Bajki i baśnie jako metody wychowawcze oraz ich stosowanie na przykładzie dzieci uczęszczających do przedszkola w warce

Jednym z kluczowych elementów tworzących ramy dla właściwego wychowania jest zbudowanie systemu wartości stanowiącego fundament życia człowieka. Podstawowym miejscem przekazywania tych wartości jest w pierwszej kolejności rodzina, a dalej – przedszkole, które z uwagi na realizowane funkcje dydaktyczno – wychowawcze w naturalny sposób włącza się w proces kształtowania systemu wartości dziecka. W tym kontekście warto nadmienić, że wiek przedszkolny ma fundamentalne znaczenie dla rozwoju procesów poznawczych dzieci i kształtowania postaw ich systemu wartości. Realizowane działania na etapie przedszkolnym mają na celu wprowadzić dziecko w świat wartości poprzez ich przyswajanie i urzeczywistnianie w codziennym życiu. Proces ten odbywa się na wielu płaszczyznach – w codziennym kontakcie dziecko – nauczyciel, naukę określonych sposobów reagowania, pouczenia, celowane zajęcia tematyczne. W przypadku tych ostatnich na szczególną uwagę zasługuje literatura dziecięca tworzona z myślą o dzieciach i dla dzieci.
Problematyka wprowadzania dziecka w świat literatury, od wielu lat stanowi ważną część rozważań naukowych na całym świecie. Dostrzegając zagrożenia płynące z obecnych na każdym etapie dziecięcego rozwoju elektronicznych mediów, bardziej niż kiedykolwiek zwraca się uwagę na istotny udział książki i czytania w życiu dziecka. Co więcej, powszechnie zaakceptowano potrzebę włączenia do tego procesu dzieci od pierwszych miesięcy życia, słusznie podkreślając związek między głośnym czytaniem a kształtowaniem wrażliwości i wyobraźni młodego człowieka. Szczególną rolę zwykło przypisywać się bajkom i baśniom, które wyposażone w pierwiastki estetyczne i moralne odpowiadają cechom dziecięcego umysłu, zyskując aprobatę najmłodszych. Jak zauważa I. Słońska, „dzieci posiadają potrzebę obcowania ze sztuką, ale musi być ona dostosowana do ich upodobań i możliwości psychicznych”. Takim przykładem są właśnie bajki i baśnie, które do dziś, mimo upływu wielu dziesięcioleci, a także ewolucji upodobań czytelniczych kształtujących świat publikacji dla najmłodszych, spełniają swoje cele– wychowawczy i kształcący, co z resztą nigdy nie zostało podważone.
Przedmiotem zainteresowania autorki niniejszej pracy jest idea wykorzystania literatury dziecięcej, a dokładnie – bajek i baśni, jako metody wspomagającej wychowanie dziecka w wieku przedszkolnym.
Analiza źródeł literaturowych jak również wyniki przeprowadzonych badań własnych stały się podstawą do snucia rozważań i wyciągnięcia wniosków, które zaprezentowane zostały w pracy w postaci czterech rozdziałów.
Rozdział pierwszy poświęcony został zagadnieniom związanym z procesem wychowawczym - jego charakterystyce, cechom wychowania. W dalszej części dokonano charakterystyki rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym oraz podjęto próbę opisu związku między rozwojem dziecka a potrzebą słuchania i czytania.
Rozdział drugi traktuje o bajkach i baśniach. Punktem wyjścia uczyniono charakterystykę gatunku, dalej zaś skoncentrowano się na ich funkcjach.
Rozdział trzeci opisuje metodologiczne aspekty badań przeprowadzonych na potzreby pracy, zaś ostatni rozdział stanowi próbę porównania teorii z zakresu czytania bajek i baśni jako metody wspomagania procesu wychowawczego dzieci w wieku przedszkolnym z praktyką wykorzystania tej metody w codziennej pracy wychowawczej.

ROZDZIAŁ 1. LITERATURA DZIECIĘCA W PROCESIE EDUKACJI DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM

Ogólna charakterystyka procesu wychowawczego

Rozpoczynając rozważania nad znaczeniem literatury dziecięcej w procesie wychowania dziecka przedszkolnego, warto w pierwszej kolejności zastanowić się nad tym, co kryje się pod pojęciem wychowania. Pojęcie to – jak dotąd – nie doczekało się jednoznacznego określenia. Z pewnością dokładniejsze jego zdefiniowanie długo jeszcze będzie niemożliwe. Przyczyną tego stanu rzeczy jest ciągle niezadowalający stan wiedzy na temat wychowania. Niemniej jednak bliższe uświadomienie sobie, czym wg. definicji jest wychowanie może dopomóc w coraz trafniejszym i rzetelniejszym jego poznaniu. Dlatego warto zapoznać się z pojęciem wychowania nieco bliżej.
Na ogół pojęcie „wychowanie” jest rozumiane w szerszym i węższym znaczeniu. Szerokie rozumienie terminu odnosi się do wychowania skoncentrowanego zarówno na rozwoju umysłowym i uczuciowym człowieka, jak również na sferze jego motywacji do podejmowania konkretnych zadań życiowych. Inaczej mówiąc, wychowanie takie utożsamiane jest z rozwijaniem osobowości pod względem wszystkich jej cech.
Pojęcie wychowania, zwłaszcza w jego wąskim znaczeniu, było i nadal jest, różnie definiowane. Można z dużą dozą prawdopodobieństwa stwierdzić, że istnieje tyle definicji tego pojęcia, ile jest współcześnie teorii i nurtów z nim związanych. Warto jednak nadmienić, że większość z nich, oprócz tego, że są formułowane w różny sposób i podkreślają różne aspekty tego zjawiska, stanowią wyraz określonej koncepcji teoretycznej znanej w pedagogice lub naukach pokrewnych.
W węższym znaczeniu pod pojęciem wychowania rozumiane jest kształtowanie charakteru jednostki, w trakcie którego stała, silna, samodzielna, przedsiębiorcza i praktyczna wola jest skierowana na cele wartościowe, w tym przede wszystkim na cele moralne. Zatem, wychowanie takie sprzyja głównie konstruktywnym przeżyciom emocjonalno – motywacyjnym osoby oraz jej zachowaniom i postawom społecznie i moralnie pożądanym. W takim też ujęciu pojęcie to będzie używane w toku dalszych rozważań, zwłaszcza w kontekście procesu oddziaływań na dzieci.
Pojęcie wychowania, zwłaszcza w jego wąskim znaczeniu, było i nadal jest różnie definiowane. Można z dużą dozą prawdopodobieństwa stwierdzić, że istnieje tyle definicji tego pojęcia, ile jest współcześnie teorii i nurtów z nim związanych. Warto jednak nadmienić, że większość z nich, oprócz tego że są formułowane w różny sposób i podkreślają różne aspekty tego zjawiska, stanowią wyraz określonej koncepcji teoretycznej znanej w pedagogice lub naukach pokrewnych.
Odnosząc się do pedagogiki, jedną z pierwszych definicji sformułowaną na jej użytek, stworzyła A. Gurycka, która określiła wychowanie jako „dynamiczny, złożony układ oddziaływań społecznych, instytucjonalnych, interpersonalnych, pośrednich i bezpośrednich, wywołujących zmiany w osobowości człowieka”. Godna uwagi w tym kontekście jest także definicja wychowania J. Szczepańskiego, wg. którego wychowanie to „intencjonalne kształtowanie osobowości dokonywane w ramach stosunku wychowawczego między wychowawcą a wychowankiem, według przyjętego w grupie ideału wychowawczego”. Interesująca wydaje się również definicja wychowania, zaproponowana przez R. Schulza, w świetle której wychowanie to „planowa aktywność człowieka, zorientowana na osiągnięcie pewnych celów, tj. pewnych pożądanych i trwałych zmian w osobowości ludzi”.
Znane są również definicje wychowania w sformułowaniu nieco uproszczonym sprowadzającym się do lapidarnych zapisów, określających wychowanie jako:
celowe sterowanie procesem uczenia się człowieka;
oddziaływanie na wszechstronny rozwój osobowości;
działanie wywierające na człowieka określony wpływ;
zjawisko przenikające całe życie społeczne;
kierowanie rozwojem.
Na ogół we wszystkich znaczących się definicjach, wychowanie utożsamia się z procesem świadomego wywierania wpływu na wychowanka celem przyswojenia lub utrwalenia pożądanych społecznie i moralnie cech jego osobowości. W tym ujęciu proces wychowania utożsamiany jest z procesem bezpośredniego dokonywania zmian w rozwoju dzieci głównie przez osoby dorosłe. Dlatego też osoby te stanowią jedyny w swoim rodzaju konieczny warunek skutecznego realizowania celów wychowawczych, o których mowa w dalszej części opracowania.

