a także liczbę uczniów we wspomnianych powyżej szkołach i placówkach. Od kwoty części oświatowej subwencji ogólnej odliczana będzie rezerwa części oświatowej subwencji ogólnej w roku 2004 będzie to 1 %, a od 2005 roku 0,6 % przyznanej rezerwy oświatowej. Podział tej rezerwy będzie dokonywany do dnia 30 listopada każdego roku. Część oświatowa subwencji ogólnej stanowi w 2004 r. 16,4 % planowanych dochodów budżetu państwa. Wysokość tej subwencji uzależniona jest od zakresu zadań oświatowych wykonywanych przez daną jednostkę samorządu terytorialnego liczby uczniów w roku szkolnym 2003 / 2004, liczby nauczycieli poszczególnych stopni awansu zawodowego oraz innych danych statystycznych. Część oświatowa subwencji ogólnej składać się będzie z kwoty bazowej, kwoty uzupełniającej na realizację zadań szkolnych oraz z kwoty na zadania pozaszkolne. Z środków tych finansowane będą odpisy na zakładowy fundusz świadczeń socjalnych dla nauczycieli emerytów i rencistów, dodatki i premie dla opiekunów praktyk zawodowych, a co najważniejsze zajęcia organizowane dla uczniów V i VI klas szkół podstawowych w ramach czwartej godziny zajęć wychowania fizycznego
W budżecie państwa tworzy się corocznie rezerwę subwencji ogólnej w wysokości 2% sumy planowanych części wyrównawczych ustalonych dla gmin, powiatów i województw. Środki te przeznaczone są zazwyczaj na uzupełnienie dochodów jednostek a ściślej na zadania związane z pomocą społeczną oraz na wyrównanie różnic w dochodach jednostek samorządu terytorialnego wynikających ze zmian systemie finansowania zadań. Rezerwa ta jest w dyspozycji ministra finansów publicznych w porozumieniu z ministrami danego resortu.
Kolejnymi zmianami w systemie zasilania jest wprowadzenie systemu wpłat do budżetu państwa na wszystkich poziomach jednostek samorządu terytorialnego oraz wprowadzenie mechanizmu zachęcającego do łączenia się jednostek samorządu terytorialnego.
Pierwszy z nich to mechanizm wpłat gmin najbogatszych solidaryzujących się z gminami najuboższymi. Mechanizm ten rozciągnięty został również na powiaty i województwa. Wpłaty dokonywane są w dwunastu równych ratach do 15 dnia każdego miesiąca. Drugi natomiast to mechanizm zachęcający do łączenia się jednostek samorządu terytorialnego. Dla gmin powstałych w wyniku połączenia wskaźnik udziału we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych, w okresie 5 lat, począwszy od dnia 1 stycznia roku następującego po połączeniu będzie zwiększony o pięć punktów procentowych. Tak uzyskane dochody nie będą wliczane do systemu wpłat.
Zgodnie z ustawą o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, gminy otrzymywać mogą dotacje celowe z budżetu państwa. Dotacjami objęte będą zadania z zakresu administracji rządowej, zadania zlecone ustawami, a także zadania wykonywane przez jednostki samorządu terytorialnego na mocy zawartych porozumień. Dotacje przewidziane są również na usuwanie zagrożeń dla bezpieczeństwa i porządku publicznego, skutków klęsk żywiołowych, na finansowanie lub dofinansowanie zadań własnych objętych kontraktem oraz zadań wynikających z umów międzynarodowych.
Jednostki samorządu terytorialnego otrzymają także z rezerw budżetu państwa środki na dofinansowanie bieżących zadań własnych związanych z prowadzeniem instytucji kultury, przejętych od 1 stycznia 1999 r. Rezerwa ta jest przeznaczona na zadania objęte patronatem państwa w dziedzinie kultury. Dotyczy to przede wszystkim programów realizowanych przez te instytucje i sposobów ich finansowania. Nastąpiły też istotne zmiany w sposobie finansowania niektórych zadań. W roku 2004 likwidacji uległy dotacje celowe na te zadania, które przekazane zostały jednostkom samorządu terytorialnego jako zadania własne i finansowane będą z dochodów własnych gmin. Jednakże w miejsce tych dotacji zwiększone zostaną dochody własne.

3.Ogólna charakterystyka zadań realizowana przez gminy w Polsce.
Jednostki samorządu terytorialnego wykonują zadania publiczne służące zaspokajaniu potrzeb wspólnoty. Są to działania o znaczeniu lokalnym. Wiele z nich to potrzeby o charakterze gospodarczym. Działalność samorządu jest szczególną działalnością gospodarczą, gdyż nastawiona jest na zaspokajanie potrzeb (możliwość stworzenia nowych miejsc pracy, poprawy środowiska naturalnego, rozwoju oświaty, kultury itp.), a nie na maksymalizację zysku.
Reforma ustroju administracyjnego państwa spowodowała, że wzrosła rola samorządu terytorialnego w zakresie samodzielnego zarządzania sprawami publicznymi. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym określiła zakres działania i zadania gminy.
Do podstawowych zadań gminy należy realizacja zadań użyteczności publicznej, których celem jest zaspokajanie zbiorowych potrzeb ludności w drodze świadczenia usług powszechnie dostępnych. Do zadań użyteczności publicznej należą sprawy związane z oświatą i wychowaniem (np. prowadzenie bibliotek gminnych, placówek upowszechniania kultury fizycznej i turystyki), ochroną zdrowia i pomocy społecznej, bezpieczeństwem obywateli związanym z szeroko rozumianym porządkiem publicznym, ochroną przeciwpożarową i przeciwpowodziową. Do zadań gminy zalicza się także wszystkie zadania mające na celu ochronę środowiska, gospodarkę wodną, czyli zaopatrzenie mieszkańców wodę pitną, usuwanie i oczyszczanie ścieków komunalnych oraz innych odpadów, zaopatrzenie w energię elektryczną. Zadania gminy to również zadania zlecone jednostkom samorządu terytorialnego odpowiednimi umowami, np. wypłata zasiłków rodzinnych i pielęgnacyjnych.
Obowiązkiem gminy jest również wykonywanie zadań zleconych z zakresu administracji rządowej lub zleconymi na podstawie ustaw np. przygotowanie i przeprowadzenie wyborów powszechnych oraz referendów. Mogą one wykonywać również zadanie właściwe powiatowi, muszą jednak mieć na to pozwolenie i podpisane odpowiednie porozumienie. Do zadań g