Oświecenie - opracowanie epoki.
1)nazwa-wykorzystuje termin światła-oświecenie inaczej samoświadomość, myśliciel.Nazywane wiekiem filozofów i rozumu.Termin powstał w Niemczech.Ludzie chętnie przyjmowali nowe idee i założenia mówiące np.że śmierć jest faktem,ale życie na ziemi także może być racjonalne,praktyczne.Czas trwania:w Europie-1680r-koniec Xviii, w Polsce-lata 40 XVIIIw-lata20 XIXw.
2)filozofia:
*Kartezjusz-„Cogito ergo sum”
*Locke-„Tabula raza”
*oderwanie od Boga rozwój samomyślicielstwa,empiryzm
Chronogia oświecenia:
*faza wczesna-1740-64 tzw.czasy saskie
*faza dojrzała-1764-95
*faza schyłkowa-1795-1822(ballady i romanse Mickiewicza)
Model człowieka oświecenia:
*krytyka dotychczasowego uk.społ.,pojęcie szlachectwa,model sarmacki,pojęcie kosmopolityzmu-wykształcony,patriota,państwo ponad rodzinę.
*konserwatysta(np.Starosta Gadulski)
*młody oświecony(np.Walery)
3)”Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego”-J.Locke:
Xródlem ludzkiej wiedzy jest doświadczenie i rozum będący kategorią nadrzędną.
Na doświadczeniu opiera się prawda,człowiek,życie.W czasie narodzin jesteśmy czystą kartką.Nie istnieje wrodzona idea dobra i zła.Ciągłe rozwijanie,samorealizacja.Przyjemność umysłowa głębsza i trwalsza od innych
*„List do Marysieńki”-Jan III Sobieski:
List do żony autora,w którym opisuje wygraną odsiecz Wiednia spod naporu Turków.Szególowo opisuje odzyskane rzeczy ucieczkę wezyra oraz jaką część uzyskał po wygranej bitwie.Na początku i końcu listu autor wychwala swoją żonę ora podkreśla jego miłość do niej:”Jedyna duszy i serca pociecho,najśliczniejsza i najukochańsza Marysieńku!”.
*„Kryzys świadomości europejskiej”-paul Hazard:
-w XVIII w ludzie nienawidzili przymusu,autorytetów,dogmatów.Jedni byli chrześcijanami, wierzyli w Boga, prawo boskie,żyli w społ.podzielonym na nierównorzędne klasy.Druga gr. ludzi była nastawiona antychrześcijańsko,kierowali się prawem natury i myśleli myśleli równości.W akapicie ep1 są przeciwieństwa:prawo boskie-prawo natury.Zdanie:”jaki kontrast!”podkresla różnice między ludźmi XVII i XVIII w.
*„Balon”-A.Naruszewicz:
Jest to oda.Autor opisuje ważne wydarzenia kulturalne i hist.-1lot balonem nad Warszawą.Przedstawienie gniewnego Jowisza i Ikara miało uwydatnić owe wydarzenie.przedst. perspektywa człowieka lecącego balonem.Reakcja na ten wyczyn ludzi zwykłych(coś niesamowitego,magicznego) i filozofów(wszystkie marzenbi amożna zrealizować)jest różna.W2ost.zwrotkach przedst.sarmata.Autor pisał utwór w czasie trwani sejmu wielkiego,kiedy sytuacja Polski był trudna.Ton utworu patetyczny,podniosły.
*„Kubuś fatalista i jego pan”-D.Diderot:
Nowe spojrzenie człowieka oświeceni.Tekst ma charakter satyryczny i ironiczny.Można odczytać ważne hasła oświecenia: równość,wolność,braterstwo.Reprezentuje powiastke fil.Tekst narracyjny,charakter pretekstowy.Kubuś jest nieposłuszny,ma własne zasady,chce być panem swojego pana.Przewyższa go błyskotliwością,inteligencja i umiejętnością znalezienia się w każdej sytuacji.Kubuś tłumaczy swoją wyższość tym że jest to zapisane w górze(Bóg tak chciał).Innym arg. jest koniecznośc(prawo konieczności);prawo natury świat się zmienia i trzeba się dostosować; wielka księga(encyklopedia francuska)-z niej nauczył się całej wiedzy.Kubuś ma szacunek do siebie nie da sobą pomiatać jest partnerem nie sługą.Utwór krytykuje dotychczasowy układ społ.oparty na hierarchizacji i podziałach kasowych.Koncepcja fatalistyczna(ludzi inteligentni jak Kubuś będą rządzić światem).