1.1. Cechy wychowania

Dotychczasowe próby definiowania pojęcia „wychowanie” z pewnością nie wyczerpują wszystkich istotnych jego aspektów, dlatego można mówić o zestawie pewnych cech, które bez względu na przyjętą definicję, są charakterystyczne dla procesu wychowania. Wśród tych cech znajdują się m.in. złożoność, intencjonalność, interakcyjność, relatywność i długotrwałość (rys.1).

Rysunek 1. Cechy charakterystyczne procesu wychowania.
Źródło: M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2013, s.30-36.

O złożoności procesu wychowania świadczy mnogość powstających w tym obszarze teorii psychologicznych. Większość z nich łączy przekonanie, że zachowanie człowieka zależy zarówno od uwarunkowań zewnętrznych (w tym także oddziaływań wychowawczych) jak i uwarunkowań wewnętrznych, czyli osobistych przeżyć, doświadczeń, potrzeb, aspiracji, motywów. Wysoki stopień złożoności procesu wychowania ukazuje go także jako proces adaptacji do obowiązujących norm postępowania.
Kolejną powszechnie wymieniają cechą wychowania jest jego intencjonalność. Oznacza ona, że wychowawca jest świadomy celów, jakie chce zrealizować w wyniku planowo organizowanej działalności wychowawczej. Warto przy tym zaznaczyć, że chodzi tu przede wszystkim o działalność zawodowych wychowawców, specjalnie przygotowanych do pełnienia swej funkcji i należycie znających cele, które warto realizować w procesie wychowania.
W świetle powyższego warto nadmienić, że także u niezawodowych wychowawców intencjonalność procesu wychowawczego nie jest bez znaczenia i że nawet tam, gdzie cele wychowania nie są wyraźnie zaakcentowane, znajdują swój wyraz w postępowaniu wychowawczym. Na przykład rodzice, którzy nie zawsze wystarczająco jasno uświadamiają sobie cele wychowania, zdają sobie sprawę z intencjonalności własnego postępowania choćby dzięki tradycji rodzinnej. Pragną zazwyczaj, aby ich dzieci były zaradne życiowo, okazywały szacunek innym, były odpowiedzialne, rzetelnie wykonywały powierzone im prace, miały odwagę przyznać się do własnych błędów, by można było na nich polegać itp.
Reasumując należy wskazać, że wychowanie obejmuje wyłącznie wpływy intencjonalne, czyli świadomie ukierunkowane, których celem jest oddziaływanie na rozwój społeczny i moralny wychowanków lub wspomaganie ich w tym rozwoju.
Podstawową cechą wychowania jest tzw. interakcyjność. Oznacza to, że proces wychowawczy zachodzi zwykle w kontekście współdziałania ze sobą wychowawcy i wychowanka. Współdziałanie to jest procesem, w którym oddziaływanie ma charakter dwukierunkowy – każda ze stron jest zarówno podmiotem, jak i przedmiotem oddziaływań.
Wychowanie rozpatrywane w kontekście procesu interakcyjnego zakłada, że dziecko nie jest jedynie biernym odbiorcą wpływów wychowawczych -nie tylko im bowiem podlega, ale jest także w stanie odpowiednio na nie reagować i być ich nośnikiem w formie reakcji na oddziaływania ze strony wychowawcy. Idąc tym tokiem myślenia należy przyjąć, że proces wychowawczy jest tym skuteczniejszy, im bardziej sprzyja zaktywizowaniu i usamodzielnianiu wychowanka. Nie należy tego lekceważyć, ponieważ w przeciwnym wypadku proces wychowania przestanie być interakcją, a stanie się jednokierunkowym oddziaływaniem, prowadzącym konsekwentnie do instrumentalnego traktowania dziecka.
Istotną cechą wychowania jest jego relatywność, związana z brakiem możliwości przewidzenia skutków oddziaływań wychowawczych. Różnorodność zmiennych kształtujących osobowość powoduje, że przewidywanie potencjalnych skutków oddziaływań wychowawczych ma charakter raczej hipotetyczny aniżeli kategoryczny. Pogląd ten popiera F. Znaniecki, który stwierdza, iż osobowość nie daje się kształtować w sposób celowy i planowy, chociażby z tego względu, że ulega wielu wpływom o charakterze zewnętrznym. Wśród nich najistotniejszą rolę odgrywają środowisko rówieśnicze i lokalne oraz środki masowego przekazu.
Ostatnią z wymienionych cech wychowania jest jego długotrwałość. Cecha ta oznacza, że osobowość ludzka podlega przemianom niemal przez całe życie. Stąd o wychowaniu można mówić nie tylko w kontekście dzieci, lecz także osób dorosłych. Wspomniana cecha łączy się także z systematycznością. Ma to znaczenie dla pogłębiania wypracowanych wyników. Dłuższe przerwy w procesie wychowawczym mogą skutkować zaprzepaszczeniem dotychczasowych osiągnięć, zaś w skrajnych przypadkach mogą doprowadzić do wyraźnego cofania się w rozwoju społeczno-moralnym dzieci.
Wymienione w toku powyższych rozważań cechy, pozwalają na lepsze zrozumienie tego pojęcia, przy czym warto zaznaczyć, że pełna charakterystyka tego pojęcia wymaga dalszych badań naukowych.

1.1.2. Rola wartości w procesie wychowania

Na wstępie rozważań poświęconych roli wartości w procesie wychowania, należy zaznaczyć, że na gruncie pedagogiki, a tym samym także w teorii wychowania pod pojęciem wartości rozumie się wszystko to, co jest ważne i cenne dla pojedynczej osoby i społeczeństwa oraz jest godne pożądania, co łączy się z pozytywnymi przeżyciami i stanowi cel dążeń ludzkich. Często słowo „wartość” utożsamiane jest z kryterium oceny osób, rzeczy, zjawisk czy norm. W takim wypadku wartość stanowi podstawę lub istotny punkt odniesienia do uznania czegoś za dobre lub złe.
Proces wychowawczy ukierunkowany na wprowadzanie dzieci w świat wartości jest procesem kompletnym i społecznie pożądanym. Wychowanie w duchu wartości przygotowuje je do podjęcia życiowo ważnych decyzji, zgodnych z podstawowymi zasadami moralności.
Wychowanie zgodnie z powszechnie uznanymi wartościami jest szczególnie potrzebne zwłaszcza współcześnie, kiedy to mamy do czynienia z nasilającą się konsumpcją i dominacją
dóbr materialnych. Coraz częściej obserwowanym zjawiskiem jest utrata panowania nad sobą
i przeciwstawiania się destruktywnemu oddziaływaniu cywilizacji.
W procesie wychowania, zwłaszcza w odniesieniu do dziecka, nie bez znaczenia jest to, o jakie wartości chodzi nam najbardziej. Na ogół nie budzą wątpliwości wartości uniwersalne, nazywane także podstawowymi czy powszechnymi. Stąd też w procesie wychowawczym, akcentowane są nie tyle wartości materialne, gospodarcze czy techniczne, ile właśnie te uniwersalne, do których zalicza się prawdę, dobro i piękno. W zgodzie z nimi pozostają przynajmniej niektóre wartości nazywane w literaturze moralnymi, obyczajowymi czy poznawczymi.
Jedną z nieocenionych wartości, które warto przyswajać dzieciom w procesie wychowania jest altruizm, najprościej definiowany jako troska o dobro innego człowieka. Troska ta polega zazwyczaj na świadomym, bezinteresownym i dobrowolnym wyświadczaniu komuś jakiejś przysługi, niesieniu pomocy, wsparcia. Altruistą jest zatem nie tylko ten, kto ma do zaoferowania coś wymiernego, ale także ten, kto nie szczędzi uczuć życzliwości i zrozumienia, ten kto pociesza i przynosi ulgę, zapewnia pogodę ducha, interesuje się sprawami innych ludzi i jest gotowy ich wysłuchać.
Inną równie ważną wartością, której przyswojenie dzieciom w procesie wychowania wydaje się pożądane, jest tolerancja. Zasadniczo utożsamiana jest ona z przyznaniem innym prawa do: własnych poglądów, do określonego postępowania i stylu życia, mimo odmiennego od naszego a nawet sprzecznego lub też nisko przez nas ocenianego. Nade wszystko tolerancja to uznanie prawa innych ludzi do wyrażania własnych poglądów i do używania odmiennych od naszych sposobów postępowania, o ile nie sprzeniewierzają się one dobru wspólnemu i godności osobistej jednostki a także nie pozostają w sprzeczności z żadną 
z wartości uniwersalnych i ponadczasowych.
W świetle powyższego wypada zaznaczyć, że nie należy mylić tolerancji z przyzwoleniem czy godzeniem się na wszelkie sposoby myślenia i postępowania innych ludzi. Aby być tolerowanym trzeba na to zapracować, a z pewnością być świadomym konsekwencji swych czynów. Tolerancja nie może być utożsamiana z akceptacją zła. 
W istocie tolerancja dopuszcza stanowczy sprzeciw wobec szkodliwych społecznie poglądów i czynów. Zawsze też nakazuje dostrzeganie w każdym człowieku wartości osoby ludzkiej.
Poruszona powyżej kwestia tolerancji i altruizmu należą do kategorii pojęć złożonych i jednocześnie trudnych. Na etapie wychowania dziecka pojawia się pytanie o to, w jaki sposób skutecznie nauczyć tolerancji wobec innych w uzasadnionych moralnie granicach oraz jak nauczyć postępowania altruistycznego nie motywowanego wyłącznie zapewnieniem sobie dobrego samopoczucia. Pomimo, że kwestie te dotychczas nie doczekały się ostatecznego rozwiązania, należy jeszcze raz mocno podkreślić, że omawiane wartości są niezwykle ważne bowiem uwrażliwiają dzieci na potrzeby innych ludzi.
Kolejną wartością, której przyswojenie jest wysoce pożądane na etapie wychowania dziecka jest odpowiedzialność. Analogicznie do poprzednio omawianych wartości, także i ta doczekała się mniej lub bardziej precyzyjnych ujęć naukowych. Jedno z nich pod pojęciem odpowiedzialności podaje „relację działającego podmiotu do swych własnych wolnych i świadomych czynów, polegająca na tym, że ponosi on związane z tymi czynami konsekwencje”. Zwięzłą definicję odpowiedzialności można odnaleźć także w małym słowniku etycznym, gdzie definiowana jest ona jako „właściwość ludzkiego postępowania polegająca na możności lub gotowości do ponoszenia konsekwencji, wzięcia na siebie dobrych i złych skutków własnego postępowania”. W tym kontekście odpowiedzialność to świadome zobowiązanie do ponoszenia konsekwencji swego zachowania. W zależności od potencjalnych konsekwencji czynu, wyróżnić można np. odpowiedzialność karną, służbową, moralną itp. Szczególnie ważna jest odpowiedzialność moralna, czyli świadome podejmowanie działań zgodnych z zasadami moralnymi. Niespełnienie tych czynów jednocześnie prowadzi do np. wyrzutów sumienia, poczucia wstydu, rozgoryczenia itp. Człowiek odpowiedzialny moralnie sama się rozlicza z własnych zachowań i postaw. Odpowiedzialność moralna rozumiana w ten sposób odgrywa w życiu człowieka ważną rolę, ponieważ umożliwia poprawne współżycie i współdziałanie ludzi. Stąd też poczucie odpowiedzialności uznawane jest za ważny symptom dojrzałości człowieka, o jaki trzeba zabiegać w procesie wychowania.
Nie mniej ważną z wychowawczego punktu widzenia wartością jest sprawiedliwość. Najogólniej można ją ująć jako „gotowość oddawania każdemu tego, co mu się należy”. W wymiarze pedagogicznym wydaje się, że już samo poszukiwanie odpowiedzi na pytania związane ze sprawiedliwością, mogą odgrywać niebagatelną rolę w procesie wychowania.
Należy zaznaczyć, że w rozdziale wskazano jedynie kilka z wartości podstawowych. Istotną rolę w procesie wychowania z pewnością spełni zabieganie o przyswojenie im takich wartości jak dobroczynność, prawdomówność, honor. Niebagatelną rolę w procesie
wychowawczym ma akcentowanie i upowszechnianie tych wartości, których nie docenia się we współczesnym świecie.

2. Przedszkole jako środowisko wychowawcze dziecka w wieku przedszkolnym

Proces wychowania odbywa się zawsze w określonym kontekście społecznym. Tworzą go w szczególności dwa podstawowe środowiska, jakimi są rodzina i przedszkole, a dalej szkoła. Środowiska te wzajemnie się uzupełniają.
Pierwszym, fundamentalnym dla rozwoju i wychowania dziecka środowiskiem wychowawczym jest rodzina. To tu kształtują się pierwsze relacje, identyfikują pierwsze uczucia i potrzeby.
Drugim po rodzinie znaczącym środowiskiem wychowawczym jest przedszkole, które w odróżnieniu od rodziny funkcjonuje w warunkach wyraźnie zinstytucjonalizowanych. Przedszkole jest podstawową instytucją oświatowo – wychowawczą w systemie edukacji. Zajmuje się przygotowaniem dzieci do rozpoczęcia nauki w szkole, kształceniem i wychowaniem stosownie do przyjętego programu.
Obecnie do przedszkola uczęszczają dzieci w wieku od trzeciego do szóstego roku życia. W tym czasie przedszkole pełni wobec wychowanków funkcję kształcącą, wychowawczą i opiekuńczą: przekazuje wiedzę z różnych dziedzin, kształtuje postawy wobec rzeczy, ludzi, norm, wartości, zaspokaja podstawowe potrzeby, niezbędne dla prawidłowego rozwoju. Szczególnie mocno podkreśla to R. Więckowski, dla którego wychowanie przedszkolne stanowi jeden z najistotniejszych etapów w rozwoju dziecka, ponieważ wtedy właśnie uczy się ono podstawowych umiejętności, zdobywa wiadomości, które warunkują jego dalszy rozwój.
Dziecko w przedszkolu nawiązuje pierwsze kontakty ze swoimi rówieśnikami, zaznajamia się z podstawowymi normami obowiązującymi w społeczeństwie. W ramach funkcjonowania w przestrzeni przedszkolnej zaspokaja jedną z podstawowych potrzeb, jaka w tym wieku jest potrzeba obcowania z rówieśnikami, uczy się pożądanych form zachowań oraz uczy się przestrzegania zasad i reguł współpracy. Przebywanie w przedszkolu z innymi dziećmi, ułatwia naukę opanowywania własnych emocji, wyrażania i identyfikowania potrzeb oraz uwzględniania potrzeb innych. Grupa przedszkolna staje się dla dziecka terenem zdobywania nowych kompetencji, doświadczeń o postaw społeczo – moralnych.
Zadaniem pracowników przedszkola jest przede wszystkim rozpoznanie potrzeb i możliwości dziecka oraz poszerzanie kompetencji dziecka tak, aby przygotować je do kolejnych etapów rozwoju.