*„Sofijówka”-St.Trembecki:
Uporządkowana kolej rzeczy,którarządzi światem.Wszystko ma swój koniec bez względu na przyczyny kończy się śmiercią.
*„Odkrycie”-W.Szymborska:
Opisane odkrycia,które powodują,że wierzy w to,że każda rzecz ma sens.Nawet najbłahsze i najprostsze sytuacje z naszego życia muszą czemuś służyć.
*Hymn do miłości ojczyzny”-I.Krasicki:
poetycki debiut poety.Opisuje,chwali miłośc do ojczyzny-patriotyzm(trudna heroiczna postawa).Krytyka nadużywania wielkich słów niemożliwych do wprowadzenia:„Kształcisz kalectwo przez chwalebne blizny,…”.1 z najpopularniejszych wierszy patriotycznych.
*„Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”-I.Krasicki:
Utwór napisany na prośbę KEN .Połączenie modnego na zach.typu powieści obyczajowej,utopijnej i przygodowo-awanturniczej.Na przykładzie bohater autor pokazuje jak wygląda życie przeciętnego szlachcica,jego wychowanie.Utwór składa się z 3części:1 to młodość autora,okres nauki w szkole i wyjazd do Paryża(imprezy).Burza jest pkt.kulminacyjnym w jego życiu.Tylko on przezywa i zmienia pogląd na świat.Opowieść o pobycie bohatera na wyspie Nipu ma charakter utopijny.Pozmaje tam idealne poł.,które nie zna kłamstwa, kradzieży,pochlebstwa.Wyrażana w ten sposób zostaje tęsknota za porządkiem społ.opartym na miłości wzajemnej i sprawiedliwości.Tam bohater uczy się pracowac i obserwuje prawa oparte na równości ludzi.Wątek przygodowy łączy się z dydaktyzmem.Człowiek powinien kierować się w życiu wartościami moralnymi,które wynikają z powrotu do natury.Ost.część to powrót do domu i próba wprowadzenia reform.Niestety jest niezrozumiały.
*„Pieśń Legionów Polskich we Włoszech”:
„Jeszcze Polska…”-państwo nie tworzy terytorium ale ludzie,naród.Ojczyzna tkwi w umyśle i sercu każdego Polaka.Jako naród mamy 1wspólny cel-odzyskanie Polski.Zwrot”my”zaznacza ciągłe tworzenie Polski.Jest to typ poezji tyrtejskiej.Utwór prosty i rytmiczny,dostępny dla prostych ludzi.Dotąd Polska była państwem teraz to wyższa idea.
*„Kandyd czyli optymizm”-Wolter:
Kandyd oznacza prostolijność,naiwność co nie znaczy głupota.Bohater zakochuje się w Kunegundzie(ludzie’wielcy’się liczą).Miłość niespełniona z powodu różnic społ.Podczas swoichprzygód Kandyd wędruje do Eldorado,które jest utopią.Jest to świat bez przemocy i chorób a ludzie całkowicie wykorzystują przyrodę.Będąc w Europie odnajduje Panglosa mimo że był wcześnie powieszony i Kunegundę.Kunregunda z Jakubem kupują dom i prowadzą ogródek, którym zachwycają się co wieczór i prowadzą rozmowy na tematy egzystencjalne.Praca odsuwa od siebie głupotę,ubóstwo i występek.Kandyd ma nadzieje że w przyszłości będzie lepiej.Utwór prosty,problemy fil.ukryte w prostej historyjce.Sentencjonalność stylu.Autor drwi z podporządkowania się zaborom(sarkazm).Śmiechem,kpiną,ośmieszeniem można pokonać zło tego świata.
*Poglądy Woltera:
-krytyka skrajnie optymistycznego nurtu fil. Leibniza.On ma pesymistyczne spojrzenie na społ.
-szydzenie z głupoty społ.wg. której powagi i autorytetu dodaje człowiekowi drzewo genealogiczne od 71pokoleń i tuszą.
-krytyka nietolerancji i zabobonów, a także kościoła jako instytucji, dewocji i bigoterii.