3. Rozwój dziecka w wieku przedszkolnym

Wiekiem przedszkolnym tradycyjnie określany jest etap rozwoju dziecka, który przypada na czas pomiędzy trzecim a szóstym rokiem życia. W rozwoju dziecka następuje w tym czasie szereg dynamicznych zmian, w trakcie których poznawanie zaczyna przybierać formę bardziej refleksyjnego działania. Za najistotniejsze osiągnięcia tego okresu M. Tyszkowa uznaje:
dążenie do samodzielnego podejmowania różnych działań;
identyfikacja siebie jako podmiotu własnych doznań i przeżyć;
zdobywanie i poszerzanie wiedzy o świecie;
pojawienie się obok zabawy początków świadomego uczenia się i pracy.
Rozwój dziecka na tym etapie wiekowym charakteryzuje się przenikaniem subtelnych zmian na poziomie rozwoju fizycznego, psychicznego, społecznego i emocjonalnego. Zasadniczo jest to także okres kształtowani się podstawowych struktur osobowości. Wszechstronny rozwój dziecka dokonujący się w okresie przedszkolnym, ma istotny wpływ na opanowanie przez nie podstawowych umiejętności komunikacyjnych – w tym pisania, mówienia i czytania. Rozwój procesów intelektualnych pozwala na odbiór informacji i ich przetwarzanie. W miarę jak wzrasta samodzielność i postępuje rozwój intelektualny dziecka, poszerza się też sfera jego zainteresowań, wybiegających coraz bardziej poza najbliższe otoczenie. Efektem są stałe postępy w rozwoju umysłowym i w procesie rozwoju fizycznego. W kontekście realizowanego tematu, kluczowe znaczenie mają przede wszystkim zmiany zachodzące na poziomie rozwoju umysłowego – związanego z procesami poznawczymi, dlatego też im właśnie poświęcono więcej uwagi. Nie sposób jednak nie wspomnieć, iż rozwój fizyczny dziecka jest bezpośrednio związany z jego rozwojem psychicznym. 
W trakcie różnych aktywności poznaje ono nowe przedmioty i zjawiska, przez co nabywa umiejętność różnicowania ich cech. Wraz z rozwojem fizycznym pogłębia się u dziecka przedszkolnego wrażliwość zmysłów, zwłaszcza wzroku i słuchu, a w ślad za tym – reakcja na bodźce złożone.
W świetle powyższych rozważań należy zwrócić uwagę na rozwój percepcji u dziecka przedszkolnego, czyli umiejętność interpretacji rzeczywistości. Charakterystyczny dla wieku przedszkolnego poziom rozwoju percepcji jest ściśle powiązany z działaniem podejmowanym przez dziecko. Czynności takie jak: budowanie, rysowanie, manipulowanie, układanie itp., powodują, że różne działania inicjowane spontanicznie rozwijają u dziecka coraz bardziej świadome postrzeganie. Z kolei poprzez rozwój spostrzeżeń dziecko uzyskuje lepszą orientację w otaczającym go świecie. Dziecko stawia zatem pierwsze kroki na drodze analizy i syntezy oraz różnicowania cech rzeczy, przez co zwiększa zakres informacji o nich i różnorodnych związkach między ich składnikami.
W miarę rozwoju dziecka i gromadzenia coraz większej ilości doświadczeń, porządkowania ich i różnicowania większego znaczenia w jego życiu zaczyna nabierać pamięć. Umożliwia ona dziecku wykorzystanie nabytych i przechowywanie doświadczeń w różnych okolicznościach.
Pamięć odgrywa szczególną rolę w procesie czytania, gdyż przechowywane w niej informacje umożliwiają czytającemu dostęp do posiadanej wiedzy i zachowanie ciągłości myślowego przetwarzania informacji. Zdaniem H. Mystkowskiej – im więcej pobudzeni dostarcza dziecku konkretna sytuacja, tym jego doświadczenia są bogatsze i trwalej zapamiętane. Zwiększająca się liczba doświadczeń zdobytych przez dziecko powoduje, że jego działania stają się celowe, wyzwalając chęć do sprawdzenia spostrzeżeń, wyobrażeń, domysłów.
Charakterystycznymi cechami procesów poznawczych dzieci w wieku przedszkolnym są ożywianie przedmiotów martwych i nadawanie przedmiotom cech ludzkich. W opinii H. Mystkowskiej to „magiczne” dziecięce myślenie stopniowo zanika w skutek zdobywania nowych doświadczeń oraz rozwoju postrzegania, umiejętności porównywania, poznawania przyczyn i skutków służących rozwojowi wyobraźni.
Jednym z istotnych elementów szeroko pojmowanego rozwoju umysłowego dziecka przedszkolnego jest także rozwój mowy. Dzięki jej opanowaniu dziecko zyskuje możliwość swobodnego posługiwania się różnymi określeniami. Dziecko słysząc mowę „potrafi sobie wyobrazić przedmiot, do którego ona się odnosi, czyli potrafi zrozumieć znaczenie wyrazu, a z czasem potrafi nazwać przedmiot”. Z upływem czasu dziecko zaczyna traktować słowo jako istotne źródło zbierania informacji i ich wykorzystywania w działaniu. Podstawa odbioru przez dziecko informacji i przekazywanie ich otoczeniu jest rozumienie mowy innych i dobre opanowanie języka, a więc bogate słownictwo. Warto w tym kontekście nadmienić, że rozwój mowy u dziecka przedszkolnego w dużej mierze uzależniony jest od środowiska
w jakim przebywa. Dziecko w sposób naturalny wzbogaca słownictwo poprzez przebywanie
w otoczeniu dorosłych posługujących się mową i językiem.
Opanowanie mowy w wieku przedszkolnym jest powiązane z czytaniem. Stąd głośne czytanie dziecku przez dorosłego – rodzica czy nauczyciela, ma nieocenione znaczenie dla budowy zasobu słów małego dziecka i rozwoju jego mowy, zaś na późniejszych etapach – nauki samodzielnego czytania.

4. Czytanie jako złożony proces poznawczy

Rozpoczynając rozważania nad istotą procesu czytania i jego znaczeniem dla rozwoju młodego człowieka, zasadnym jest w pierwszej kolejności podjęcie próby zdefiniowania samego terminu „czytanie”. Już na wstępie tych rozważań warto zaznaczyć, że problematyka ta od wielu lat wywołuje wiele kontrowersji, tak w gronie teoretyków jak i nauczycieli. Jedni i drudzy są natomiast zgodni co tego, że złożoność i wieloaspektowość tego procesu nie sprzyja znalezieniu uniwersalnej definicji czytania. Zdaniem wielu współczesnych teoretyków czytania, doświadczenie czytania kojarzyć warto z rodzącym się w kimś, kto czyta, poczuciem wzrostu świadomości, poszerzaniem horyzontów poznawczych, rozwojem refleksji, wrażliwości, języka oraz innych dyspozycji, jakie mogą wynikać z „możliwości czytania”, takich jak: przyjemność, satysfakcja, rozrywka, poczucie wzbogacenia. Stąd też niezwykle ważnym jest, aby proces czytania utożsamiać z przyswojeniem zawartości, przynajmniej w pewnym stopniu. Zwykłe „rzucenie okiem” czy „przekartkowanie książki” nie angażuje intelektu, co więcej – wiąże się bardziej z percepcją niż poznaniem i powoduje zaledwie powierzchowny kontakt z kontekstem poznawczym stworzonym przez autora.
Proces czytania, wg. E. Malmquist – należy rozpatrywać w kategorii szeregu wspólnych uświadomionych działań zróżnicowanych pod względem wieku i dojrzałości czytającego, od rodzaju czytanego tekstu, oraz celu czytania. W oparciu o powyższe można stwierdzić, że czytanie jest aktywnością, na którą składa się wiele komponentów, w tym mi.in:
wrażenia wzrokowe przekazywane do mózgu;
percepcja w kontekście późniejszego rozumienia poszczególnych wyrazów;
funkcja mięśni oczu;
zapamiętywanie przeczytanego tekstu;
przechowywanie w pamięci rzeczy i faktów z przeszłości;
działania asocjacyjne i przetwarzanie ich w wyniku wcześniej nabytych doświadczeń.
Warto w tym miejscu wskazać, że w literaturze przedmiotu istnieje wiele definicji czytania. Kolejna z nich podaje, iż pod pojęciem tym należy rozumieć „jedną z głównych czynności kulturalnego człowieka, która należy do elementarnych czynności zapewniających uczniom powodzenie szkolne oraz stanowi podstawę samokształcenia”. Nieco bardziej rozbudowaną definicję podaje M. Cackowska, która uznaje czytanie za podstawową kompetencję współczesnego człowieka, gdyż:
warunkuje przekaz międzypokoleniowy;
stanowi narzędzie komunikacji społecznej;
stwarza podstawy do uczestnictwa w procesie kształcenia;
jest czynnikiem stymulującym rozwój psychiczny człowieka.
W opinii autorki, wymienione powyżej elementy sprawiają, że czytanie winno być postrzegane w kategoriach kluczowej umiejętności, która powinna być kształtowana w ramach edukacji szkolnej. Opanowanie przez dziecko sztuki czytania, to przełomowy moment w jego życiu. Dzięki tej umiejętności dziecko dysponuje określonym zasobem kompetencji komunikacyjnych, które pomagają mu na względną niezależność i samodzielność. W dalszej perspektywie czytanie wzbogaca jego sferę poznawczo – intelektualną, przyczynia się do rozwoju wartości moralno – społecznych.
Niezależnie od definicji, należy wskazać, że czytanie jest swoistym narzędziem, dzięki któremu możliwe jest przekazywanie wiedzy o świecie, przetwarzanie i wykorzystywanie informacji w dalszym życiu. Jako istotny element procesu wychowawczo-dydaktycznego może prowadzić do znaczących zmian w psychice małego człowieka. Przyczynia się ono do wzbogacenia wyobraźni, kształtuje postawy, rozszerza słownictwo o wiedzę. Może stać się inspiracją do różnych form aktywności. Kształtowanie potrzeby i nawyku czytania jest warunkiem rozwoju krytycznego myślenia u dziecka, rozwija jego wyobraźnię, wrażliwość i empatię.
Współczesny świat jest o wiele większy i bardziej złożony aniżeli dawniej. Dziecko znajdujące się w wieku przedszkolnym poznając go musi wykorzystywać umiejętności daleko wykraczające poza ramy zwykłych, codziennych zajęć. Stąd też uznaje się, że rozwój kompetencji komunikacyjnej przejawiającej się między innymi w takich czynnościach jak pisanie i czytanie, możliwy jest wyłącznie w zorganizowanym społeczeństwie. Z kolei jedną z charakterystycznych cech społeczeństwa zorganizowanego jest posiadanie instytucji zapewniających rozwój i kształcenie człowieka od najmłodszych lat. Jedną z pierwszych instytucji tego typu jest przedszkole, do którego posyłane jest dziecko w wieku ok. 3 lat. Już w tym wieku u dziecka pojawia się potrzeba poznawania świata, odczytywania informacji. Najpierw dzieje się to poprzez rozszyfrowywanie zakodowanych znaków, dalej zaś zestawiając rozkodowane znaki, dziecko ocenia je i porządkuje rozszyfrowując zawartą w zapisie treść. Kolejnym krokiem jest wykorzystanie zapisu we własnym działaniu ukierunkowanym na poznanie otaczającej rzeczywistości. W ten sposób uznaje umiejętność czytania za pierwszy, samodzielny krok uniezależniania się od dorosłych. Opanowanie tej umiejętności to niewątpliwie przełomowy moment w życiu dziecka. Wszak wchodzi ono w posiadanie kompetencji pozwalających na pewnego rodzaju samodzielność i niezależność. Jednocześnie czytanie to fundamentalna umiejętność, która warunkuje rozwój dalszej kariery szkolnej oraz dalsze funkcjonowanie we współczesnym świecie.
Idąc dalej, należy także zwrócić uwagę na fakt, że literatura przedmiotu, jak również publikowane raporty, diagnozy edukacyjne czy badania empiryczne, coraz częściej opisują czytanie nie tylko w kontekście zjawiska polegającego na opanowaniu techniki, biegłości 
i sprawności czytania, ale przede wszystkim jako wielorako uwarunkowanego, złożonego procesu nabywania doświadczeń lekturowych przy udziale wielu zmysłów, bodźców, form aktywności.
Czytanie nie tylko rozwija intelektualnie, emocjonalnie i społecznie, ale dostarcza również przeżyć estetycznych, które polegają na rozmaitym współdziałaniu przyjemności pojawiających się w kontakcie z książką. Owe przyjemności opisał i uporządkował francuski krytyk literatury R. Barthes w książce „Przyjemność tekstu”. Wyróżnił on: przyjemność słuchania lub czytania, przyjemność przeżywania emocji, przyjemność poznawania, przyjemność marzenia. One to właśnie stanowią potężny motyw sięgania po literaturę, także przez tych najmłodszych odbiorców, którzy czytają dlatego, że chcą poznawać przygody bohaterów, pragnąc przy tym wzruszać się, lękać, rozpaczać i współczuć, oburzać się i triumfować, zdumiewać i cieszyć.
Nauka czytania dziecka w wieku przedszkolnym to przede wszystkim proces przebiegający w czasie, który nie może być rozpatrywany jako szereg następujących po sobie działań ujętych w „metodzie”, lecz jako „wyłanianie się pisma”. Nauka czytania ma charakter zindywidualizowany i uzależniona jest od predyspozycji dziecka. Stąd też współczesna edukacja przedszkolna pozwala dzieciom uczyć się czytać w taki sposób, który one same uznają za najlepszy, i w tym momencie, w którym odczuwać będą rzeczywistą potrzebę samodzielnego czytania. Do tego czasu zadaniem nauczyciela edukacji przedszkolnej jest oswajanie dziecka ze słowem pisanym i zachęcanie go do spontanicznego czytania. Czytanie dzieciom przez dorosłego, w tym także nauczyciela w przedszkolu jest wspaniałą okazją do wprowadzania dziecka w magiczny świat słów.
W tym miejscu należy jednocześnie zaznaczyć, że inicjacja czytelnicza młodego człowieka zaczyna się w domu. Następnie rozwój jego kultury literackiej wspiera przedszkole, dalej szkoła i inne instytucje, jak np. biblioteki. Trzeba bowiem pamiętać, że potrzeba kontaktu z książką nie powstaje u dziecka spontanicznie, dlatego musi ją wzbudzić rodzic lub nauczyciel w procesie wychowania. Instytucji, inicjatyw i ludzi, którzy wspierają czytelnictwo dzieci jest w Polsce wiele, wystarczy wymienić Instytut Książki, Fundację „ABC XXI Wiek – Cała Polska Czyta Dzieciom”, akcję „Czytam sobie”. Jednak nikt nie zachęca do czytania w sposób bardziej spontaniczny i naturalny aniżeli dom rodzinny i przestrzeń przedszkolna.

5. Kontakt z literaturą dziecięcą w kontekście potrzeb i kompetencji dziecka przedszkolnego

Zgodnie z tym o czym wspomniano w toku wcześniejszych rozważań, okres przedszkolny w życiu dziecka to czas gwałtownych przemian we wszystkich obszarach rozwoju. Dynamiczny rozwój intelektualny prowokuje potrzebę nowych doznań. Dziecko w tym wieku odczuwa silną potrzebę kontaktu z innymi ludźmi. W tym okresie, jak już wspomniano, pojawia się umiejętność zapamiętywania i wykorzystywania utrwalonych informacji. Dziecko potrafi łączyć zasłyszane informacje z własnymi doświadczeniami, opowiadać proste historie. Bazując na wdrożonych przez dorosłych nawykach czytelniczych, zaczyna interesować się czytaniem i książkami. W tym czasie pojawia się także zainteresowanie słowami i literami, gotowość do nauki czytania. Podczas wspólnej lektury znajomego tekstu dziecko zaczyna śledzić go wzrokiem i „wyręczać” w czytaniu dorosłego.
Dorosły – rodzic lub nauczyciel, ma możliwość wspierania rozwoju poznawczego przedszkolaka, poprzez czytanie książek. Faktem jest, iż dokonujące się na przestrzeni czasu przeobrażenia w obszarze edukacji wczesnoszkolnej, zależą w dużej mierze od wiedzy i kompetencji nauczyciela. Stąd też organizując proces czytania, nauczyciel powinien jednocześnie wskazywać dziecku kierunek dalszych poszukiwań zgodnie z jego potrzebami, możliwościami i oczekiwaniami. W edukacji przedszkolnej właściwy wybór książek powinien być uzależniony od poziomu rozwoju procesów poznawczych oraz ciekawości związanej z odkrywaniem świata. Książka powinna aktualizować i wzbogacać dziecięcą wiedzę o świecie oraz dostarczać nowych bodźców sprzyjających poszerzaniu doświadczeń.
Codzienna lektura to nie tylko wybór dorosłego, ale także samodzielna sugestia młodego czytelnika. Przeczytana książka może stanowić pretekst do rozmowy i udania się w miejsca związane z jej tematem. Każda przygoda z literaturą może a nawet powinna stać się okazją do stawiania pytań i prowokowania dziecka do samodzielnego myślenia nad odpowiedziami – takie samodzielne „główkowanie” wzmacnia poczucie sprawstwa. Rolą dorosłego, jest w takim przypadku pomoc w gromadzeniu danych, podtrzymywanie dyskusjo oraz pomoc w wyciąganiu wniosków. Rozwój myślenia, kreatywności i wyobraźni z wykorzystaniem książek o różnorodnej tematyce wpływa na przyszłą postawę dziecka wobec nauki, przyszłych zainteresowań oraz zachowanie w obliczu nowych wyzwań.
Dziecko w wieku przedszkolnym zdobywa szereg kompetencji poznawczych, które umożliwiają mu na uświadamianie zarówno własnych emocji jak również uczuć innych ludzi. Bohaterowie przeczytanych historii ukazują perspektywę i uczucia innych osób, sposób ich wyrażania oraz tłumaczą dziecku ich pochodzenie. Opowieści zawarte na kartach książek pozwalają dziecku z dystansem przyglądać się bohaterom i pozostając w strefie komfortu rozwiązywać wewnętrzne konflikty.
Właściwie dobrana literatura na etapie edukacji przedszkolnej pozwala na redukcję negatywnych odczuć, wyposaża dziecko w mechanizmy radzenia sobie z sytuacjami emocjonalnie trudnymi, motywuje do pokonania problemu oraz wytrwałej pracy, wzmacnia pozytywne emocje.
Dziecku w wieku przedszkolnym towarzyszy pewnego rodzaju zagubienie emocjonalne. Przechodząc poszczególne etapy rozwoju dziecko musi nauczyć się rozpoznawać i radzić z trudnymi emocjami – strachem, lękiem, złością. Bardzo istotne dla wielu dzieci będzie oferowanie im sposobów radzenia sobie z takimi emocjami, podpowiedź co zrobić, gdy są zawstydzone albo złe. Dobrą praktyką w takich sytuacjach jest sięganie po literaturę, która porusza tą tematykę – opowiada o konfliktach bohaterów, o starości, zazdrości, śmierci. Takie wsparcie daje dziecku bardzo potrzebną wiarę, że ono w takich sytuacjach także sobie poradzi. Obcowanie dziecka przedszkolnego z literaturą przynosi pomoc w konfrontacji z własnymi lękami, daje poczucie pewności siebie, gdy uda się pokonać strach. Dorosły może stać się przewodnikiem w świecie emocji, a książka źródłem wiedzy o nich. Niewątpliwą korzyścią związaną ze wspólnym czytaniem może być wspólnie spędzony czas i relaks po dniu pełnym wrażeń. Bywa często, że taki czas staje się punktem wyjścia dla ważnych rozmów i szansą na wyciszenie emocji.
Przestrzeń przedszkolna sprzyja intensyfikacji kontaktów społecznych dziecka, stwarzając okazje do zawierania nowych znajomości, podtrzymywania relacji z rówieśnikami i dorosłymi. Dziecko wypróbowuje nowe zachowania, komunikowanie swoich potrzeb, zdobywanie uwagi. Nawiązywanie kontaktów z rówieśnikami staje się dla dziecka czymś bardzo ważnym, daje mu zadowolenie z siebie i tworzy pozytywne wyobrażenie o sobie. W tym kontekście literatura podsuwa dzieciom określone wzory osobowe, szczególnie potrzebne, gdy one same nie wiedzą, jak sobie poradzić w nowej sytuacji. Ocena bohatera książki kreuje doświadczenie dziecka oraz daje wskazówki dotyczące prawidłowych postaw społecznych. Zamierzonym efektem twórczości literackiej jest w tym wypadku sprawienie, by dziecko zaczęło myśleć o tym, jakie chce być, w czym niewątpliwie pomaga mu utożsamianie się z bohaterem.
Literatura dedykowana dzieciom w wieku przedszkolny stwarza im możliwość dołączenia nowych i wartościowych dla dziecka reakcji do repertuaru zachowań, wzmacnia 
i utrwala reguły funkcjonowania w świecie. Korzystając z doświadczeń literackich bohaterów przedszkolak uczy się rozwiązywania konfliktów, obrony swojego stanowiska czy dochodzenia do kompromisu. Pedagog lub rodzic, czytając dziecku powinien pamiętać, aby nie wyręczać go w dochodzeniu do wniosków i nie narzucać swoich rozwiązań.
Książki czytane dzieciom przez nauczycieli pełnią różnorodne funkcje: edukacyjne, wychowawcze, estetyczne, terapeutyczne. Literatura stwarza przestrzeń dialogu z młodym człowiekiem, pozwala komunikować się w różnych kwestiach, dostarcza wzorów do naśladowania, pokazuje strategie postępowania, uczy rozpoznawania i nazywania emocji. Daje też możliwość rozmowy z samym sobą, a to kieruje każdego człowieka w stronę nieustannego rozwoju. Owo kształtowanie odpowiednich postaw wobec samego siebie oraz wobec innych stanowi ważny element procesu wychowania dzieci. Im więcej młody czytelnik wie, tym pełniej rozumie otaczający go świat, dostrzega jego piękno o bogactwo, przeżywa, wartościuje, zmienia się z kolejną usłyszaną lub przeczytana historią. Odpowiednio dobrana do tego etapu rozwoju lektura pozostawia trwałe ślady w życiu dziecka i kształtuje jego gotowość do rozpoczęcia kolejnego wyzwania, jakim jest etap szkolny.
W kontekście powyższego, niezwykle ważne jest świadome projektowanie działań wspierających rozwój „wczesnych” doświadczeń literaturowych dzieci przedszkolnych. Niezwykle istotne wydaje się obalenie stereotypowego, błędnego myślenia o dzieciach jako osobach zdolnych wyłącznie do prostych zachowań i operacji umysłowych, co skutkuje często zbyt infantylnym ich traktowaniem, a w odniesieniu do czytania – doborem pozycji albo nierespektujących możliwości percepcyjnych i językowych dzieci, albo z innych powodów wzbudzających ich opór, niechęć, znudzenie itp. W organizowaniu sytuacji edukacyjnych związanych z czytaniem koniecznym jest już od najmłodszych lat życia dziecka możliwości rozwijania nie tylko jego prostych, ale i wyższych zdolności poznawczych, tj. myślenia problemowego, analitycznego, metaforycznego, skojarzeniowego, wartościującego. Chodzi tu nie tylko o uczenie dobrej zabawy, swobody myślenia, spontaniczności, śmiałości w wyrażaniu swoich uczuć i emocji w związku z literaturą, ale także oswajanie młodych czytelników z trudnymi tematami, by kształtować w ten sposób niezwykle ważną sferę zachowań egzystencjalnych, jaka dotyczy inteligencji emocjonalnej, sztuki rozumienia siebie i innych, otaczającego świata.

6. Wpływ literatury dziecięcej na rozwój dziecka w wieku przedszkolnym

Zgodnie z tym, o czym wspomniano w toku wcześniejszych rozważań, wiek przedszkolny ma fundamentalne znacznie dla rozwoju procesów poznawczych dzieci 
i kształtowania podstaw ich systemu wartości. U dzieci w tym wieku tworzą się pierwsze orientacje wartościujące, dziecko przejmuje pierwsze normy, wzory, ideały zachowania. Podejmowane działania na etapie przedszkolnym mają charakter wprowadzający dziecko 
w świat wartości poprzez ich odkrywanie, przyswajanie, urzeczywistnianie. Niebagatelną rolę w tym procesie odgrywa kontakt dziecka z książką.
O wpływie literatury na wychowanie dzieci, szczególnie w kontekście pracy z dziećmi przedszkolnymi, pisze m.in. H. Ratyńska i G. Leszczyński. Analizując ostawę programową wychowania przedszkolnego wskazują oni na wartości, które wyznaczają ramy współpracy nauczyciela z dziećmi. Wśród tych wartości niewątpliwie są: radość, bezpieczeństwo, kultura, odkrywanie świata, tradycja, samodzielność, życzliwość, szacunek, dobro, prawda. Zarówno te jak i wiele innych wartości, wchodzą w poczet wspomnianych już wartości uniwersalnych. Powyższe jest konsekwencją faktu, iż zadaniem przedszkola jako instytucji celowo powołanej do edukacji dzieci jest zapewnienie ciągłości trwania tychże wartości i wychowania zgodnie z nimi.
Konstrukcja współczesnego systemu nauczania wczesnoszkolnego wymaga od nauczycieli poszukiwania atrakcyjnych i oryginalnych metod pracy z dziećmi. Metody te powinny spełniać dwie zasadnicze funkcje: po pierwsze umożliwiać pełne wykorzystanie tkwiącego w dzieciach potencjału rozwojowego i po drugie – zapewniać atrakcyjną i skuteczną organizację procesu dydaktyczno-wychowawczego, w ramach której dziecko będzie aktywnym uczestnikiem działań edukacyjnych. Jedną z takich metod pracy z dziećmi jest czytanie dzieciom.
Literatura tworzona dla dzieci i z myślą o dzieciach ma niebagatelny wpływ na harmonijny rozwój małego czytelnika. Kształci sprawność intelektualną dziecka, wpływa na rozwój zdolności tworzenia pojęć logicznych. Dzięki częstym kontaktom z literaturą dziecko może poznać własną psychikę, własne przeżycia, a także potrzeby, co pomaga mu w rozumieniu potrzeb rówieśników, a także ludzi dorosłych.
Obcowanie z literaturą poprzez aktywne słuchanie książek czytanych przez dorosłych –
rodziców czy nauczycieli sprawia, że książki utożsamiane są ze źródłem różnorodnych
wrażeń, stanowią kontekst dla wzruszeń, refleksji, wzbogacają   słownik dziecka, rozwijają jego zainteresowania i pomagają w przyswajaniu treści programowych.
W przypadku nauczania wczesnoszkolnego realizowanego w placówce przedszkolnej literatura dziecięca stanowi także inspirację do aktywności dziecka polegającej na ekspresji słownej, plastycznej, muzycznej, po zabawy ruchowe. W książkach dziecko znajduje jednoznaczny świat wartości, podział na dobro i zło, sprawiedliwe i niesprawiedliwe. Ceni się dobroć, pracowitość, odwagę; potępia chciwość, skąpstwo, lenistwo i tchórzostwo. Problemy dobra i zła są przedstawione w zrozumiały dla dzieci sposób. Oceniając postawy bohaterów – przedszkolaki uczą się wartościowania. Widzą, że zło jest zawsze ukarane, a dobro wynagradzane. Literatura dziecięca uczy optymizmu, zachęca do walki z przeciwnościami, dostarcza pozytywnych wzorców. Duże zainteresowanie literaturą wynika z tego, że dostarczają one małemu odbiorcy silnych przeżyć emocjonalnych, a często zawarty w nich pierwiastek fantazji dodaje opowieściom niezwykłości, fascynując swą odmiennością.
W świetle powyższego należy zaznaczyć, że podczas czytania warto wykorzystać metodę czytania wrażeniowego jak również stosować rekwizyty i ilustracje.  Początkowo wprowadzenie dzieci do czytelnictwa odbywa się bowiem w dużej mierze dzięki ilustracjom, które stanowią bodziec wyzwalający różnorodne procesy psychiczne. Dzięki ilustracji dziecko może korzystać z książki samo, bez pomocy dorosłych.
Sposobów wykorzystania utworów literatury dziecięcej w przedszkolu jest bardzo wiele - zależą one od inwencji i pomysłowości nauczycieli. Najważniejsze jest jednak, by praca z wybranym utworem miała wielostronny charakter, była dla dzieci radością i zabawą. Wtedy dopiero piękno literatury dziecięcej będzie w pozytywny sposób oddziaływać na sferę doznań oraz przeżyć dzieci w wieku przedszkolnym.

ROZDZIAŁ 2. WARTOŚCI BAJEK I BAŚNI W METODYCE WYCHOWANIA DZIECI W WIEKU PRZEDSZKOLNYM

2.1. Metoda wychowania – definicja pojęcia

Podejmując tematykę związaną z wykorzystaniem bajek i baśni jako metody wychowawczej, zasadnym jest w pierwszej kolejności wyjaśnienie pojęcia samej metody wychowawczej. Potocznie pod pojęciem tym rozumiany jest określny sposób działania, wywołujący oczekiwane zmiany zgodne z uprzednimi założeniami. W sytuacji, gdy owe sposoby postępowania są celowe, planowe i przemyślane, zasadnym jest określenie ich mianem metod wychowania.
Słowo „metoda” etymologicznie wywodzi się od greckiego słowa methodos i utożsamiane jest ze sposobem postępowania stosowanym świadomie, konsekwentnie oraz systematycznie. W odniesieniu do metod wychowania, literatura pedagogiczna obfituje w rozliczne interpretacje tego pojęcia. W opinii K. Konarzewskiego pod pojęciem metody wychowawczej rozumiany jest całokształt czynności zmierzających do zmiany osobowości na skutek celowych działań wychowawczych. Z kolei H. Muszyński definiując metodę wychowania wskazuje, że jest to wyodrębniony sposób postępowania wychowawcy, polegający na wywieraniu określonego wpływu na aktywność wychowanka, związany zawsze z dokonywaniem zmian w obrębie układu nagród i kar w danej sytuacji wychowawczej.
W kontekście pracy pedagogicznej z dziećmi w wieku przedszkolnym pod pojęciem metod wychowawczych należy rozumieć szerokie spektrum działań zaprojektowanych do wdrożenia w procesie wychowawczym z uwzględnieniem celów wychowawczych.
Analiza dostępnej literatury przedmiotu pokazuje, że istnieje wiele autorskich ujęć pojęcia metod wychowawczych, nie inaczej jest także w przypadku prób ich klasyfikacji. Powodem takiego stanu rzeczy może być fakt, iż autorzy poszczególnych klasyfikacji opierają się na odmiennych założeniach teoretycznych, występujących w obrębie nauk społecznych. Poszczególne klasyfikacje i charakterystyka wyróżnionych w ich obrębie metod stanowi obszerny materiał teoretyczny, stąd też kierując się tematyką i zakresem niniejszego opracowania, zasadnym jest jedynie wspomnieć, że jednym z istotnych podziałów metod wychowawczych jest ten, który za podstawę wyróżnienia przyjmuje metodę oddziaływania indywidualnego. W ramach tej klasyfikacji obok metody zadaniowej, perswazyjnej, nagradzania i karania wyróżnia się także metodę modelowania (przykładu), uznawaną za jedną z najskuteczniejszych metod wychowania. Za pomocą tej metody można efektywnie wpływać na rozwijanie i pogłębianie zachowań społecznie i moralnie pożądanych. Jak twierdzi K. Konarzewski: „za pomocą modelowania możemy łagodnie i jakby
niespostrzeżenie wprowadzić wychowanka w świat społecznych norm i wartości”.
Czytanie i opowiadanie małym wychowankom literatury dziecięcej, w tym zwłaszcza bajek i baśni, realizuje założenia metody modelowania, dlatego też tym utworom literackim poświęcono dalszą część niniejszego opracowania.

2.2. Bajka i baśń – charakterystyka gatunku

Opowiadanie historii wpisało się w wielowieczną tradycję, przekazywaną z pokolenia na pokolenie. Opowieści te w większości odnosiły się do aspektów związanych z codziennym życiem - opisywały świat i rządzące nim prawa, pouczały, bawiły, straszyły. Niezależnie od celu, w każdym wypadku przyświecał im jeden cel – wywrzeć wpływ na sferę uczuć odbiorcy.
Z biegiem czasu ten typ opowieści doczekał się ujęcia w ramy oddzielnego obszaru literackiego jakim są bajki i baśnie. Pomimo upływu lat do dziś nie stworzono jednej uniwersalnej definicji tych utworów literackich. Różne źródła podają autorskie definicje bajki i baśni, akcentując odmienne ich aspekty.
Słownik literatury polskiej XIX wieku podaje, iż bajka to „gatunek ustny prozy ludowej, odznaczającej się charakterystyczną strukturą i poetyką, w którym wyróżnia się kilka odmian: bajkę zwierzęcą, bajkę magiczną, bajkę nowelistyczną i różne odmiany opowiadań komicznych.”. Inna definicja bajki podaje, iż jest to „jeden z podstawowych gatunków dydaktycznej literatury; krótka powiastka wierszowana lub prozą, której bohaterami są zwierzęta, ludzie, lub przedmioty, zawierająca moralne pouczenie wypowiedziane wprost lub dobitnie zasugerowane”.
Także w przypadku drugiego z omawianych terminów – baśni, istnieje nie jedna lecz wiele definicji, próbujących wskazać jej istotę i cechy charakterystyczne. S. Frycie ujmuje ten gatunek jako „gatunek epicki literatury ludowej, niewielkich rozmiarów utwór o treści fantastycznej, nasyconej cudownością związaną z wierzeniami magicznymi, ukazujący dzieje ludzkich bohaterów, swobodnie przekraczających granice między światem poddanym motywacjom realistycznym a sferą działania sił nadnaturalnych. Baśń utrwaliła w sobie zasadnicze elementy ludowego światopoglądu, wiarę w nieustającą ingerencję mocy pozaziemskich, antropomorficzną wizję przyrody, niepisane normy moralne, ideały więzi społecznych i sprawiedliwych zachowań”. Nieco bardziej rozbudowaną definicję zawiera Słownik terminów literackich, który definiuje baśń jako „jeden z podstawowych gatunków epickich ludowej literatury; niewielkich rozmiarów utwór o treści fantastycznej, nasyconej cudownością związaną z wierzeniami magicznymi, ukazujący dzieje ludzkich bohaterów swobodnie przekraczających granice między światem realistycznym a sferą działania sił nadnaturalnych. Baśń utrwaliła w sobie zasadnicze elementy ludowego światopoglądu: wiarę w nieustającą ingerencję mocy pozaziemskich, antropomorficzną wizję przyrody, niepisane normy moralne, ideały więzi społecznych i sprawiedliwych zachowań”.
Choć początki obydwu omawianych utworów literackich toną w mroku niepamięci, miały źródło w odmiennych uwarunkowaniach i innym służyły celom, „stanowią gałęzie tego samego pnia: wykwitu fantazji pierwotnego człowieka, który personifikował otaczający go świat i obdarzał ludzkim rozumem i uczuciami zjawiska napełniające go przerażeniem lub zachwytem. Człowiek otoczony zjawiskami wzbudzającymi w nim strach, zdziwienie czy ciekawość, usiłował je sobie wyjaśnić i zbliżyć za pomocą mitów, baśni i bajek, nie odróżniając możliwego od niemożliwego”. Obdarzając ludzkimi uczuciami gwiazdy, słońce, obłoki, zjawiska niezrozumiałe, tworzył o nich mity i baśnie o podłożu religijnym, usiłując wyjaśnić dziwy przyrody. Być może, także zwierzęta, znalazły tam miejsce. Człowiek widząc w nich podobieństwo do siebie, przypisywał im ludzkie cechy i opowiadał o nich rozmaite historie. W tym kształcie bajka zwierzęca przetrwała przez wieki dając materiał do szyderczego portretu człowieka bajce alegorycznej opatrzonej morałem, wsławionej przez Ezopa czy La Fontaine’a, gdy tymczasem historia baśni przeszła różne fazy i zmiany. Bajka jest często smutna, pesymistyczna. Stała się kontrastem do wyrosłej z nią ze wspólnego pnia baśni. Pozostała na ziemi szydząc i wychowując, ukazując ironiczny obraz człowieka, ukryty pod maską zwierzęcia. Baśń w przeciwieństwie do bajki jest jednoznaczna, nie alegoryczna.
Baśń zmieniła z czasem bogów w ludzi, ale opuszczając siedzibę bogów przeniosła się do krainy szczęśliwej, miodem i mlekiem płynącej, za siódma górę i siódma rzekę. Zwycięstwo dobra stało się myślą przewodnią baśni i wyrazem jej optymizmu.
Bajki i baśnie dzięki tkwiącemu w nich potencjałowi – bogactwu przekazu i mnogości interpretacji – stanowią obszerny materiał badawczy dla wielu dyscyplin naukowych (językoznawstwo, literaturoznawstwo, psychologia). W praktyce nienaukowej, gatunek ten stwarza niezwykłą okazję do indywidualnych rozważań i samodzielnego wnioskowania, stanowią początek podróży ku zrozumieniu.
Wielu autorów wskazuje, że gatunek ten, jest podstawowym i pierwszym narzędziem na drodze do samopoznania. W odniesieniu zaś do dzieci baśń pozwala dziecku na zapoznanie z uniwersalnymi prawdami i wartościami, którymi wszyscy kierują się w dorosłym życiu a także posiada cudowną moc oswajania dziecka ze światem dorosłych.

2.3 Funkcje bajek i baśni w procesie wychowania dzieci
2.3.1 Funkcja wychowawcza

Słuchanie bądź w przypadku nieco starszych dzieci - czytanie baśni, jest pierwszym krokiem wprowadzającym je do świata sztuki, pierwszym zetknięciem z literaturą. Żywy stosunek do bohatera baśni, jest wstępem do przeżywania radości i cierpień bohaterów, do zrozumienia ich ideałów. To przeżywanie baśni, rozważanie nad dylematami fikcyjnych bohaterów, w zasadzie od razu wywiera wpływ wychowawczy. Zwycięstwo dobra – myśl przewodnia baśni, nagroda za dobre uczynki a kara za złe – ta prymitywna moralność odpowiada naiwnemu rozumowaniu dziecka. Zagadnienie sprawiedliwości jest dla dziecka bardzo żywe, mały słuchacz czeka na dobre zakończenie, wierzy w zwycięstwo słusznej sprawy. Bohater baśniowy, piękny i szlachetny, walczący o dobro innych – to jeden z pierwszych bohaterów, pierwszych ideałów, z którymi styka się dziecko i do których stara się upodobnić.
Bohater baśni nie jest samotny, działa dla innych, przy pomocy innych. W pierwszej kolejności rodzice, dalej zaś wychowawcy starają się by ich dzieci/wychowankowie naśladowały ich dobroć, pracowitość i odwagę, aby znalazły w nim wzór dla siebie.
W kontekście powyższego nie należy jednak sądzić, że przeczytanie czy wysłuchanie jednej czy kilku baśni może zmienić na zawsze stosunek dziecka do rzeczywistości. Mocny, wyraźny, widoczny dla otoczenia wpływ baśni bywa krótkotrwały – jednak istnieje, kształtując stosunek dziecka do innych, urabiając jego charakter.
Bez względu na to czy będzie to baśń czy bajka odtwarzająca rzeczywistość – dziecko oczekuje niej walki ze złem i to walki zwycięskiej. Smutne, a nawet tragiczne przygody bohaterów dostarczają dzieciom bogatych przeżyć, wzmocnionych przez sugestywne opowiadanie rodziców czy wychowawców.
Pierwsze zetknięcie z cudzym losem poprzez czytanie bajek i baśni rozwija uczucia małego słuchacza, uszlachetnia, wyprowadza z kręgu własnego „ja”, odrywa od myślenia o sobie. A dobre zakończenie utwierdza w dzieciach wiarę w sprawiedliwość i zwycięstwo słusznej sprawy.
Baśń ukazuje przykłady dobrego zachowania, uczy właściwego postępowania, zawiera wspaniałe morały, ukazuje dobro i zło, a także może wiele nauczyć.

2.3.2 Funkcja dydaktyczna

Rozwój człowieka dokonuje się poprzez jego bezpośrednie relacje z otaczającym środowiskiem społeczno-kulturowym. Szczególnie ważny jest rozwój tzw. wyższych funkcji psychicznych, który dokonuje się poprzez przyswajanie osiągnięć kulturowych ludzkości. W procesie tym kształtują się wewnętrzne standardy postępowania, system wartości i wzorów postępowania w różnych sytuacjach, na różnych etapach życia. Jednym ze zwolenników tej teorii był. C.G. Jung, który twierdził, iż baśnie odgrywają dużą rolę w przyswajaniu symboli i archetypów kultury, w której wzrasta.
Niezwykle ważne jest znaczenie wczesnych lat życia dziecka w kształtowaniu się jego intelektu i osobowości. Zgodnie z tym, o czym wspomniano już w toku wcześniejszych rozważań, rozwój dziecka to dynamiczny proces, który generuje nowe potrzeby psychiczne i przeobraża potrzeby dotychczasowe. To czas, kiedy w dziecku, zwłaszcza w okresie przedszkolnym, rodzi się potrzeba odczuwania własnej tożsamości, identyfikacji własnych uczuć, nazwania ich i wyrażenia. Literatura, a w szczególności baśniowa, dostarcza dziecku adekwatnych do wieku wzorów ujmowania rozległych obszarów doświadczania.
Przekaz zawarty w baśniach pomaga dziecku zgłębić własną samoświadomości, która leży u podstaw kontroli własnego zachowania. Analiza potencjalnych sytuacji stresogennych, stwarza szansę na oswojenie się z nimi i przygotowanie na ich spotkanie we własnym życiu. Słuchanie baśni w sposób nieinwazyjny dostarcza wiedzy o sprawach jeszcze nieznanych bądź niedostępnych do przeżycia w otaczającym świecie. W oparciu o nie umożliwia czytelnikowi ocenę własnego i cudzego zachowania, czy podejmowanych decyzji. Fakt ten potwierdza w swoich opracowaniach m.in. S. Szuman, który zauważa, że dziecko słuchając bajki „uczy się ujmować myślowo i wyobrażeniowo całości zdarzeń życiowych, zdawać sobie sprawę z możliwości ich wystąpienia, wiązać poszczególne fakty i porządkować je.”.
Bajka nie tylko pobudza wyobraźnię i fantazję, lecz kształci i ćwiczy mechanizmy wyobrażeniowe. Podobne funkcje baśni zauważa B. Bettelheim: „baśnie ofiarowują dziecku takie obszary wyobrażeniowe, których nie odkryłoby samo, poddają dziecku obrazy, z których może korzystać kształtując własne fantazje na jawie, przez co może nadawać lepszy kierunek swemu życiu.”
Baśnie dostarczają dziecku wzorów skrótowego, syntetycznego i symbolicznego ujmowania doświadczeń i z tego względu mają niezaprzeczalne wartości poznawcze. Baśnie ukazują najistotniejsze problemy ludzkiego życia. Jaskrawo pokazują też, jak łatwo można pokonywać trudności pozostając w zgodzie z odwiecznymi wartościami.
Dzięki doświadczeniom i przeżyciom w kontakcie z baśnią dziecko dojrzewa do odbioru innych form literackich: baśń przygotowuje do odbioru literatury pięknej w ogóle. Dzięki przeżyciom literackim w kontakcie z baśniami rozwijają się możliwości poznawcze dziecka, rozwija się myślenie intuicyjne, zdolność ujmowania problemów i zjawisk rzeczywistości

2.3.3. Funkcja terapeutyczna

Świat dziecka w wieku przedszkolnym to dynamicznie zmieniający się układ zdarzeń, które wymuszają na nim podejmowanie konkretnej rekcji. Zadanie to nie należy do łatwych, biorąc pod uwagę niewielki zasób doświadczeń z jakimi ma do czynienia kilkuletnie dziecko. Funkcjonując do pewnego momentu w strefie komfortu wyznaczonej przez domowe otoczenie, zostaje ono osadzone w przestrzeni przedszkolnej, gdzie zarówno nowe otoczenie jak i towarzysząca temu okresowi naturalna potrzeba poznania siebie stwarzają podstawę do pojawienia się w psychice dziecka różnych emocji i postaw. Na szczególną uwagę zasługują tu sytuacje i wydarzenia, które wywołują dyskomfort psychiczny, a więc sytuacje lękowe, budzące niepokój, strach, opór. Bywa, że tego typu doświadczenia w skrajnych przypadkach mogą zaburzyć rozwój dziecięcej osobowości. Lęki, jakie od wieków przeżywają dzieci, często są dla nich koszmarem i mogą pozostawić trwały ślad.
Trzeba mieć świadomość, że ludzkie życie, w tym także komfort życia małych dzieci, zależy od sposobu myślenia o zdarzeniach. Można nauczyć dzieci usuwania lęków poprzez inny sposób myślenia o tym, co je wywołało, by wypracowały w głowie skuteczne sposoby radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Mowa tu przede wszystkim o świadomym niepoddawaniu się panice, lękowi czy chaotycznemu działaniu, lecz postępowaniu w taki sposób, który zapewni skuteczność.
W odróżnieniu od dorosłych, dzieci nie mogą liczyć na wsparcie społeczne, ponieważ nie potrafią mówić o swoich problemach, lękach, nie potrafią opisać swoich doznań, uczuć, co oznacza, że nie mogą prosić o pomoc w ich wyjaśnieniu. Dorośli – rodzice czy wychowawcy poprzez obcowanie z dzieckiem, mogą odkryć powody przerażenia, niepewności, mogą także pomóc mu zrozumieć emocje, jakich doświadcza.
Czytając dzieciom bajki i baśnie dotyczące różnych trudnych sytuacji życiowych, których nie sposób ominąć, wspieramy w sposób niedyrektywny, obrazujemy różne sposoby rozumienia jednej i tej samej sytuacji, przedstawiamy wielość sposobów reagowania. Dz